Wiadze Mfɛndzanan Ehyiadzi
Nsisi a Ɔhyɛ Ebufuw Dzendzen
Ebɔbira 2021 wiadze mfɛndzanan ehyiadzi


Nsisi a Ɔhyɛ Ebufuw Dzendzen

Jesus Christ tse nsisi ase na Ɔwɔ tum dɛ Ɔyɛ ho edur.

Afe 1994 mu no, ewurkadze a wɔdze rehyew ebusuakuw bi ase, kɔr do wɔ Rwanda a ɔwɔ Africa boka a, nna n’afã gyina kasakuw ebien hɔn ntamu nkitahodzi bɔn a wɔagye ndwow. Wobu no dɛ nyimpa bɔbor ɔpepe fã na wokunkum hɔn.1 Nwanwa mu ara, sesei dze Rwandafo no abɔ mu esiesie hɔn nsɛm,2 naaso dza osisii yinom kɔ do nya nhyɛdo wɔ tsemanmufo no do.

Mfe du abasen kɔ no, mber a mokɔr Rwanda no, emi na me yer nye kwantunyi bi wɔ Kigali wimuhɛn gyinabea hyɛɛ nkɔmbɔdzi bi ase. Ɔdze yaw ankasa kãa ewurkadze nsisi ho asɛm na ɔdze ayawdzi dzendzen bisaa dɛ, “Sɛ nna Nyankopɔn bi wɔ hɔ a, ana nkyɛ Ɔannyɛ ho biribi?’’ Ɔbarimba yi—na hɛn mu dodowara so no—amandzehu na etsirmɔdzen nsisi nye mbrɛ Ɔsor Egya dɔfo yamuyiefo no tse ankasa no bɔ ebira. Naaso Ɔwɔ hɔ, Ɔyɛ yamuyiefo, na Ɔdɔ Ne ba kor biara emudzi mu. Adwenkyerɛ ebien yi mu nsonsonee no fir tsetse na wonnkotum dze nsɛm tsiabaa akyerɛkyerɛ mu.

Yɛbɛhyɛ ase enya mu ntseasee no, hom mma yɛndwendwen nsisi asorɔtow bi so ho. Susu ebusua bi ho a dapɛn biara abofra kor biara yɛ fie edwuma a onya sika akyɛdze kakra. Ɔbanyimba, John, dze ne sika totɔ tɔfe; babasia, Anna, dze ne sika siei. Ewiei no, Anna nankasa tɔɔ ne baesikle. John dwen ho dɛ ɔyɛ nsisi koraa dɛ Anna enya baesikle a ɔno oennya bi. Naaso John ne nsanmuyi horow na ɔdze nsonsonee no bae, na nnyɛ awofo hɔn ndzeyɛɛ. Anna n’adwenpɔwbɔ dɛ ɔbɔpow mprɛmprɛ enyikadze dɛ obedzi tɔfe no ammfa nsisi ammbrɛ John, osiandɛ onyaa kwan kor noara dɛ mbrɛ n’akyerɛbaa nyae no.

Dɛmara na hɛn adwenpɔw botum ekowie nsunsuando pa mber tsentsen mu anaa bɔn no. Dɛ mbrɛ Ewuradze yii kyerɛɛ dɛ, “Na sɛ obi nam no mbɔdzembɔ na setsie do sũa adze na onya nyimdzee na nyansa wɔ nkwa ber yi mu sen obi so a, ne gyinabew bɔkrɔn asen ɔkor no nedze wɔ wiadze a ɔbɛba no mu ”3 Sɛ binom nya mfaso osian hɔn enyimpi nsanmuyi horow ntsi a, yennkotum esi no tadua dɛ wɔnye hɛn enndzi no yie wɔ ber a yenyaa akwan kor noara.

Nsisi ho mfatoho kor so fi gyinabew a me yer Ruth, hyiae ber a nna ɔyɛ abofra. Da kor bi, Ruth tsee dɛ ne maame nye n’akyerɛbaa kakraba, Merla, rokɔtɔ asopaatse fofor. Ruth hwinhwinii, “Maame, ɔyɛ nsisi koraa! Merla na onyaa asopaatse fofor a odzi ekyir.’’

Ruth ne maame bisaa no dɛ, “Ruth ana w’asopaatse no kɔ wo a?’’

Ruth buae dɛ, “Oye, nyew.’’

Afei Ruth ne maame kãa dɛ, “Merla n’asopaatse nnkɔ no bio.’’

Ruth gyee pen dɛ ɔwɔ dɛ abofra biara a ɔwɔ ebusua mu no onya asopaatse a ɔkɔ no. Ruth pɛ asopaatse fofor dze, naaso n’adwen nye dɛ nna worisisi no hwetsee ber a ɔtsee gyinabew no ase dɛ mbrɛ ne maame tsee ase no.

Nsisi bi wɔ hɔ a wonnkotum akyerɛkyerɛ mu; nsisi a onnyi siantsir no hyɛ ebufuw dzendzen. Nsisi fi yɛdze honandua a ondzi mu, woepira, anaa yarba wɔ mu tsena ase. Hɛn ɔnnkyebo abrabɔ ankasa no yɛ nsisi. Wɔwo nyimpa binom to sika mu; binom nnya. Binom wɔ awofo adɔfo; binom nnyi. Binom tsena ase mfe pii; binom mfe kakra ara. Na dza ɔwɔ hɔ pii a ɔkɔ do. Ankorankor binom yɛ mfomdo bɔn a mpo ber no nna wɔrobɔ mbɔdzen ayɛ papa. Ɔmmfa binom ho dɛ wobohuan nsisi do, mpo ber a nkyɛ wobotum ayɛ. Ahomtsew mu ara, ankorankor binom dze pɛ a Nyankopɔn dze ama hɔn no haw binom ber a nkyɛ onnyi dɛ wɔyɛ koraa.

Nsisi nsonsonee ahorow botum abɔ mu, ayɛ nsisi akɛse a ɔbɛsɛe adze anaa nyimpadɔm. Mfatoho, nsan yarba COVID-19 nye hɔn a wɔwɔ nyarba nyarba dada no enndzi no yie koraa. Midzi awerɛhow ma hɔn a wohyia nsisi a ɔtse dɛm no, naaso medze m’akoma mu nokwar nyinara kã dɛ Jesus Christ tse nsisi ase na Ɔwɔ tum dɛ Osiesie so. Biribiara nnye nsisi a Ɔsɔwee no nnsɛ. Nna wɔannye No edzi no yie dɛ Ɔtsee adasa hɔn yaw na atseetsee nyina. Nna wɔannye No edzi no yie dɛ Ohun emi na ɔwo so hɛn bɔn na mfomdo ho amandze. Naaso Ɔsaan mu yii yɛe osian No dɔ ma hɛn na ma Ɔsor Egya ntsi. Ɔtse ma yerudua mu yi ase yie ankasa.4

Kyerɛwsɛm kyerɛɛw dɛ tsetse Israelfo hwinhwinii dɛ nna Nyankopɔn rennye hɔn nndzi no yie. Mbuae mu no, Jehovah bisaa dɛ, “Aso ɔbaa no werɛ befir no numfoanoba ara ma onnkenya ayamuhyehye no wɔ ba a ofi n’awotoa mu no ho?’’ Dɛ nnkyɛ onnkesi dɛ enã dɔfo no werɛ befir n’abɔdomaba no, Jehovah paa mu kãa dɛ Ɔno no som tsim mbordo mpo. Osii no tadua dɛ: “Nyew, annyɛ hɔn werɛ befir, na emidze mo werɛ nnkefir wo da. Hwɛ, mekrukye wo wɔ me nsayamu; w’afasu wɔ m’enyim daa.’’5 Osiandɛ Jesus Christ sɔɔw werdam afɔrbɔ no a onnyiewiei no ntsi, Ɔwɔ tsema ma hɛn ankasa.6 Onyim hɛn na hɛn gyinabew horow aber nyina.

Ɔnnkyebo asetsena mu no, yebotum dze “akokodur’’ aba Agyenkwa no hɔ na yeenya ayamuhyehye, ayarsã, na mboa.7 Mpo ber a yehu amandze a ntseasee biara nnyi mu no, Nyankopɔn botum ehyira hɛn wɔ akwan horow etsitsir mu a ɔnnyɛ kyinkyinɛnn nye akwan soronko mu. Ber a yesũa hu nhyira horow yinom no, hɛn awerɛhyɛmu wɔ Nyankopɔn mu benyin. Mfesantsen ɔreba mu no, Ɔsor Egya na Jesus Christ besiesie nsisi nyinara. Ntseasee mu ara yɛbɛpɛ dɛ yehu, obesi dɛn na dabɛn. Wobesi dɛn bɛyɛ no dɛm? Dabɛn na Wɔbɛyɛ? Me nyimdzee mu no, Wonnyii wobesi dɛn anaa dabɛn nnkyerɛe.8 Dza minyim nye dɛ Wɔbɛyɛ.

Nsisi gyinabew horow mu no, hɛn ndwuma no mu kor nye dɛ yebenya awerɛhyɛmu dɛ “dza ɔyɛ nsisi wɔ abrabɔ nyina mu no ɔnam Jesus Christ No Werdambɔ no do obotum atsen no.’’9 Jesus Christ dzii wiadze do konyim na “ɔmen” nsisi nyina. Osian Ɔno ntsi, yebotum enya asomdwee wɔ wiadze yi mu na hɛn enyi agye.10 Sɛ yɛma No kwan a, Jesus Christ behyira nsisi no ma esi hɛn yie.11 Ɔrennkyekye hɛn werɛ na ɔnsan mfa dza ɔayew no mma hɛn ara;12 Ɔbɛma yenya mfaso efi nsisi no mu. Sɛ ɔba no obesi dɛn na dabɛn a, yehia dɛ yehu na yɛgye to mu, dɛ mbrɛ Alma yɛe no, “ɔmmfa ho koraa; osiandɛ Nyankopɔn nyim ndzɛmba yinom nyina; na ɔyɛ me enyigye dɛ minyim dɛ dɛm na asɛm no tse.’’13

Yebotum abɔ mbɔdzen dze hɛn nsɛmbisa obesi dɛn na dabɛn no atweɔn ekyir, na yeetsim wɔ yerenya gyedzi wɔ Jesus Christ mu do, dɛ Ɔwɔ tum nyina dɛ Ɔyɛ adze biara yie na Ɔwɔ pɛ dzendzen dɛ ɔbɛyɛ.14 Yɛbɛper dɛ yebohu obesi dɛn anaa dabɛn no nnyɛ mfaso na, ne nyina ekyir no, yennhu ɔnnkɔ ekyir.15

Ber a yenya gyedzi wɔ Jesus Christ mu no, ɔwɔ dɛ yɛsan so per dɛ yɛbɛyɛ tse dɛ Ɔno. Sɛ yɛdze ayamuhyehye twe bɛn binom na bea a yehu nsisi no na yɛbɔ mbɔdzen huan do a;15 yebotum yeenya nhyɛdo dze atsen ndzɛmba a wɔwɔ hɛn nhyɛdo ase. Nokwar, Agyenkwa no kyerɛɛ dɛ “ɔsɛ dɛ nyimpa dze enyimpi yɛ adzepa, na wɔdze [hɔnankasa] hɔn pɛ yɛ ndzɛmba pii, ama woeetum ada ndzeyɛtsenenee pii edzi.’’17

Obi a ɔdze enyimpi akõ etsia nsisi nye mbranyimnyi Bryan Stevenson. Otuu ne mbra edwuma no sii hɔ dɛ ɔdze bɛgye nyia n’afɔbu nnsɛ no, obesiw nsisi ntsẽa dzen, na ɔabɔ dasanyi ne ndzinoa tsitsir ho ban. Mfe pii a abɛsen kɔ no, Stevenson twitwae gyee ɔbarimba bi a wotwaa too no do dɛ oedzi ewu na wobuu no okumfɔr. Owura Stevenson serɛɛ ɔbarimba no n’apaamu Christian asɔr hɔ mboa, mpo a nna ɔbarimba no mmbɔ hyew wɔ n’asɔr mu na sɔn mu no wɔnndwen noho adwenpa na wɔkã bɔn fa no ho osiandɛ nna obiara nyim dɛ ɔatõ awar.

Ama mboanofo no etsim wɔ dza nna ohia ankasa do no, Owura Stevenson kãa ɔbaa no a wɔdze no brɛɛ Jesus dɛ ɔatõ awar no ho asɛm. Hɔn a wobuu no fɔ pɛɛ dɛ wosiw no abo ma owu, mbom Jesus kãa dɛ, “Hom mu nyia bɔn nnyi no ho no … , wɔmma ɔntow no abo kan.’’18 Ɔbaa no n’atoafo no fir edzi. Jesus emmbu ɔbaa no fɔ mbom Ɔhyɛɛ no dɛ mma ɔnnkɛyɛ bɔn bio.19

Ɔsanee kãa asɛm yi ekyir no, Owura Stevenson hun dɛ ahopɔw, suro, na ebufuw ama Christianfo mpo totow abo bobɔ nkorɔfo a wofintsiw. Afei ɔkãa dɛ, “Yennkotum ahwɛ dɛm ma oesi ara,’’ na ɔhyɛɛ mboanofo no nkuran dɛ wɔnyɛ “abo kyekyefo.’’20 Enuanom na nkyerɛbaa, yɛronntotow abo nye anamɔn a odzi kan a yɛdze ayamuhyehye bɔhwɛ binom yie. Anamɔn a otsĩa ebien nye dɛ yɛbɔbɔ mbɔdzen akyekye mboba a binom bɔtotow no.

Mbrɛ yesi dze mfaso na ntoto anamu bedzi dwuma kã abrabɔ no nsɔhwɛ ho. Nnyɛ dza yɛkã no na wɔdze bobua hɛn atsɛn ara na mbom mbrɛ yesi hwɛ hɔn a wɔwɔ esian mu na wonnyi bi no.21 Dɛ yɛyɛ Latter-day Saintfo no, yɛhwehwɛ dɛ yebedzi Agyenkwa no Ne fasusu do, dɛ yebekyin ayɛ papa.22 Yɛkyerɛ hɛn dɔ dze ma hɛn anyɛnkofo ber a yɛreyɛ edwuma dze ahwɛ Ɔsor Egya ne mba nyinara hɔn enyimnyam pefeee.

Oye dɛ hɛnara yɛbɔdwendwen hɛn mfaso na ntoto ananmu ho. John retse siantsir kor a Anna nyaa baesikle no ase no daa no su edzi. Ruth tsee ne maame ase dɛ Merla hia asopaatse no yɛɛ no adwen mu bue. Yɛbɔbɔ mbɔdzen dɛ yɛdze onnyiewiei nhumu bɔhwɛ ndzɛmba no yɛ ntseasee ara yie. Ber a yɛbɛyɛ tse dɛ Agyenkwa no yie no, yenya tsema, ntseasee, na ayamuyie mbordo.

Mesan kɔ asɛmbisa no a kwantunyi fɛfo bisaa wɔ Kigali ber a odzii yaw wɔ Rwandan ewurkadze nsisi no ho na obisaa dɛ, “Sɛ nna Nyankopɔn bi wɔ hɔ a, nkyɛ Ɔannyɛ biribi wɔ ho?’’

Yennhuan amandzehu a ewurkadze no dze bae, na ekyir no yɛgyee too mu dɛ yennyi ahom a yɛdze bɛtse amandzehu a ɔtse dɛm ase no, yebuaa dɛ Jesus Christ ayɛ biribi wɔ nsisi dzendzen no ho.23 Yɛkyerɛkyerɛɛ asɛmpa ahyɛdze horow pii a ɔfa Jesus Christ na N’Asɔr ne Nsanananmu mu kyerɛɛ no.24

N’ekyir no, hɛn nyɛnko a nna nyisuwa wɔ n’enyiwa mu no bisaa dɛ, “Hom kyerɛ dɛ biribi wɔ hɔ a mubotum ayɛ dze ama m’awofo na wɔfa a woewuwu?’’

Yɛkãa dɛ, “O, nyew!’’ Afei yɛgyee dase dɛ dza ɔyɛ nsisi nyina wɔ abrabɔ ho no ɔnam Jesus Christ No Werdambɔ no do na ɔnam N’etumdzi do no wɔbotum aka ebusua abɔmu afebɔɔ.

Sɛ yehyia nsisi a, yebotum atwe hɛnho efi Nyankopɔn ho anaa yebotum atwe abɛn No agye mboa na abamba. Mfatoho, Mormon kyerɛɛw dɛ ɔkõ a ɔkyɛree wɔ Nephifo na Lamanfo ntamu no, ɔhaaw nkorɔfo wɔ kwan pii mu. Ohun dɛ “dodowara hɔn akoma pirimii’’ na “dodowara so dwee osian hɔn amandzehu ntsi, dɛm maa wɔbrɛɛ hɔnho adze wɔ Nyame enyim.’’25

Mma hom mma nsisi mmpirim hom akoma, hom nndzi yaw, anaa ɔmma hom gyedzi wɔ Nyankopɔn mu nnyɛ mberɛw. Mbom, wɔnserɛ Nyankopɔn no mboa. Hom enyisɔ nyin ma Agyenkwa a hom dan No no. Nkyɛ hom bedzi yaw no, hom ma Ɔmboa hom ma hom ntu mpon.26 Hom mma No kwan ma ɔmboa hom ma wɔmpen do nkyɛr, na hɛn “amandzehu amen wɔ Christ n’enyigye mu.’’27 Nye No nyɛ No somdwuma “dɛ ɔsa akoma a ebubu no yarba,’’28 per dɛ ebeyi nsisi efi hɔ, na bɛyɛ boba kyefo.29

Megye dase dɛ Agyenkwa no tse ase. Ɔtse nsisi ase. Nsɛnkyerɛdze a ɔwɔ Ne nsayamu no kɔ do kaa No ɔwo na wo gyinabew horow no. Ɔsom wo wɔ w’ahomtsew nyina mu. Hɔn a wɔba No hɔ no, abɔtsir bɛhyɛ nsõ ananmu; enyigye ngo ahyɛ nkɔmbɔdzi ananmu; ayɛyi ntar nhyɛ awerɛhow sunsum ananmu.28 Ibenya wo gyedzi wɔ Ɔsor Egya na Jesus Christ mu ho akatua a nnkotum esusu. Nsisi nyinara—tsitsir ara nsisi a ɔhyɛ ebufuw dzendzen—bɛyɛ nhyira ama wo yieyɛ Megye iyi ho dase wɔ Jesus Christ ne dzin mu, amen.

Nsɛnsin

  1. Hwɛ John Reader, Africa: A Biography of the Continent (1999), 635–36, 673–79.

  2. Enyidado wɔ hɔ dze, naaso Rwanda nsiesie no yɛ kyinkyinnɛn. Binom bisa no mu bun na ne ntsimii. Hwɛ, mfatoho, “The Great Rwanda Debate: Paragon or Prison?,” Economist, Ebɔw 27, 2021, 41–43.

  3. Nkyerɛkyerɛ na Ahyɛmudzi 130:19; woetsĩ mu akã ho.

  4. Hwɛ Hebrewfo 4:15.

  5. 1 Nephi 21:15–16.

  6. Hwɛ Alma 7:11–13.

  7. Hwɛ Hebrewfo 4:16; san so hwɛ Isaiah 41:10; 43:2; 46:4; 61:1–3.

  8. Kɔkɔbɔ: Ɔwɔ dɛ yegyaa dɛ hɛnara yɛkekã hɛn nsɛmansɛma wɔ ɔfa no obesi dɛn na dabɛn da ho, ɔmmfa ho mbrɛ hɛn nyimdzee na ntseasee tse biara no. Yennkotum ebu hɛnho bem akã asɛm a Nyankopɔn nnyii nnkyerɛ no dze ahyɛ ananmu.

  9. Preach My Gospel: A Guide to Missionary Service (2018), 52; san so hwɛ Isaiah 61:2–3; Nyikyerɛ 21:4. “Wɔbotum atsen dza ɔyɛ nsisi wɔ abrabɔ nyina ho’ n’asekyerɛ yɛ dɛ nsisi no nsunsuando no wobesiesie, wobohuan do, anaa wobeyi efi hɔ. Ne wiadze mfɛndzanan ehyiadzi mu kasa a odzi ewiei, “Come What May, and Love It,” mu no” Elder Joseph B. Wirthlin kãa dɛ, “Ewiei no wɔdze ehurusi na ndaase nyinsuwa mbɔho ɔha bɛhyɛ ndɛ nyinsuwa biara ananmu. … Nhyɛ ananmu fapem na odzi nyim” (Liahona, Ɔberɛfɛw. 2008, 28).

  10. Hwɛ John 16:33.

  11. Hwɛ 2 Nephi 2:2.

  12. Hwɛ Job 42:10, 12–13; Jacob 3:1.

  13. Alma 40:5.

  14. Hwɛ Mosiah 4:9.

  15. Hwɛ Russell M. Nelson, “Let God Prevail; Liahona, Ɔberɛfɛw 2020, 93. Myopic n’asekyerɛ onnhu adze wɔ ekyir.

  16. Mfatoho, Captain Moroni sii no tadua dɛ ɔyɛ bɔn dɛ ankorankor begyina hɔ na “wɔrennyɛ hwee’’ ber a wobotum aboa nkorɔfo (hwɛ Alma 60:9–11 san so hwɛ 2 Corinthfo 1:3–4).

  17. Nkyerɛkyerɛ na Ahyɛmudzi 58:27 san so hwɛ nyiyimu 26, 28–29.

  18. John 8:7.

  19. Hwɛ John 8:10–11; Joseph Smith Nkyerɛase nyiyimu 11 dze ka ho dɛ, “Na ɔbaa no yii Nyankopɔn ayɛw fi dɛm dɔnhwer no, na ɔgyee ne dzin dzii,’’ ɔkyerɛ dɛ Agyenkwa emmbu no fɔ na Ne mbrasɛm dɛ “mma nnyɛ bɔn bio’’ no nyaa nsunsuando wɔ ɔbaa no n’abrabɔ nkaa no do.

  20. Bryan Stevenson, Just Mercy: A Story of Justice and Redemption (2015), 308–9.

  21. Hwɛ Matthew 25:31–46.

  22. Hwɛ Ndwuma 10:38 san so hwɛ Russell M. Nelson, “The Second Great Commandment; Liahona, Ɔberɛfɛw 2019, 96–100.

  23. Hwɛ Nkyerɛkyerɛ na Ahyɛmudzi 1:17,:22–23.

  24. Ahyɛdze yinom wɔakã no pefee wɔ “Jesus Christ N’Asɛmpa ne Nsananamu mu: Mfe Ahaebien Dawurbɔ a wɔdze ma Wiadze,” ChurchofJesusChrist.org.

  25. Alma 62:41.

  26. Hwɛ Amos C. Brown, wɔ Boyd Matheson, “‘It Can Be Well with This Nation’ If We Lock Arms as Children of God,” Church News, Ayɛwoho 25, 2019, churchnews.com.

  27. Alma 31:38.

  28. Hwɛ Luke 4:16–19. Ebɛsa akoma a ebubu yarba nye dɛ ebɛsan dze hɔn a hɔn adwen, pɛ, nyimdzee, anaa awerɛhyɛmu wɔ hɔn mu no bɛsan aba nkwa mu bio (hwɛ James Strong, The New Strong’s Expanded Exhaustive Concordance of the Bible [2010], Hebrewfo dictionary ɔfã, 139 and 271).

  29. Hwɛ, mfatoho, Russell M. Nelson, “Let God Prevail,” Liahona, Ɔberɛfɛw 2020, 94; Dallin H. Oaks, “Love Your Enemies,” Liahona, Ɔberɛfɛw 2020, 26–29. President Nelson tuu fo dɛ: “Ndɛ mefrɛ hɛn asɔrmba a wɔwɔ beebiara dɛ hom ndzi kan ngyaa su na ndzeyɛɛ a ɔyɛ nyiyimu no. Mototɔ serɛ hom dɛ hom mfa obu mma Nyankopɔn ne mba nyina.” Iyi bor dɛ otsĩa suban na ɔtan ndzeyɛɛ. President Oaks serɛɛ kãa Reverend Theresa A. n’asɛm, Adɔfo: Ɔtan, nhyɛ, aperdzi, ɔmmfa moho, ɔnnyɛ m’asɛm na kommyɛ do na honam enyi nyiyimu nyin wɔ do. Afei ɔkãa dɛ, “Dɛ yɛyɛ amamba na Jesus Christ N’Asɔr a ɔwɔ hɔ ma Nda a Odzi Ekyir Ahotseweefo asɔrmba yi, otwar dɛ yɛbɔ mbɔdzen ara yie tutu nyimpa no wer enyi a wɔdze bu no enyimtsia no.”

  30. Hwɛ Isaiah 61:3. Yerenya ahoɔfɛw abɔtsir n’asekyerɛ dɛ yɛnye Jesus Christ bɔ mu yɛ adzedzifo wɔ Nyankopɔn n’ahenman mu San so hwɛ Donald W. Parry, Jay A. Parry, and Tina M. Peterson, Understanding Isaiah (1998), 541–43.