2010
O Se Talafaasolopito o Malumalu
2010


O Se Talafaasolopito o Malumalu

I vaitaimi anamua faapea foi ona po nei ua faatatauina e tagata o le nuu o le feagaiga a le Alii le fausiaina o malumalu o se galuega e manaomia faapitoa lava e o latou lima.

O Se Nofoaga ua Vaetofia

O le manatu autu o se malumalu o loo i ai ma sa i ai lava, o le avea lea o se nofoaga faapitoa ua vaetofia mo auaunaga e manatu i ai e paia; i se tulaga e patino, o se malumalu o se fale ua fausia mo ma ua tuuto atoa i sauniga ma galuega paia.

O le upu Latina templum e tutusa lava ma le upu Eperu beth Elohim ma e faailoa mai ai o le maota o le Atua; o lona uiga moni lava o le maota o le Alii.

O nei fausaga sa fausia e le tele o augatupulaga eseese, mo i latou o e ifo i tupua ma e mulimuli i le Atua moni o loo soifua. A o faaaogaina lotoa i fafo o nei malumalu mo faapotopotoga masani ma sauniga lautele, e i ai lava foi vaega i totonu lea e na o ositaulaga ua faapaiaina e mafai ona ulu atu i ai, sa faapea, sa faaalia ai le afio ai o le Atua. E lei manatu lava faapea o malumalu o se nofoaga o faapotopotoga lautele e masani ai, ae o se vaega paia ua faapaiaina mo sauniga e sili ona mamalu o lena faiga faapitoa o tapuaiga.

O Le Tapeneko o Isaraelu Anamua

Ata
O Le Tapeneko o Isaraelu Anamua

I aso anamua, na lauiloa le nuu o Isaraelu i malo o ni tagata e fausia ia fale i le suafa o le Atua soifua. O lenei auaunaga sa faapitoa lava le manaomia mai e Ieova mai ia i latou, lea na latou tautino atu latou te auauna i ai. O le talafaasolopito o Isaraelu o se malo sa amataina mai i le taimi sa sosola ese mai ai le fanauga a Isaraelu mai Aikupito. E lei leva ona latou sosola ese mai le siosiomaga o tapuaiga i tupua faaAikupito ae manaomia loa ona latou saunia se nofoaga paia, lea e mafai ai e Ieova ona faaalia mai Lona faatasi mai ma faailoa mai ai Lona finagalo i le avea ai ma o latou Alii ma Tupu ua taliaina.

Sa paia ia Isaraelu le tapeneko e pei o le malumalu o Ieova. Sa fausiaina e tusa ai ma fuafuaga ma tulaga na faaalia (tagai Esoto 26–27). O se fausaga laitiiti na feaveai, ma, e ui sa avea o se faleie, ae na fausia i ni ie sili, ma taua, ma taugata lea na i ai i tagata. O lenei tulaga o le mea aupito silisili sa avea ma se vaega o osigataulaga a tagata i le Alii. O mea aupito sili na mafai ona tuuina atu e tagata, ma na faapaiaina e Ieova le meaalofa na ofoina atu e ala i Lona taliaina.

Ina ua maea ona faamautuina ia Isaraelu i le laueleele o le folafolaga, ina ua mavae le fa sefulu tausaga o feoai i le vao, ma na iu ai lava ina umia e tagata o le feagaiga se Kanana mo i latou lava, ma faatuina ai o se nofoaga tumau mo le tapeneko i Sailo, ma na o mai ai ituaiga e aoao ai le finagalo ma le afioga a le Atua (tagai Iosua 18:1; 19:51; 21:2; Faamasino 18:31; 1 Samuelu 1:3, 24; 4:3–4). Na mulimuli ane ave i Kipeona (tagai 1 Nofoaiga Tupu 21:29; 2 Nofoaiga Tupu 1:3) ma na toe ave i le Aai o Tavita, po o Siona (tagai 2 Samuelu 6:12; 2 Nofoaiga Tupu 5:2).

Malumalu o Solomona

Ata
Malumalu o Solomona

O Tavita, o le tupu lona lua o Isaraelu, na manao ma na fuafua e fausia se maota mo le Alii, na ia folafola atu e lei talafeagai ia te ia, o se tupu, le nofo ai i se fale arasi, a o le atolaau a le Atua, ua i ai i totonu o ie puipui (tagai 2 Samuelu 7:2). Ae na fetalai atu le Alii mai le fofoga o Natano le perofeta, e teena le ofo na tuuina mai, ona o Tavita, o le tupu o Isaraelu, e ui o se tagata o le Atua, ae ua agasala; ma o lana agasala e lei faamagaloina (tagai 2 Samuelu 7:1–13; 1 Nofoaiga Tupu 28:2–3). Ae ui i lea, na faatagaina Tavita e aoina mai mea mo le maota o le Alii, o le fale lea e tatau ona fausia e lona atalii, o Solomona, ae le o ia.

E lei umi ona nofoia e Solomona le nofoalii ae amata loa le galuega. Na ia faatuina le faavae i le tausaga lona fa o lana nofoaiga, ma na mae’a le fausiaina o le maota i le fitu ma le afa tausaga. O le fausiaina o le Malumalu o Solomona o se amataga o mea na tutupu, e le na o le talafaasolopito o Isaraelu ae i le lalolagi.

E tusa ai ma faatulagaga o mea na tutupu e masani ona taliaina, na maea le malumalu pe tusa ma le 1005 t.l.m. O le fuafuaina ma le fausiaina, mamanuina ma le taugata, ua lauiloa ai o se tasi o maota sili ona matagofie i le talafaasolopito. O sauniga o le faapaiaga e fitu aso le umi—o se vaiaso o le fiafia faapaiaina i Isaraelu. Na faaalia le taliaina e le Alii i le faatumulia o le fale i le ao a’o o ese mai le au faitaulaga, “aua na tumu le fale o le Atua i le pupula o Ieova” (2 Nofoaiga Tupu 5:14; tagai foi Esoto 40:35; 2 Nofoaiga Tupu 7:1–2).

Faaleagaina o le Malumalu o Solomona

O le mamalu matagofie o lenei fale ofoofogia sa na o sina taimi puupuu. E tolusefulufa tausaga talu mai lona faapaiaga, ma e lima tausaga mulimuli ane mai le maliu o Solomona, na amata ai ona faaitiitia [lona matagofie]; ma o lenei tulaga na vave lava ona oo atu ai i se tulaga faaleagaina lautele ma iu ai lava ina faaleagaina atoa. Na taitaieseina atu Solomona i togafiti a fafine e ifo i tupua, ma o ana auala faapiopio na fausia ai le amioleaga i totonu o Isaraelu. Na vave ona mou ese atu le paia o le malumalu, ma na aveesea mai e Ieova Lona afio ai mai le nofoaga ua le o toe paia.

Na toe faatagaina tagata Aikupito, lea na faasaoloto mai ai Isaraelu mai le nofo pologa, e faatiga ia Isaraelu. O Sesaka, le tupu o Aikupito, na ia ave foi ia Ierusalema, “ma ua ia avea foi le oloa sa i le fale o Ieova” (1 Tupu 14:25–26). Na faaauau pea le tulaga faaleagaina i le tele o seneturi. I le lua selau ma le sefuluono o tausaga talu ona mavae le faaleagaina e tagata Aikupito, na aveesea mai ai e Aasa, o le tupu o Iuta, le fata faitaulaga ma le faatanoa ma ua tuua ai na o se fale i le mea na i ai muamua le malumalu (tagai 2 Tupu 16:7–9, 17–18; tagai foi 2 Nofoaiga Tupu 28:24–25). Mulimuli ane o Nepukanesa, o le tupu o Papelonia, na faamaeaina le faaleagaina o le malumalu i le faatamaiaina o le maota i le afi (tagai 2 Nofoaiga Tupu 36:18–19; tagai foi 2 Tupu 24:13; 25:9).

O Le Malumalu o Serupapelu

Ata
O Le Malumalu o Serupapelu

O lea, pe tusa ma le 600 tausaga a o lei afio mai lo tatou Alii i le lalolagi, sa aunoa Isaraelu ma se malumalu. Sa ifo i tupua ma matua amioleaga ia tagata, ma na teena e le Alii i latou ma o latou fale. O le malo o Isaraelu, lea na aofia ai pe tusa ma le 10 o ituaiga e 12, na pulea e Asuria pe tusa ma le 721 t.l.m., ma i se seneturi mulimuli ane na pulea ai e Papelonia le malo o Iuta. Mo le 70 o tausaga na avea ai faatagataotaua ia tagata o Iuta—lea na ta’ua mulimuli ane o tagata sa Iuta—, e tusa ai ma valoaga (tagai Ieremia 25:11–12; 29:10).

Ona faatagaina ai lea o i latou e toe foi i Ierusalema, i lalo o le taitaiga agalelei a Kuresa (tagai Esera 1, 2) ma Tariu (tagai Esera 6), ma ia toe fausia se malumalu e tusa ai ma lo latou faatuatuaga. I le faamanatuina o le taitai o le galuega, na toefuatai mai le malumalu ma ua lauiloa i le talafaasolopito o le Malumalu o Serupapelu. E ui e lei tutusa le tulaga o le matagofie o mea na fausia ai lenei malumalu pe a faatusatusa i le Malumalu o Solomona, ae o le mea sili na fausia e tagata, ma na taliaina e le Alii o se osigataulaga na faaalia ai le alofa ma le tuuto o Lana fanau o le feagaiga.

O Le Malumalu o Herota

Ata
O Le Tamaitiiti o Iesu i totonu o le Malumalu

Pe tusa ma le 16 tausaga a o lei fanau mai Keriso, na amata toe fausia ai e Herota Muamua, le tupu o Iutaia, le Malumalu o Serupapelu ua faaleagaina. Mo le lima seneturi na tu ai lava lena fale, ma ua mautinoa lava le faaleagaina i le aluga o le taimi.

O le tele o mea na tutupu i le olaga faaletino o le Faaola na fesootai ma le Malumalu o Herota. E i ai se faamaoniga e ui ina tetee i le faaaogaina faapisinisi ma tuuitiitia ai le paia o le malumalu, ae na aloaia lava e Keriso le paia o le lotoa o le malumalu. Pe o le a lava le igoa na iloa ai, ae ia te Ia, o le fale lava o le Alii.

O le faatamaiaga atoa o le malumalu na valoia e lo tatou Alii a o Ia soifua ai faaletino (tagai Mataio 24:1–2; Mareko 13:1–2; Luka 21:6). I le tausaga 70 t.a. na matua faatafunaina ai le malumalu e le afi lea na i ai se fesootaiga ma le aveina faatagataotaua o Ierusalema e tagata Roma i lalo o le taitaiga a Tito.

O Malumalu i Amerika Anamua

Ata
Na Asiasi Iesu Keriso i Amerika Anamua

O le Malumalu o Herota o le malumalu mulimuli lea na faatuina i le Itulagi i Sasae i aso anamua. Mai lava i le faatafunaga o lena fale maoae seia oo i le taimi na toe faatuina ai le Ekalesia a Iesu Keriso i le seneturi lona 19, pau lava la matou faamaumauga o le fausiaina o le malumalu o le Tusi a Mamona, lea na faamaonia ai le fausiaina o malumalu i le mea ua ta’ua nei o le konetineta o Amerika, ae itiiti lava a matou faamatalaga auiliili i le fausiaina ma sauniga na faia i nei malumalu i sisifo. Na fausia e tagata se malumalu pe tusa ma le 570 t.l.m., ma na tatou aoao ai na mamanuina ia pei o le Malumalu o Solomona, e ui e lei tusa ma lena fale matagofie ma tele mea taua na fai ai (tagai 2 Nifae 5:16).

Ina ua faaali le Alii toetu o Ia Lava i tagata Sa Nifae i le konetineta i sisifo, na Ia mauaina i latou o faapotopoto i le malumalu (tagai 3 Nifae 11:1–10).

O Le Tusi a Mamona, e ui lava, e lei ta’uina mai ai malumalu e oo lava i le taimi i tua atu o le faaleagaina o le malumalu i Ierusalema; ma e le gata i lea, o le malo o Nifae sa latou oo mai i le taimi mulimuli e tusa ma le fa seneturi ina ua mavae Keriso. O lea, e manino lava, o itu uma o le fogaeleele na lei i ai ni malumalu i uluai taimi o le liliuese, ma o le amataga o malumalu o ni maota e ese mai i falelotu masani sa aveesea mai manatu o tagata uma.

Liliuese ma le Toefuataiga

Mo le tele o seneturi e lei i ai se fale na tuuina atu mo le Alii; ioe, na foliga mai e lei manaomia. E moni, o le tele o fale, na matua taugata ma matagofie, na fausia. O nisi nei o fale na faapaiaina mo Peteru ma Paulo, mo Iakopo ma Ioane; o isi mo Maria le Makatala ma le Taupou [o Maria]; ae e lei i ai lava se fale e tasi na fausia e ala i le pule ma faaigoaina e faamamaluina ai Iesu, le Keriso. E ui i le tele o mau falelotu ma nofoaga paia, ekalesia ma falesa tetele, a o le Atalii o le Tagata e leai se mea na ta’ua o Lana lava.

Vagana ai ina ua toefuatai mai le talalelei i le seneturi lona 19, ma ona mana ma avanoa anamua, na toe faaalia mai ai le perisitua paia i tagata. Ma ia manatua ai o le pule e tautala ai ma faatino i le suafa o le Atua, e taua ma tatau ai i se malumalu, ma o le a le aoga se malumalu e aunoa ma le pule paia o le perisitua paia. E ala mai ia Iosefa Samita, na toefuatai mai ai le talalelei anamua i le fogaeleele, ma toe faatuina mai ai le tulafono anamua. I le gasologa o taimi, e ala mai i le auaunaga a le Perofeta, O Le Ekalesia a Iesu Keriso o le Au Paia o Aso e Gata Ai, na faatulagaina ma faatuina e ala i faaaliga o le mana mai le lagi.

Malumalu o Aso e Gata Ai

Ata
Fausiaina o le Malumalu o Katelani

Na amataina lenei Ekalesia i le popofou o lona talafaasolopito ina ia saunia ai mo le fausiaina o se malumalu (tagai Mataupu Faavae ma Feagaiga 36:8; 42:36; 133:2). I le aso muamua lava o Iuni 1833, i se faaaliga na tuuina atu i le Perofeta o Iosefa Samita, na faatonuina ai e le Alii le fausia vave o se maota paia ma na Ia folafola mai o le a faaee atu i Ana auauna filifilia le pule ma le mana (tagai Mataupu Faavae ma Feagaiga 95). Na tali atu ma le naunautai ma le tuuto tagata i le valaauga. E ui i le matitiva tele ma le faatupulaia pea o sauaga, ae na faamaeaina lava le galuega, ma o Mati 1836 na faapaiaina ai le uluai malumalu faaonapo nei i Katelani, Ohaio (tagai Mataupu Faavae ma Feagaiga 109). O sauniga o le faapaiaga na faailogaina e ni faaaliga faalelagi e faatusaina i e na auai i le ofoina atu o le uluai malumalu i aso anamua, ma na mulimuli ane faaali mai tamalii faalelagi i totonu o nei lotoa paia ma le faaaliga o le finagalo paia mo tagata. Na toe vaaia ma faalogoina i lena nofoaga le Alii o Iesu (tagai Mataupu Faavae ma Feagaiga 110:1–10).

I totonu o le lua tausaga mai le taimi o lona faapaiaga, na lafoaia ai le Malumalu o Katelani e tagata na fausiaina; ona o le tele o sauaga na faamalosia ai lo latou sosola ese, ma ona o lo latou o ese na avea ai le malumalu paia ma se fale masani.

O le malaga a le Au Paia o Aso e Gata Ai na muamua i Misuri ma mulimuli ane ai i Navu, Ilinoi. E lei leva ona faamautu i lo latou nofoaga fou ae toe faalogoina le siufofoga o se faaaliga o loo valaauina i latou e toe fausia se fale e paia i le suafa o le Atua.

E ui sa faamaonia le faamalosia o tagata e toe sosola ese, ma e ui ina latou iloa o le a toe lafoaia foi le malumalu pe a mae’a, ae sa latou galulue lava ma le malosi ma le maelega e faamaea ma faatotoga lelei le fale. Sa faapaiaina i le aso 30 Aperila, 1846, ma a o le i faamaeaina le maota, ae ua amata ona malaga ese atu ia tagata.

Na lafoaia le malumalu e i latou o e na fausiaina i lo latou mativa ma osigataulaga. Ia Novema 1848 na aafia ai le malumalu i se afi mumu na faatupuina ma le loto i ai, ma o le masina o Me 1850 na faatamaia uma ai puipui na totoe e se asiosio.

I le aso 24 Iulai, 1847, na faavaeina ai e paionia Mamona se nuu lea ua tulai mai ai nei le Aai o Sate Leki. I ni nai aso mulimuli ane, na faaalia ai e Polika Iaga, le perofeta ma le taitai, se nofoaga i le laufanua valevalenoa ma sa taia e ia le laueleele matutu i lona tootoo, ma folafola atu, “O iinei o le a avea ma malumalu o lo tatou Atua.” O lena nofoaga ua avea nei ma lotoa matagofie o le malumalu, e siomia i le aai lea ua faatupulaia. E 40 tausaga na fausia ai le Malumalu o Sate Leki; na faataatia le maa pito i luga i le aso 6 Aperila, 1892, ma faapaiaina ai le malumalu ina ua maea i le tasi tausaga mulimuli ane.

O Se Poloaiga Faalelagi

Ata
Malumalu o Tampico Mekisiko

I aso anamua ma ona po nei, na mafaufau lava tagata o le feagaiga o le fausiaina o malumalu o se galuega e faapitoa lava mo o latou lima. E iloa gofie lava o le malumalu e sili atu nai lo le falelotu po o le lotu, sili atu nai lo faletatalo po o se falesa tele; o se fale e fausia e avea o se maota o le Alii, e paia i le sootaga vavalalata i le va o le Alii ma le perisitua paia, ma e tuuto i sauniga maualuga ma e sili ona paia. E le gata i lea, ina ia avea moni o se malumalu paia—e taliaina e le Atua ma aloaia e Ia e avea ma Ona maota—o le ofoina atu o le taulaga sa tatau ona manaomia ai, ma e tatau i le na te ofoina atu atoa ai foi ma le meaalofa, ona agavaa.

Na faalauiloa mai e Le Ekalesia a Iesu Keriso o le Au Paia o Aso e Gata Ai e anaina le perisitua paia ua toefuatai mai i le lalolagi ma ua tuuina mai ma se poloaiga faalelagi e fausia ma tausia ia malumalu e faapaiaina i le suafa ma le auaunaga i le Atua moni ma o loo soifua, ma ia faatautaia i totonu o na maota paia ia sauniga o le perisitua, ma o aafiaga o le a faamauina i le lalolagi ma tala atu o le tuugamau.

O totonu o le Malumalu o Katelani e pei ona pueina i le amataga o le seneturi lona 20.

Na faauuina e Mose ia Arona e avea ma ositaulaga i le tapeneko.

Na avea le tapeneko o se malumalu feaveai i le taimi na faimalaga ai ia Isaraelu i le vao.

Faamaeaina i le 1005 t.l.m., o le Malumalu o Solomona o se tasi o fale sili ona matagofie i le talafaasolopito.

O sauniga o le faapaiaga o le Malumalu o Solomona e fitu aso le umi—o se vaiaso o le fiafia faapaiaina i Isaraelu.

I le taimi na ave faatagataotaua ai e Papelonia, na faatagaina sa Iuta e toe foi i Ierusalema ma toe fausia le malumalu.

O le tele o mea na tutupu i le soifuaga faaletino o le Faaola na faaalia ai Lona aloaiaina o le paia o le malumalu.

Ina ua faaali le Faaola toetu i le konetineta o Amerika, na Ia afio mai i le malumalu.

Ina ua mavae tausaga o le liliuese, na toefuatai mai le pule lea na manaomia mo tapuaiga i le malumalu e ala mai ia Iosefa Samita.

O le uluai malumalu o aso e gata ai na faapaiaina i Katelani, Ohaio, ia Mati 1836.

E lei umi ona taunuu i le Vanu o Sate Leki, ae folafola loa e Polika Iaga, “O iinei o le a i ai le malumalu.”

Mai le 1893 e oo mai i le taimi nei, ua silia ma le 130 malumalu ua fausia ma faapaiaina i le salafa o le lalolagi.

Malumalu o Tampico Mekisiko. Faapaiaina i le aso 20 Me, 2000.

Malumalu o Apia Samoa. Faapaiaina i le aso 5 Aok., 1983. Toe faapaiaina i le aso 4 Sete., 2005.

Malumalu o Madrid Sepania. Faapaiaina i le aso 19 Mati, 1999.