Akonaki ʻa e Kau Palesitení
Vahe 3: Ko Hono Tanumaki ha Loto Fiefia mo ha Laumālie ʻo e Fakatuʻamelie


Vahe 3

Ko Hono Tanumaki ha Loto Fiefia mo ha Laumālie ʻo e Fakatuʻamelie

“ʻAi ke ke tui. ʻAi ke ke Fiefia ʻOua ʻe loto foʻi. ʻE iku lelei ʻa e meʻa kotoa.”

Mei he Moʻui ʻa Kōtoni B. Hingikelií

Naʻe faʻa pehē ʻe ʻEita Pitinā Hingikelī ko e faʻē ʻa Palesiteni Kōtoni B. Hingikelií, “ʻe lava ʻe he loto fiefiá mo e fofonga malimalí ʻo langaki hake ha taha ʻi ha faʻahinga faingataʻa pē pea ʻoku pule ʻa e tokotaha fakafoʻituitui kotoa pē ki heʻene fiefia ʻaʻaná.”1 Naʻe maʻu foki ʻe heʻene tamai ko Palaieni S. Hingikelií ha “natula tuiaki-ki-he-leleí.”2 Naʻe pehē ʻe Palesiteni Hingikelī, “ʻI he taimi naʻá ku kei talavou siʻi aí mo hehemangofua ke fakaangá, ne talamai ʻe heʻeku tamaí: ‘ʻOku ʻikai fai ha tokoni ʻe he kau taʻe-falalá, ʻoku ʻikai faʻu ha meʻa ʻe he kau fakataʻetaʻetuí, ʻoku ʻikai lava ha meʻa ʻe he kau fakaveiveiuá.’”3 ʻI he akonaki mo e sīpinga ʻa e ongomātuʻa ʻa Kōtoni Hingikelií, naʻá ne ako ai ʻi heʻene kei talavoú ke ne fehangahangai mo e moʻuí ʻaki e fakatuʻamelié mo e tuí.

Naʻe feinga mālohi ʻa ʻEletā Hingikelī ʻi heʻene ngāue fakafaifekau ʻi ʻIngilaní ke muimui ki he akonaki ʻene ongomātuʻá. Naʻe lulululu mo hono ngaahi hoá he pongipongi kotoa mo fepehēʻaki, “ʻOku lelei e mouí.”4 ʻI ha ʻosi ha meimei taʻu ʻe 70 mei ai, naʻá ne fokotuʻu ange ki ha kau faifekau ʻi he ʻOtu Filipainí ke nau muimui ki he meʻa tatau. Naʻá ne talaange kiate kinautolu, “Ko ha ʻaho lelei moʻoni ʻaneafi ʻi heʻeku moʻuí.” “ʻOku hoko e ʻaho kotoa pē ko ha ʻaho lelei moʻoni ʻi heʻeku moʻuí. ʻOku ou fakatauange ʻoku hoko e ʻaho kotoa pē ʻi hoʻomou moʻuí—kotoa, ko ha ʻaho lelei moʻoni. ʻOku ou fakatauange te mou lava ʻo teuteu ke ō he pongipongí pea lulululu mo ho hoá mo pehē ange, ʻʻEletā (Sisitā) ʻoku lelei ʻa e moʻuí. Ta ō peá ta maʻu ha ʻaho lelei.’ Pea ʻi hoʻomo foki mai ʻi he poʻulí, ʻofa te mo lava ʻo fepehēʻaki, ʻKo ha ʻaho lelei ʻeni. Naʻá ta maʻu ha taimi fakafiefia. Naʻá ta tokoniʻi ha taha ʻi heʻeta ngāué. … Te ta muimuiʻi kinautolu pea lotua mo ʻamanaki te nau kau mai ki he Siasí.’ ʻOku totonu ke hoko ʻa e ʻaho kotoa pē ko ha ʻaho lelei ʻi he malaʻe ʻo e ngāue fakafaifekaú.”5

Naʻe fakafofongaʻi ʻe he akonaki ko ʻení ʻa e anga e fakafeangai ʻa Palesiteni Hingikelī ki he moʻuí. Naʻe vahevahe ʻe ʻEletā Lāsolo M. Nalesoni ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻa e fakamatala ko ʻení fekauʻaki mo Palesiteni Hingikelī mo hono uaifi ko Māsilií: “ʻOku ʻikai ke na fakamole taimi ke fakakaukauʻi e kuohilí pe hohaʻa ki he kahaʻú. Pea ʻokú na vilitaki atu neongo ʻa e faingataʻá.”6 Naʻe toe pehē foki ʻe ʻEletā Sefilī R. Hōlani ʻo e Kōlomu ʻo e Toko Hongofulu Mā Uá: “ʻMahalo ko e ʻʻe lelei ʻa e meʻa kotoá’ ʻa e fakalotolahi tuʻo lahi taha ʻoku fai ʻe Palesiteni Hingikelī ki he fāmilí, kaungāmeʻá, mo e kaungā-ngāué. Te ne talaatu, ʻFeinga pē ʻAi ke ke tui. ʻAi ke ke Fiefia ʻOua ʻe loto foʻi. ʻE iku lelei ʻa e meʻa kotoa.’”7

ʻĪmisi
President Hinckley with youth

“ʻOku tau maʻu e ʻuhinga kotoa pē ke tau fakatuʻamelie ai.“

Ngaahi Akonaki ʻa Kōtoni B. Hingikelií

1

Te tau lava ʻo tanumaki ha laumālie ʻo e fiefia mo e fakatuʻamelie neongo ka tokolahi e kakai ʻoku tuʻutuʻukehe mo fakatuʻatamakí.

ʻOku ʻi ai ha tuʻunga fakamamahi ʻo e fakatuʻatamakí ʻi he fonuá. ʻOku meimei ke ʻi he potu kotoa. ʻOku fafangaʻi taʻetuku kitautolu ʻaki e lea tukuhifó, fesiosiofakí, mo e felauʻikoviʻakí. …

ʻOku ou ʻi heni … mo ha tautapa ke tuku ʻetau fakasio e afaá ka tau anuanu he fiefiá ʻi he tofú. Ko ʻeku fokotuʻú ke tau tokanga lahi ange ki he leleí. ʻOku ou kole atu ke tau fekumi lahi ange ki he leleí, ke taʻofi hotau leʻó mei he lea taʻefakaʻapaʻapá mo e lea fulihí, ke tau fakahīkihikiʻi lahi ange ʻa e angaleleí mo e feingá.

ʻOku ʻikai ko ʻeku kolé ke taʻofi kotoa ʻa e fakaangá. ʻOku maʻu e tupulakí ʻi he fakatonutonú. ʻOku maʻu e mālohí ʻi he fakatomalá. Ko e potó ka ko ha tangata ʻoku liliu hono ʻalungá ʻo ka fakahā atu ʻe he niʻihi kehé ʻene ngaahi fehālākí. ʻOku ʻikai ko ʻeku fokotuʻu atú ke mātuʻaki fakahekeheke ʻetau talanoá. Ko e lea ngutu-poto ʻoku fakamātoato mo moʻoní, ko ha taukei ia ke kumia mo tanumaki. Ko e meʻa ʻoku ou fokotuʻu mo koleá ke tau tafoki mei he faʻahinga tuʻutuʻukehe ʻoku afuhia ai hotau sosaietí pea fakasio e ngaahi lelei fakaʻofoʻofa ʻi he fonuá pea mo e kuonga ʻoku tau moʻui aí, ke lahi ange ʻetau fefakaongoongoleleiʻakí ʻi heʻetau fesiosiofakí, ke fetongi ʻe he fakatuʻamelié ʻa e fakatuʻatamakí. Tuku ke fetongi ʻe heʻetau tuí ʻa ʻetau manavasiʻí.8

ʻOku tau maʻu e ʻuhinga kotoa ke fakatuʻamelie ai ʻi he māmani ko ʻení. ʻIo, ʻoku ʻākilotoa kitautolu ʻe he meʻa fakamamahí. ʻIo, ʻoku ʻi he potu kotoa ʻa e palopalemá. Ka … he ʻikai, pea he ʻikai te ke lava, ʻo lavaʻi ha meʻa ʻaki e fakatuʻatamakí pe taʻefiefalalá. Mou vakai atu ʻi he fakatuʻamelie, ngāue ʻi he tui, pea ʻe hoko e ngaahi meʻa lahi.9

ʻOua naʻa mole hoʻo ʻamanakí. ʻOua te ke foʻi. Fakasio e huelo ʻo e laʻaá ʻi he ngaahi konga ʻaó. ʻE iku pē ʻo fakaava atu e ngaahi faingamālié kiate koe. ʻOua naʻa tuku e kau fakatuʻatamakí ke nau uesia e meʻa ʻokú ke malavá.10

Tanumaki ha loto fiefia. Tanumaki ha laumālie ʻo e fakatuʻamelie. ʻAʻeva ʻi he tuí, fiefia ʻi he fakaʻofoʻofa ʻo natulá, ʻi he lelei ʻa kinautolu ʻokú ke ʻofa aí, ʻi he fakamoʻoni ʻoku ʻi ho lotó fekauʻaki mo e ngaahi meʻa ʻoku fakalangí.11

Ko e palani ʻa e Tamai Hēvaní ko ha palani ʻo e fiefia. Kapau te tau tanumaki ha laumālie ʻo e fiefia, ʻe maamangia ange ʻa e halá, ʻe siʻi ange ʻa e loto hohaʻá, ʻe faingofua ange hono fakaleleiʻi e ngaahi fepakipakí.12

2

Te tau lava ʻo tuku ke tataki mo tāpuekina kitautolu ʻe ha laumālie ʻo e fakafetaʻi ke ʻoua te tau moʻunofoa ʻi heʻetau ngaahi palopalemá.

ʻOku tāpuekina lahi fau kitautolu! Hono ʻikai totonu ke tau fakafetaʻi lahi! … Tanumaki ha laumālie ʻo e fakafetaʻi ʻi he tāpuaki ʻo e moʻuí pea mo e ngaahi meʻafoaki mo e ngaahi faingamālie fakaʻofoʻofa ʻoku tau takitaha maʻú. Ne folofola ʻa e ʻEikí ʻe maʻu ʻe he angamaluú ʻa [māmani]. (Vakai, Mātiu 5:5.) Kuo pau ke u fakaʻaongaʻi e fakaʻuhinga ko ia, ʻoku fotu mei he angamaluú ha laumālie ʻo e houngaʻia kae ʻikai ko e loto pōlepole, ko hano fakahaaʻi ʻo ha mālohi ʻoku mahulu hake ʻi ha taha, ko hano ʻiloʻi ʻo e ʻOtuá, mo hono tali ʻEne ngaahi fekaú. Ko e kamataʻanga ʻeni ʻo e potó. ʻAʻeva ʻi he loto houngaʻia ʻi he ʻao ʻo Ia ʻokú Ne foaki ʻa e moʻuí mo e meʻaʻofa lelei kotoa pē.13

Kuo teʻeki ha taimi ʻi he hisitōlia ʻo e māmaní ʻe lelei ange ai ke moʻui ʻi he funga ʻo e māmaní ka ko e kuongá ni. Hono ʻikai totonu ke tau loto fakafetaʻi kotoa ʻi heʻetau moʻui ʻi he kuonga fakaʻofoʻofá ni fakataha mo e ngaahi tāpuaki fungani ʻoku tau maʻú.14

ʻI he taimi ʻoku ou fakakaukau ai ki he ngaahi meʻa fakaofo kuo hoko lolotonga ʻeku moʻuí—ʻo lahi ange ʻi he ngaahi meʻa kuo hoko ʻi he toenga kotoa ʻo e hisitōlia ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá—ʻoku ou ʻaʻapa mo houngaʻia moʻoni. ʻOku ou fakakaukau ki he meʻalelé mo e vakapuná, ki he komipiutá, mīsini fax, ʻī-meilí, mo e ʻInitanetí. ʻOku mātuʻaki fakaofo mo fakaʻofoʻofa moʻoni. ʻOku ou fakakaukau ki he ngaahi fakalakalaka lahi kuo fai ʻi he meʻa fakafaitoʻó mo e maʻá. … Pea ʻi he ngaahi meʻá ni kotoa, kuo fakafoki mai mo e ongoongolelei haohaoa ʻo Sīsū Kalaisí. Ko e konga kitaua ʻo e mana mo e meʻa fakaofo ʻo e ngāue lahí ni pea mo e puleʻanga ʻoku mafola ʻi he māmaní ʻo ne tāpuakiʻi e moʻui ʻa e kakaí ʻi ha potu pē ʻoku aʻu ki ai. ʻOku fonu moʻoni hoku lotó ʻi he fakafetaʻi.15

ʻOku tau moʻui ʻi he kakato ʻo e ngaahi kuongá. Fakakaukau ki he foʻi lea ko iá. Fakaʻilongaʻi ʻa e foʻi lea ko e kakato. ʻOkú ne fakafofongaʻi ʻa e ngaahi lelei kotoa pē kuo tānaki fakataha [mei] he kuohilí mo fakafoki mai ki māmani ʻi he kuonga fakaʻosí ni.

ʻOku fonu hoku lotó … ʻi he fakafetaʻi ki he ʻOtua Māfimafí. Kuo tāpuekina lahi fau kitautolu ʻi he meʻaʻofa ʻo Hono ʻAló, ʻa ia ko e ʻOtua ʻo e māmani ko ʻení. ʻOku toʻoa hoku lotó ʻi he fakalea ʻo ʻetau himi, “[Lau ho ngaahi tāpuakí; lau takitaha. Tānaki ho ngaahi tāpuaki lahí; vakai ki he meʻa kuo fai ʻe he ʻOtuá” (Ngaahi Himi, fika 148).16

ʻI heʻetau loto fakafetaʻí, ʻoua muʻa naʻa tau nofo ʻi he fanga kiʻi palopalema ʻoku tau fekuki mo iá. Tuku muʻa ke tau lau hotau ngaahi tāpuakí pea ʻi ha laumālie ʻo e fakafetaʻi, ʻo fakalotoa ʻe he tuí, [pea] laka atu ke langa ʻa e puleʻanga ʻo e ʻOtuá ʻi he māmaní.17

Tuku ke tataki mo tāpuekina ho ngaahi ʻahó mo e poó ʻe ha laumālie ʻo e fakafetaʻi. Ngāueʻi ia. Te ke fakatokangaʻi te ne ʻomi ha ngaahi ola fakaʻofoʻofa.18

3

ʻOku ʻomai ʻe he ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí ha ʻuhinga ke tau fiefia ai.

Naʻe pehē ʻe he ʻEikí: Ko ia, hiki hake ho lotó ʻo fiefia, pea pīkitai ki he ngaahi fuakava ʻa ia kuó ke faí. [T&F 25:13]. ʻOku ou tui ko ʻEne pehē maí, ʻai ke ke fiefia. Ko e ongoongoleleí ko ha meʻa fakafiefia. ʻOkú ne ʻomai ha ʻuhinga ke tau fiefia ai.19

ʻOua naʻa ngalo ko hai koe. … Ko e fānau moʻoni koe ʻa e ʻOtuá. … Ko hoʻo Tamai Taʻengatá Ia. ʻOkú Ne ʻofa ʻiate koe. … ʻOkú Ne fie maʻu Hono ngaahi fohá mo e ngaahi ʻofefiné ke nau fiefia. Kuo teʻeki ai hoko ʻa e faiangahalá ko e fiefia. Kuo teʻeki ai hoko ʻa e maumaufonó ko e fiefia. Kuo teʻeki ai hoko ʻa e talangataʻá ko e fiefia. Ko e founga ke fiefiá ʻoku maʻu ia ʻi he palani ʻa ʻetau Tamai ʻi he Langí pea ʻi he talangofua ki he ngaahi fekau Hono ʻAlo ʻOfaʻangá, ʻa e ʻEiki ko Sīsū Kalaisí.20

Tatau ai pē pe ko e hā hoʻo founga fai ha ngaahi meʻa ʻi he kuo hilí, ʻoku ou ʻoatu ha tukupā … ʻai ke tatau hoʻomou moʻuí mo e ngaahi akonaki ʻo e ongoongoleleí, ke ke vakai ki he Siasí ni ʻi he ʻofa mo e fakaʻapaʻapa mo fakahoungaʻi ko e faʻē ia hoʻo tuí, ke ke moʻui ko ha faʻifaʻitakiʻanga ʻo e meʻa ʻe fai ʻe he ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí ʻi hono ʻomi e fiefiá ki he fakafoʻituituí.21

ʻĪmisi
Hinckleys with young children

“ʻAi ke lahi ʻa e fiefiá mo e kakatá ʻi he moʻuí kotoa. Ko e moʻuí ke fiefia, kae ʻikai ko e kātekina pē.”

Ko e fakatomalá ko e taha ia ʻo e ngaahi ʻuluaki tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí. Ko e fakamolemolé ko ha fakaʻilonga ia ʻo e natula fakalangí. ʻOku ʻi ai ha ʻamanaki lelei maʻau. ʻOku hokohoko atu ʻa e moʻuí, pea ʻe lava ke fakafonu ʻaki e fiefiá, neongo kapau naʻe fakameleʻi e kuohilí ʻe he angahalá. Ko ha ngāue ʻeni ki hono fakahaofi mo tokoniʻi e kakaí ʻi heʻenau ngaahi palopalemá. Ko e taumuʻa ʻeni ʻo e ongoongoleleí.22

ʻOku ou fetaulaki mo ha kakai tokolahi fau ʻoku nau lāunga taʻetuku fekauʻaki mo ʻenau mafasia honau ngaahi fatongiá. ʻOku moʻoni ʻoku lahi ʻa e fakamafasiá. ʻOku lahi, mo tōtuʻa, ʻa e meʻa ke faí. ʻOku ʻi ai ha ngaahi kavenga fakapaʻanga ke toe tānaki atu ki he ngaahi meʻa fakamafasia ko ʻení, pea ʻi he ngaahi meʻá ni kotoa ʻoku tau fakahehema ke lāunga, ʻo lahi ʻene hokó ʻi ʻapi, pea ʻi he kakaí. Liliu hoʻo fakakaukaú. Ko e ongoongoleleí ko ha ongoongo fakafiefia. ʻOku ʻi ai ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá koeʻuhí ke nau maʻu ʻa e fiefiá [vakai, 2 Nīfai 2:25]. ʻAi ke ke Fiefia! ʻAi ke hāsino mai e fiefia ko iá ʻi homou fofongá pea ongo mai ʻi hoʻomou fakamoʻoní. Te ke lava ʻo ʻamanaki atu ki ha ngaahi palopalema. Mahalo ʻe ala hoko ha ngaahi meʻa fakamamahi. Ka ʻoku hā mahino ʻi he ngaahi meʻá ni kotoa e kole ʻa e ʻEikí:

“Haʻu kiate au ʻa kimoutolu kotoa pē ʻoku feinga mo mafasiá, pea te u foaki ʻa e fiemālié kiate kimoutolu.

“Toʻo ʻeku haʻamongá kiate kimoutolu, pea mou ako ʻiate au; he ʻoku ou angavaivai mo angamalū: pea te mou ʻilo ai ʻa e fiemālié ki homou laumālié.

“He ʻoku faingofua pē ʻeku haʻamongá, pea ʻoku maʻamaʻa ʻeku kavengá.” (Mātiu 11:28–30.)

ʻOku ou saiʻia ʻi he lea ko ʻeni ʻa Senikini Loiti Sōnasi naʻá ku kosiʻi mei ha fakamatala ʻi he Deseret News he ngaahi taʻu kimuʻá. ʻOku ou fie ʻoatu ia kiate kimoutolu. … Naʻá ne pehē:

“Ka ai ha taha te ne pehē ko e fiefiá ko e meʻa angamaheni pē, ʻe mole hano taimi lahi he felēleaki ʻo kaila kuo kaihaʻasi ia.

“Ko e lahi taha e ngaahi foʻi pulu ʻoku tāʻí ʻoku ʻikai hū. Ko e lahi taha ʻo e kakanoʻi pulú ʻoku pepenu. Ko e lahi taha ʻo e fānaú ʻoku nau tupu hake ke hoko pē ko e kakai. Ko e lahi taha ʻo e ngaahi mali tuʻuloá ʻoku fie maʻu ki ai ha tuʻunga māʻolunga ia ʻo e fekātakiʻakí. Ko e lahi taha ʻo e ngaahi ngāue maʻuʻanga moʻuí ʻoku ʻikai fuʻu manakoa. …

“ʻOku hangē moʻuí ha fononga lēlue he kuonga muʻá—toloi, afe-holo, kohu, efu, mofisifisi, mo taupātū, ʻo fakafilingaua ʻaki e ngaahi ʻata fakaʻofoʻofá mo e oma ʻene lelé.

“Ko e meʻa ke faí ke fakafetaʻi ki he ʻEikí hono fakangofua atu ke ke heká.“ (Deseret News, 12 June 1973.)

Te u toe fakaongo atu, ʻe hoku kāinga, ko e meʻa ke faí ke fakafetaʻi ki he ʻEikí hono fakangofua atu ke ke heká; pea ʻoku moʻoni, ʻikai ko ha fononga fakaʻofoʻofa ia? Fiefia ai! Kata ai! Hiva ki ai! Manatuʻi e lea ʻa e tokotaha naʻá ne tohi e Lea Fakatātaá:

“ʻOku tupu ʻa e leleí ʻo hangē ha faitoʻo mei he loto ʻoku fiefiá: ka ʻoku fakamōmoa ʻa e huí ʻe he laumālie kuo mafesí.” (Lea Fakatātā 17:22.)23

Tuku ke ʻi ai ha faʻahinga fiefia ʻi hoʻomou moʻuí. Tuku ke ʻi ai ha meʻa fakalata mo fakafiefia, ha tūkuhua, ke lava ʻo kata ʻi he ngaahi meʻa ʻoku fakaolí.24

ʻAi ke ʻākiloto hoʻo moʻuí ʻe he fiefiá mo e kakatá. Ko e moʻuí ke fiefia, kae ʻikai ko e kātekina pē.25

4

Ko e ongoongoleleí ko ha pōpoaki ʻo e ikuna ke paotoloaki ʻi he vēkeveke, lotoʻaki, mo e fakatuʻamelie.

ʻOku ou tuʻu heni he ʻahó ni mo ha fakatuʻamelie ki he ngāue ʻa e ʻEikí. ʻOku ʻikai ke u lava ʻo tui kuo fokotuʻu ʻe he ʻEikí ʻEne ngāué ʻi māmani ke taʻelava. He ʻikai ke u lava ʻo tui ʻoku fakaʻau ke vaivai. ʻOku ou ʻiloʻi ʻoku fakaʻau ke mālohi ange. … ʻOku ou maʻu ha tui mahinongofua mo molumalu ʻe ikuna ʻa e totonú pea ʻe ikuna ʻa e moʻoní.26

Kuo fakatupu fakakaukau maʻu pē kiate au e talanoa ʻo Kēlepi mo Sosiua pea mo e kau mataki kehe ʻo ʻIsilelí. Naʻe taki ʻe Mōsese ʻa e fānau ʻo ʻIsilelí ki he toafá. Naʻá ne fili ʻi he taʻu hono ua ʻo ʻenau ʻāuheé, ha fakafofonga mei he haʻa takitaha ʻe hongofulu mā uá ke nau vakaiʻi ʻa e fonua ʻo Kēnaní mo ʻomi ha fakamatala fekauʻaki mo hono ngaahi koloá pea mo hono kakaí. Naʻe fakafofongaʻi ʻe Kēlepi ʻa e faʻahinga ʻo Siutá, pea Sosiua ʻa e faʻahinga ʻo ʻIfalemí. Naʻe ō honau toko hongofulu mā uá ki he fonua ʻo Kēnaní. Naʻa nau ʻilo ʻoku mahutafea. Naʻa nau ō feʻunga mo e ʻaho ʻe fāngofulu. Naʻa nau foki mai mo ha niʻihi ʻo e “ʻuluaki fua ʻo e kālepí” ko e fakamoʻoni ki he mahu ʻo e fonuá (Nōmipa 13:20).

Naʻa nau omi ki he ʻao ʻo Mōsese mo ʻĒloné pea mo e haʻofanga kotoa ʻo e fānau ʻo ʻIsilelí mo nau pehē fekauʻaki mo e fonua ʻo Kēnaní, “Ko e moʻoni ʻoku pito ia ʻi he huʻahuhú mo e honí; pea ko hono fuá ʻeni” (v. 27).

Ka ko ha toko hongofulu ʻo e kau matakí naʻa nau moʻulaloa ki heʻenau veiveiuá mo e ilifiá. Naʻa nau fai ha fakamatala fakalotosiʻi ki he tokolahi mo e lalahi ʻo e kakai Kēnaní. Naʻa nau pehē “ʻoku nau mālohi [ange] ʻiate kitautolu” (v. 31). Naʻa nau fakatatau kinautolu ko e fanga heʻe ki he kau tangata lalahi naʻa nau mamata ai ʻi he fonuá. Naʻa nau moʻulaloa ki heʻenau ilifiá.

Pea tuʻu ʻa Sosiua mo Kēlepi ʻi he ʻao ʻo e kakaí ʻo pehē, “Ko e fonua naʻa mau [ō] ke vakai ki aí, ko e fungani fonua lelei.

“Kapau ʻe fiemālie ʻa [e ʻEikí] kiate kitautolu, pea te ne ʻave ʻa kitautolu ki he fonua ko iá, ʻo foaki ia kiate kitautolu; ko e fonua ʻoku pito ʻi he huʻa huhú mo e honí.

“Ke ʻoua pē naʻa mou angatuʻu ki [he ʻEikí], pea ʻoua naʻa mou manavahē ki he kakai ʻo e fonuá; he ko e meʻakai maʻatautolu ʻa kinautolu; kuo mole honau mālohí ʻiate kinautolu, pea ʻoku ʻiate kitautolu ʻa [e ʻEikí]: ʻoua naʻa mou manavahē kiate kinautolu (14:7–9).

Ka naʻe fie tui ange ʻa e kakaí ki he kau veiveiua ʻe toko hongofulú kae ʻikai tui kia Kēlepi mo Sosiua.

Ko e taimi ia naʻe fakahā ai ʻe he ʻEikí ʻoku totonu ke hēfano ʻa e fānau ʻo ʻIsilelí ʻi he toafá ʻi ha taʻu ʻe fāngofulu kae ʻoua kuo mole atu ʻa e toʻu tangata ʻo kinautolu naʻe ʻaʻeva veiveiua mo ilifiá. ʻOku lekooti he folofolá “[ko e] kau tangata naʻe ʻomi ʻa e ongoongo kovi ʻo e fonuá, naʻa nau mate ʻi he ʻao ʻo [e ʻEikí] ʻi he mahaki fakaʻauha.

“Ka naʻe fakamoʻui ʻa Sosiua … mo Kēlepi … , naʻa na ʻiate kinautolu naʻe ʻalu ke vakai ki he fonuá” (v. 37–38). Ko kinaua pē ʻi he kulupu ko iá ne moʻui ʻi he taʻu ʻe fāngofulu ʻo e ʻāuheé mo na maʻu ʻa e faingamālie ke hū ki he fonua ʻo e talaʻofá ʻa ia naʻá na lipooti lelei ki aí.

ʻOku tau fakatokangaʻi ha niʻihi ʻoku tau feohi ʻoku nau talatalakehe fekauʻaki mo e kahaʻu ʻo e ngāue ko ʻení, ʻoku ʻikai ke nau mahuʻingaʻia, ʻoku nau lau ki ha ngaahi tōnounou, ʻoku nau fakahaaʻi ʻenau manavasiʻí, ʻoku fakamoleki honau taimí ʻi he fekumi mo e faitohi fekauʻaki mo e meʻa ʻoku nau lau ko e vaivai ka ʻoku ʻikai hano fuʻu mahuʻinga. ʻOku nau fakaveiveiua ki hono kuohilí, kae ʻikai haʻanau vīsone ki hono kahaʻú.

Naʻe fakamatalaʻi lelei ia ʻi he kuonga muʻá, “ʻO ka ʻikai ʻi ai ha [vīsone], ʻoku malaʻia ʻa e kakaí” (Lea Fakatātā 29:18). ʻOku ʻikai ha potu ia ʻi he ngāué ni maʻanautolu ʻoku tui pē ki he ongoongo ʻo e faingataʻaʻiá mo e mamahí. Ko e ongoongoleleí ko ha ongoongo fakafiefia. Ko ha pōpoaki ia ʻo e ikuna. Ko ha ngāue ia ke tali ʻi he loto vēkeveke.

Ne teʻeki ai ha folofola ʻa e ʻEikí ʻe ʻikai ha ngaahi faingataʻa. Kuo feangainga hotau kakaí mo e faʻahinga meʻa fakamamahi kotoa pē ʻi heʻenau fehangahangai mo kinautolu ʻoku nau fakafepakiʻi e ngāue ko ʻení. Ka ne hāsino e tuí ʻi heʻenau ngaahi mamahí kotoa. Kuo laka maʻu pē kimuʻa ʻa e ngāué ni pea kuo teʻeki ai ke holomui talu mei heʻene kamatá. …

… Ko e ngāue ʻeni ʻa e Fungani Māfimafí. Ko ʻetau laka fakafoʻituitui kimuʻá ʻe makatuʻunga pē ia ʻiate kitautolu. Ka heʻikai teitei tuka e laka kimuʻa ʻa e Siasí. …

Ko e taimi naʻe toʻo ai ʻe he ʻEikí ʻa Mōsese kiate Iá, naʻá Ne fakahā kia Sosiua, “Ke ke mālohi koe peá ke lototoʻa; ʻoua naʻá ke manavahē, pea ʻoua naʻá ke puputuʻu: he ko [e ʻEiki] ko ho ʻOtuá ʻoku ʻiate koe ia ʻi he potu kotoa pē ʻokú ke ʻalu ki ai” (Sosiua 1:9). Ko ʻEne ngāue ʻeni. ʻOua naʻa teitei ngalo ia. Tali ia ʻi he loto vēkeveke mo e loto hangamālie.27

5

ʻI heʻetau ʻiloʻi ko e fānau kotoa kitautolu ʻa e ʻOtuá, te tau lava ʻo kiʻi tuʻu fakamakatuʻu ange, kiʻi fakalaka atu ki ha tuʻunga māʻolunga ange, pea toe kiʻi lelei ange.

ʻOku ʻi ai ha meʻa fakamamahi ʻi hotau māmaní he ʻahó ni ko e felauʻikoviʻaki ʻa e kakaí. Kuó ke fakatokangaʻi nai ʻoku ʻikai toe hela fakakaukaua ia ke fai ha ngaahi lea ʻe ala fakalaveaʻi ai ha taha? ʻAhiʻahiʻi e fehangahangai ʻo e meʻa ko iá. ʻAhiʻahi fai ha ngaahi lea fakahīkihiki. …

ʻOku toe ʻi ai foki ha meʻa fakamamahi ʻi hotau sosaietí ʻi hono fakasiʻia e tokolahi ʻo kitautolu ʻe kitautolu pē. ʻOku tau vakai kitautolu ki he niʻihi kehé hangē ʻoku nau fakapapauʻi ʻenau moʻuí, ka ko hono moʻoní ko e tokolahi taha ʻo kitautolú ʻoku tau ongoʻi taʻefeʻunga. Ko e meʻa mahuʻingá ke ʻoua te ke fakakaukau ki ai ʻiate koe pē. … Ko e meʻa mahuʻingá ke fakaʻaongaʻi ki he lelei tahá e meʻa kotoa ʻoku tau maʻú.

ʻOua ʻe maumauʻi ho taimí he fakaʻofaʻia pē ʻiate koé. ʻOua te ke fakasiʻia koe. ʻOua naʻa teitei ngalo ko e fānau koe ʻa e ʻOtuá. ʻOku ʻi ai hoʻo totonu fakalangi ʻi ho fāʻeleʻí. ʻOku ʻiate koe ha faʻahinga meʻa ko e natula moʻoni ʻo e ʻOtuá.28

ʻOku tau hivaʻi, “Fānau Au ʻa e ʻOtuá” Ngaahi Himi, fika 193. ʻOku ʻikai ko ha foʻi fakakaukau pē, pe ha taʻanga—ko e foʻi moʻoni ia ʻoku moʻui. ʻOku ʻi ai ha faʻahinga meʻa fakalangi ʻiate kitautolu takitaha ʻoku fie maʻu ke tanumaki, ʻoku fie maʻu ke eʻa ki tuʻa, ʻoku fie maʻu ke fakahaaʻi. Ko kimoutolu ngaahi tamaí mo e ngaahi faʻeé, akoʻi hoʻomou fānaú ʻi ha founga fakahangatonu, ko e ngaahi foha mo e ngaahi ʻofefine moʻoni kinautolu ʻo e ʻOtuá. ʻOku hala ha toe moʻoni maʻongoʻonga ange ʻi he māmaní kotoa he meʻa ko iá—ke fakakaukau ʻoku ʻiate kitautolu ha faʻahinga natula fakalangi.29

Falala kiate koe. Falala ki hoʻo malava ke fai ha ngaahi meʻa maʻongoʻonga mo leleí. Tui ʻoku hala ha moʻunga ia ʻe fuʻu māʻolunga ke ke taʻe-malava ʻo kaka ai. Tui ʻoku hala ha matangi mālohi ia ʻe fuʻu lahi te ke taʻe-malava ke matuʻuaki. … Ko e fānau koe ʻa e ʻOtuá, ʻoku taʻe-fakangatangata e meʻa te ke lavá.30

Kiʻi tuʻu fakamakatuʻu ange, kiʻi fakalaka atu ki ha tuʻunga māʻolunga ange, pea toe kiʻi lelei ange. To e feinga lahi ange. Te ke toe fiefia ange ai. Te ke maʻu ha fiemālie foʻou, ha fiefia foʻou ʻi ho lotó.31

ʻE ʻi ai pē foki ha ngaahi palopalema ʻe niʻihi ʻi he fonongá. ʻE ʻi ai ha ngaahi faingataʻa ke ikunaʻi. Ka he ʻikai ke nau fuʻu fuoloa. He ʻikai ke liʻaki koe ʻe he [ʻOtuá]. …

Fakatokangaʻi pē ngaahi meʻa ʻoku leleí. ʻIloʻi ʻokú Ne tokangaʻi koe, ʻokú Ne ʻafioʻi hoʻo ngaahi lotú pea te Ne tali kinautolu, ʻokú Ne ʻofa ʻiate koe pea te Ne fakahaaʻi atu ʻa e ʻofa ko iá.32

ʻOku lahi fau e ngaahi meʻa lelei mo taau pea mo fakaʻofoʻofa ke langa ai. Ko e kau maʻu ʻinasi kitautolu ʻi he ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí. ʻOku ʻuhinga ʻa e ongoongoleleí ko e “ongoongo ʻoku lelei.” Ko e pōpoaki ʻa e ʻEikí ko e ʻamanaki lelei mo e fakamoʻui! Ko e leʻo ʻo e ʻEikí ko ha leʻo ʻo e ongoongo fakafiefia! Ko e ngāue ʻa e ʻEikí ko ha ngāue ʻo e lavameʻa nāunauʻia.

Naʻe pehē ʻe he ʻEikí kiate kinautolu naʻe ʻofa aí ʻi he houa pōpōʻuli mo faingataʻá: “ʻOua naʻa mamahi homou lotó, pea ʻoua naʻa manavahē ia.” (Sione14:27.)

ʻOku hoko e ngaahi lea pau maʻongoʻongá ni ko ha maama-kamo kiate kitautolu takitaha. Te tau lava moʻoni ʻo falala kiate Ia. Koeʻuhí ʻe ʻikai teitei taʻe-hoko ʻEne ngaahi talaʻofá.33

Ngaahi Fokotuʻu ki Hono Ako mo Akoʻí

Ngaahi fehuʻi

  • Fakakaukau ki he akonaki ʻa Palesiteni Hingikelií ke “fekumi lahi ange” ki he leleí pea “tanumaki ha loto fiefia [mo] ha laumālie ʻo e fakatuʻamelié” (konga 1). Ko e hā ʻoku tau fie maʻu ai e faleʻi ko ʻení he ʻahó ní? ʻE founga fēfē haʻatau lava ʻo tanumaki ha loto fiefiá?

  • Naʻe pehē ʻe Palesiteni Hingikelī ʻoku maʻu ha “ngaahi ola fakaʻofoʻofa” ʻi he taimi ʻoku tau “tuku ai ke tataki [kitautolu] ʻe ha laumālie ʻo e fakafetaʻí”(konga 2). ʻOkú ke pehē ko e hā ʻoku hoko mai ai e “ngaahi ola fakaʻofoʻofa” ko ʻení? ʻOku tāpuekina fēfē koe ʻi hoʻo maʻu ha laumālie ʻo e fakafetaʻí?

  • Ko hā haʻamou fakakaukau ki he fakataipe “ʻoku hangē [ʻa e moʻuí] ha fononga lēlue he kuonga muʻá”? (Vakai ki he konga 3.) ʻOku tākiekina fēfē ʻe he “ongoongo lelei” ʻo e ongoongoleleí ʻa e founga hoʻo fakahoko e fononga ko iá?

  • ʻOkú ke pehē ʻoku kaunga fēfē talanoa ʻo Kēlepi mo Sosiuá ki heʻetau moʻuí? (Vakai ki he konga 4.) Ko e hā ha sīpinga kuó ke mātā ʻi ha kakai ʻoku nau tali loto-vēkeveke ʻa e ongoongoleleí? Kapau ʻoku tau loto foʻi, ʻe founga fēfē haʻatau lava ʻo toe fakatuʻamelie? Ko e hā ha ngaahi aʻusia kuó ne fakatupulaki hoʻo fakatuʻamelie ki he ngāue ʻa e ʻEikí?

  • ʻOkú ke pehē ko e hā ʻoku hoko ai e fakahehema ke fakasiʻia e niʻihi kehé mo kitautolú? Te tau lava fēfē ke ikunaʻi ʻa e fakahehema ko ʻení? Ko e hā te tau lava ʻo fakahoko fakafoʻituitui mo fakafāmili ke tokoniʻi ai e niʻihi kehé ke nau “kiʻi tuʻu fakamakatuʻu ange” mo “kiʻi fakalaka atu ki ha tuʻunga māʻolunga ange”? (Vakai ki he konga 5.)

Ngaahi Potufolofola Fekauʻaki

Sione 16:33; Filipai 4:13; Mōsaia 2:41; ʻAlamā 34:38; ʻEta 12:4; T&F 19:38–39; 128:19–23

Tokoni ki he Akó

ʻE hanga ʻe hoʻo ngāueʻi ʻa e meʻa ʻokú ke ʻiló ʻo ʻomai ha mahino lahi ange mo tuʻuloa (vakai, Sione 7:17)” (Malangaʻaki ʻEku Ongoongoleleí [2004], 21). Fakakaukau ke ke fehuʻi pē kiate koe pe te ke fakaʻaongaʻi fēfē e ngaahi akonaki ʻo e ongoongoleleí ʻi ʻapi, ʻi he ngāué, pea ʻi ho ngaahi fatongia faka-Siasí.

Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. Sheri L. Dew, Go Forward with Faith: The Biography of Gordon B. Hinckley (1996), 37.

  2. Sheri L. Dew, Go Forward with Faith, 37.

  3. Gordon B. Hinckley, “The Continuing Pursuit of Truth,” Ensign, Apr. 1986, 4.

  4. Vakai, Sheri L. Dew, Go Forward with Faith, 76.

  5. Discourses of President Gordon B. Hinckley, Volume 1: 1995–1999 (2005), 343.

  6. Russell M. Nelson, “Spiritual Capacity,” Ensign, Nov. 1997, 15.

  7. Jeffrey R. Holland, “President Gordon B. Hinckley: Stalwart and Brave He Stands,” Ensign, June 1995, 4.

  8. “ʻOku ʻi he Foheʻulí ʻa e ʻEikí” (Brigham Young University devotional, Mar. 6, 1994), 3–4, speeches.byu.edu.

  9. Jeffrey R. Holland, “President Gordon B. Hinckley: Stalwart and Brave He Stands,” 4.

  10. “The Continuing Pursuit of Truth,” 4.

  11. “If Thou Art Faithful,” Ensign, Nov. 1984, 92.

  12. “Each a Better Person,” Ensign, Nov. 2002, 100.

  13. “With All Thy Getting Get Understanding,” Ensign, Aug. 1988, 3–4.

  14. “The Spirit of Optimism,” New Era, July 2001, 4.

  15. “Keep the Chain Unbroken” (Brigham Young University devotional, Nov. 30, 1999), 1–2, speeches.byu.edu.

  16. “My Redeemer Lives,” Ensign, Feb. 2001, 70.

  17. “ʻOku ʻI he Foheʻulí ʻa e ʻEikí,” 6.

  18. “A Prophet’s Counsel and Prayer for Youth,” Ensign, Jan. 2001, 4.

  19. “If Thou Art Faithful,” Ensign, Nov. 91–92.

  20. “Stand True and Faithful,” Ensign, May 1996, 93–94.

  21. “True to the Faith,” Ensign, June 1996, 4.

  22. “Stand True and Faithful,” 94.

  23. “Four Imperatives for Religious Educators” (address to religious educators, Sept. 15, 1978), 4.

  24. “A Challenging Time—a Wonderful Time” (address to religious educators, Feb. 7, 2003), 4.

  25. “Stand True and Faithful,” 94.

  26. Teachings of Gordon B. Hinckley (1997), 410.

  27. “Stay the Course—Keep the Faith,” Ensign, Nov. 1995, 71–72.

  28. “Strengthening Each Other,” Ensign, Feb. 1985, 3–4.

  29. One Bright Shining Hope: Messages for Women from Gordon B. Hinckley (2006), 90–91.

  30. Discourses of President Gordon B. Hinckley, Volume 2: 2000–2004 (2005), 452.

  31. “The Quest for Excellence” (Brigham Young University devotional, Nov. 10, 1998), 5, speeches.byu.edu.

  32. “How Can I Become the Woman of Whom I Dream?” Ensign May 2001, 96).

  33. “The Continuing Pursuit of Truth,” 6.