2000–2009
Ko Hono Tānaki Fakataha ʻo e ʻIsileli Kuo Fakamoveteveteʻí
ʻOkatopa 2006


Ko Hono Tānaki Fakataha ʻo e ʻIsileli Kuo Fakamoveteveteʻí

ʻOku tau tokoni ki hono tānaki e kakai fili ʻa e ʻEikí ʻi he ongo tafaʻaki fakatouʻosi ʻo e veilí.

Siʻoku kāinga ʻofeina, fakamālō atu ‘i hoʻomou tuí, mateakí, mo e ʻofá. ʻOku tau fevahevaheʻaki ha fatongia kafakafa ke hoko ko e tokotaha ʻoku finangalo ʻa e ʻEikí ke tau aʻusiá pea mo fai ʻa e meʻa ʻokú Ne finangalo ke tau faí. ʻOku tau kau ki ha ngāue maʻongoʻonga—ko hono tānaki fakataha ʻo ʻIsileli kuo fakamoveteveteʻí. ʻOku ou lea ʻi he tokāteline ko ʻení he ʻahó ni koeʻuhí ko hono mahuʻinga makehe ʻi he palani taʻengata ʻa e ʻOtuá.

Fuakava Faka-ʻĒpalahamé

ʻI he kuonga muʻá, naʻe tāpuekina ʻe he ʻEikí ʻa e Tamai ko ʻĒpalahamé ʻaki ha talaʻofa ke fokotuʻu hono hakó ko ha kakai kuo fili.1 ʻOku toutou fakamatalaʻi ʻa e fuakava ko ʻení ʻi he ngaahi folofolá. Naʻe kau ai ʻa e ngaahi talaʻofa ʻe ʻaloʻi mai ʻa e ʻAlo ʻo e ʻOtuá ʻi he hako ʻo ʻĒpalahamé, te nau maʻu mo ha ngaahi fonua ko honau tofiʻa, ʻe monūʻia ʻa e ngaahi puleʻangá mo e ngaahi faʻahinga ʻi he māmaní ʻi hono hakó, mo ha ngaahi talaʻofa lahi.2 Neongo kuo fakakakato ha konga ʻo e fuakava ko iá, ka ʻoku akoʻi mai ʻi he Tohi ʻa Molomoná ʻe toki fakakakato pē ʻa e fuakava faka-ʻĒpalahamé ʻi he ngaahi ʻaho kimui ní!3 ʻOkú ne fakamamafaʻi foki ʻoku tau kau ʻi he kakai fuakava ʻo e ʻEikí.4 ‘Oku ʻatautolu ʻa e faingamālie ke kau fakafoʻituitui ʻi hono fakahoko e ngaahi talaʻofa ko ení. He toki taimi fakafiefia moʻoni eni ke moʻui ai!

Naʻe Fakamoveteveteʻi ʻa ʻIsileli

ʻI he hoko ʻa e faʻahinga ʻo ʻIsileli ʻi he kuonga muʻá ko ha hako ʻo ʻĒpalahamé, naʻa nau maʻu ai ʻa e mafai ʻo e lakanga fakataulaʻeikí mo e ngaahi tāpuaki ʻo e ongoongoleleí, ka naʻe iku ʻo angatuʻu ʻa e kakaí. Naʻa nau tamateʻi ʻa e kau palōfitá pea naʻe tauteaʻi ʻa kinautolu ʻe he ʻEikí. Naʻe ʻave pōpula ha faʻahinga ʻe hongofulu ki ʻAsīlia. Mei aí naʻa nau puli leva mei he ngaahi lekooti ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá. (Ko hono moʻoní ʻoku ʻikai puli ki he ʻEikí ʻa e faʻahinga ʻe hongofulú.) Ne kei hoko atu pē ʻa e faʻahinga ʻe ua naʻe toé ʻi ha kiʻi taimi nounou pea, koeʻuhí ko ʻenau angatuʻú, naʻe ʻave pōpula leva kinautolu ki Pāpilone.5 ʻI he taimi ne fakafoki mai ai kinautolú, naʻe ʻofeina kinautolu ʻe he ʻEikí, ka naʻe ʻikai ke nau fakalangilangiʻi Ia. Naʻa nau fakasītuʻaʻi mo lauʻikoviʻi Ia. Naʻe fakapapau ʻe ha Tamai ʻofa kae loto-mamahi, “Te u fakaheeʻi ʻa kimoutolu ki he ngaahi fonua taʻelotu,”6 pea naʻá Ne fakahoko ia—ki he ngaahi fonua kotoa pē.

Tānaki Fakataha ʻo ʻIsilelí

Naʻe potupotutatau pea mahino ʻa e talaʻofa ʻa e ʻOtuá ke tānaki fakataha ʻa ʻIsileli kuo fakamoveteveteʻí.7 Hangē ko ʻení, naʻe kikiteʻi ʻe ʻĪsaia ʻe ʻomi ʻe he ʻEikí ʻi he ngaahi ʻaho kimui ní ha “kau talafekau veʻe vave” ki he kakai ko ʻeni naʻe fakamoveteveteʻi ʻi he fonua “lōloa mo lafalafá.”8

Ko e palōmesi ko ʻeni ʻo e tānaki fakatahá, ʻa ia ʻoku hā ʻi ha ngaahi potufolofola lahi ʻi he folofolá, ʻe pau ke fakakakato ia ʻo hangē pē ko e ngaahi kikite ki hono fakamoveteveteʻi ʻo ʻIsilelí.9

Ko e Siasi ʻo Sīsū Kalaisí ʻi he Vaeuaʻangamālie ʻo Taimí pea mo e Hē Mei He Moʻoní

Naʻe fokotuʻu ʻe he ʻEiki ko Sīsū Kalaisí ʻa Hono Siasí, kimuʻa pea Tutuki Iá. Naʻe kau ai ʻa e kau ʻaposetolo, kau palōfita, kau fitungofulu, kau akonaki mo e alā meʻa pehē.10 Pea naʻe fekauʻi atu ʻe he ʻEikí ʻEne kau ākongá ki māmani ke nau malangaʻi ʻa ʻEne ongoongoleleí.11

Ne hili ha vahaʻataimi mei ai, naʻe fakaʻau ke holo fakalaumālie ʻa e Siasi naʻe fokotuʻu ʻe he ʻEikí. Naʻe fulihi ʻEne ngaahi akonakí; naʻe liliu ʻEne ngaahi ouaú. Naʻe hoko ʻa e Hē Fakaʻaufuli mei he Moʻoní ʻo hangē ko ia naʻe tomuʻa fakahā ʻe Paulá, ʻa ia naʻá ne ʻiloʻi he ʻikai toe hāʻele mai ʻa e ʻEikí kae ʻoua kuo “tomuʻa hoko ʻa e liliu koví.”12

Naʻe muimui ʻa e Hē Fakaʻaufuli ko ʻeni mei he Moʻoní ʻi he sīpinga kuo fakangata ʻaki ʻa e kuonga fakakosipeli takitaha he kuohilí. Ko e fuofua kuonga fakakosipelí ʻa e kuonga ʻo ʻĀtamá. Hili iá pea hoko mai leva e kuonga ʻo ʻĪnoke, Noa, ʻĒpalahame, Mōsese, mo e niʻihi kehe. Naʻe ʻi ai ha fatongia fakalangi ʻo e palōfita takitaha ke akoʻi e tuʻunga fakalangi mo e tokāteline ʻo e ʻEiki ko Sīsū Kalaisí. Naʻe fakataumuʻa e ngaahi akonakí ni ʻi he kuonga takitaha ke tokoniʻi e kakaí. Ka naʻe iku ʻenau talangataʻá ki he hē mei he moʻoní. Ko ia ai, naʻe fakangatangata ʻa e kuonga fakakosipeli kotoa pē ʻi he kuohilí ki he taimí mo e feituʻú. Naʻe fakangatangata kinautolu ki he taimí koeʻuhí naʻe iku kotoa ia ki he hē mei he moʻoní. Naʻe fakangatangata kinautolu ki he feituʻú ʻi ha kiʻi konga siʻi pē ʻo e māmaní.

Ko Hono Fakafoki Mai ʻo e Ngaahi Meʻa Kotoa Pē

Ko ia naʻe fie maʻu leva ha fakafoki kakato mai ʻo e ongoongoleleí. Naʻe ui ʻe he ʻOtua ko e Tamaí mo Sīsū Kalaisi ʻa e Palōfita ko Siosefa Sāmitá ke hoko ko e palōfita ʻo e kuonga ko ʻení. Naʻe pau ke fakafoki mai ʻa e ngaahi mālohi fakalangi kotoa pē ʻo e kuonga fakakosipeli ʻi he kuohilí ʻiate ia.13 Ko e kuonga ko ʻeni ʻo e kakato ʻo e ngaahi kuongá he ʻikai fakangatangata ia ki he taimí pe feituʻú. He ʻikai fakangata ʻaki ia ʻa e hē mei he moʻoní, pea te ne fakafonu ʻa e māmaní.14

Ko Hono Tānaki ʻo ʻIsilelí—ko ha Konga Mahuʻinga ʻo hono Fakafoki Mai ʻo e Ngaahi Meʻa Kotoa Pē

Hangē ko ia naʻe kikiteʻi ʻe Pita mo Paulá, ʻe fakafoki mai ʻa e ngaahi meʻa kotoa pē ʻi he kuonga fakakosipeli ko ʻení. Ko ia kuo pau ke hoko ʻa hono tānaki fakataha ʻo ʻIsileli ne fuoloa hono fakamoveteveteá, ko ha konga ʻo e fakafoki mai ko iá.15 Ko ha tokateu ia ʻoku fie maʻu ke fakahoko ki he Hāʻele ʻAnga Ua Mai ʻa e ʻEikí.16

Ko e tokāteline ko ʻeni ʻo e tānaki fakatahá ko e taha ia ʻo e ngaahi akonaki mahuʻinga ʻo e Siasi ʻo Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní. Kuo fakahā ʻe he ʻEikí: “ʻOku ou fakahā kiate kimoutolu ha fakaʻilonga … te u tānaki fakataha, ʻa hoku kakaí, mei heʻenau nofo movetevete fuoloá, ʻE fale ʻo ʻIsileli, pea toe fokotuʻu ʻi honau lolotongá ʻa hoku Saioné.”17 Ko hono pulusi mo tufaki ko ia ʻo e Tohi ʻa Molomoná ko ha fakaʻilonga ia ki he māmaní kātoa kuo kamata ke tānaki ʻe he ʻEikí ʻa ʻIsileli mo fakahoko ʻa e ngaahi fuakava naʻá Ne fai mo ʻĒpalahame, ʻAisake, mo Sēkopé.18 ʻOku ʻikai ngata pē ʻi heʻetau akoʻi ʻa e tokāteline ko ʻení, ka ʻoku tau toe kau atu foki ki ai. ʻOku tau fai ia ʻi heʻetau tokoni ki hono tānaki e kakai fili ʻa e ʻEikí ʻi he ongo tafaʻaki fakatouʻosi ʻo e veilí.

ʻOku mahuʻinga ʻa e Tohi ʻa Molomoná ki he ngāué ni. ʻOku fakahā ai ʻa e tokāteline ʻo e tānakí.19 ʻOkú ne ʻai ke ako e kakaí ʻo kau kia Sīsū Kalaisi, ke tui ki Heʻene ongoongoleleí, pea kau ki Hono Siasí. Ko hono ʻai mahinó, kapau naʻe ʻikai ha Tohi ʻa Molomona, he ʻikai hoko ʻa e talaʻofa ki hono tānaki fakataha ʻo ʻIsilelí.20

ʻOku mahuʻinga kiate kitautolu ke fakaʻapaʻapaʻi ʻa e hingoa ʻo ʻĒpalahamé. ʻOku lahi ange ʻa e lave ki ai ʻi he ngaahi veesi folofola ki hono Fakafoki Mai ʻo e Ongoongoleleí ʻi he ngaahi veesi kotoa ʻo e Tohi Tapú.21 ʻOku fakafehokotaki ʻa ʻĒpalahame ki he kāingalotu kotoa pē ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní.22 Naʻe toe fakapapauʻi mai ʻe he ʻEikí ʻa e fuakava faka-ʻĒpalahamé ʻi hotau kuongá ʻi he Palōfita ko Siosefa Sāmitá.23 ʻOku tau maʻu ʻi he temipalé hotau ngaahi tāpuaki taupotu tahá, ko e hako ʻo ʻĒpalahame, ʻAisake mo Sēkopé.24

Ko e Kuonga ʻo e Kakato ʻo e Ngaahi Kuongá

Ko e kuonga ko ʻeni ʻo e kakato ʻo e ngaahi kuongá naʻe tomuʻa ʻafioʻi ia ʻe he ʻOtuá ko ha taimi ke tānaki fakataha, ʻi he langí pea mo māmani fakatouʻosi. Naʻe ʻiloʻi ʻe Pita ʻi he hili ha vahaʻataimi ʻo e hē mei he moʻoní, ʻe hoko hano fakafoki mai ʻo e ongoongoleleí. Naʻá ne kau fakataha mo e ʻEikí ʻi he Moʻunga ʻo e Liliú, ʻo ne pehē:

“Ko ia ke mou fakatomala, pea liliu, ke fakamolemole ai hoʻomou angahalá, koeʻuhí ke hoko mai ʻa e ngaahi ʻaho ʻo e fakamoʻuí mei he ʻao ʻo e ʻEikí; …

“ʻA ia ʻe maʻu ʻe he langí, kae ʻoua ke hoko mai ʻa e kuonga ʻo e liliu ʻo e meʻa kotoa pē, ʻa ia kuo lea ki ai ʻa e ʻOtuá ʻi he ngutu ʻo ʻene kau palōfita māʻoniʻoni kotoa pē talu mei he ngaohi ʻa māmaní.”25

Naʻe fekauʻi mai ʻe he ʻEikí ʻi he kuonga fakaonopōní ʻa e kau ʻAposetolo ko Pita, Sēmisi mo Sione “mo e ngaahi kī ʻo [Hono] puleʻangá, pea mo ha kuonga ʻo e ongoongoleleí ki he ngaahi taimi fakaʻosí; pea ki he kakato ʻo e ngaahi kuongá,” ʻa ia te Ne “tānaki fakataha ai ʻa e ngaahi meʻa kotoa pē ke taha pē, ʻa e meʻa ʻoku ʻi he langí, mo e ngaahi meʻa ʻoku ʻi he māmaní fakatouʻosi.”26

ʻI he taʻu 1830 naʻe ʻilo ai ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ha talafekau fakalangi ko ʻIlaiase, ʻa ia naʻá ne maʻu ʻa e ngaahi kī ke fakahoko ʻa hono “fakafoki mai ʻo e ngaahi meʻa kotoa pē.”27

Hili ha taʻu ʻe ono mei ai, naʻe fakatapui ʻa e Temipale Ketilaní. Hili ʻa hono tali ʻe he ʻEikí ʻa e fale māʻoniʻoni ko iá, naʻe hā mai ʻa e kau talafekau fakalangí mo e ngaahi kī ʻo e lakanga fakataulaʻeikí. Naʻe hā mai ʻa Mōsese28 “ʻo foaki mai … ʻa e ngaahi kī ʻo hono tānaki mai ʻo ʻIsilelí mei he potu ʻe fā ʻo e māmaní, pea mo hono tataki mai ʻo e faʻahinga ʻe hongofulú mei he fonua ʻo e tokelaú.

“Hili ʻení, naʻe hā mai ʻa ʻIlaiase, ʻo tuku mai ʻa e kuonga ʻo e ongoongolelei ʻo ʻĒpalahamé, ʻo pehē ʻe tāpuekina ʻiate kimaua mo homa hakó ʻa e ngaahi toʻu tangata kotoa pē ki mui ʻiate kimauá.”29

Hili iá naʻe haʻu leva ʻa e palōfita ko ʻIlaisiaá ʻo ne pehē, “Vakai, kuo hokosia kakato ʻa e taimi, ʻa ia naʻe lea ʻaki ʻe he ngutu ʻo Malakaí—ʻo fakamoʻoniʻi ʻe fekauʻi mai ia [ko ʻIlaisiā], ʻi he teʻeki ai ke hoko ʻa e ʻaho lahi mo fakamanavahē ʻo e ʻEikí—ke liliu ʻa e loto ʻo e ngaahi tamaí ki he fānaú, pea mo e fānaú ki he ngaahi tamaí, telia naʻa teʻia ʻa e māmaní kotoa pē ʻaki ha fakamalaʻia.”30

Naʻe hoko ʻa e ngaahi meʻá ni ʻi he ʻaho 3 ʻo ʻEpeleli 1836,31 pea naʻe fakahoko ai ʻa e kikite ʻa Malakaí.32 Naʻe fakafoki mai ʻa e ngaahi kī toputapu ʻo e kuonga fakakosipeli ko ʻení.33

Ko Hono Tānaki Fakataha ʻa e Ngaahi Laumālie ʻi he Tafaʻaki ʻe Taha ʻo e Veilí

Ko e meʻa mālié, ʻe lava foki ʻo fakahoko e fakaafe ke “haʻu kia Kalaisí”34 kiate kinautolu naʻa nau mate teʻeki ke nau maʻu ha ʻilo ki he ongoongoleleí.35 ʻOku fie maʻu ki he konga ʻo ʻenau teuteú ʻa e ngaahi ngāue ʻa e niʻihi kehe ʻoku kei moʻuí. ʻOku tau tānaki ʻa e ngaahi saati fakafāmilí, faʻu ha ngaahi laʻipepa kulupu fakafāmili, mo fakahoko ʻa e ngāue fakatemipale fakafofongá ke tānaki mai ʻa e kakaí ki he ʻEikí pea ki honau ngaahi fāmilí.36

Ke Kau ʻi he Tānakí: Ko Ha Tukupā ʻi he Fuakavá

ʻOku mahuʻinga ʻa e ngāue fakafaifekaú ʻi he māmaní, ki hono tānaki ʻo ʻIsilelí. Naʻe pau ke ʻuluaki ʻave ʻa e ongoongoleleí ki he “fanga sipi hē ʻo e fale ʻo ʻIsilelí.”37 Ko hono olá, kuo ʻalu atu ʻa e kau tamaioʻeiki ʻa e ʻEikí ke malangaʻi ʻa hono Fakafoki Mai ʻo e Ongoongoleleí. Kuo fekumi ʻetau kau faifekaú ʻi ha ngaahi puleʻanga lahi kiate kinautolu ʻo ʻIsileli kuo fakamoveteveteʻí; kuo nau kumi kiate kinautolu ʻi he ngaahi “ʻanaʻi maká”; pea kuo nau toutaiʻi kinautolu, ʻo hangē ko ia ne fakahoko ʻi he kuonga muʻá.38

Ko e fili ke haʻu kia Kalaisí ʻoku ʻikai makatuʻunga ia ʻi he feituʻu ʻokú ke nofo aí; ʻoku makatuʻunga ia ʻi he tukupā fakafoʻituituí. ʻE lava ke “ʻomi ʻa [e kakaí] ki he ʻilo ʻo e ʻEikí”39 ʻo ʻikai ke nau mavahe mei honau fonua tupuʻangá. Ko e moʻoni ʻi he kamakamata mai ʻa e Siasí, naʻe faʻa ʻuhinga ʻa ʻete uluí ke te hikifonua mei he feituʻu ko iá. Ka ʻi he taimi ní ʻoku fakahoko e tānakí ʻi he fonua kotoa pē. Kuo tuʻutuʻuni ʻe he ʻEikí ke fokotuʻu ʻa Saione40 ʻi he fonua kotoa pē kuó Ne foaki ai ki Heʻene Kāingalotú ʻa honau tupuʻangá. ʻOku tomuʻa fakahā ʻe he folofolá kuo pau ke “tānaki fakataha mai ʻa [e kakaí] ki ʻapi ki he ngaahi fonua ʻo honau tofiʻá, pea toe fokotuʻu ʻa kinautolu ʻi honau ngaahi fonua kotoa pē ʻo e talaʻofá.”41 “Ko e puleʻanga kotoa pē ko e feituʻu tānakiʻanga ia ki hono kakaí.”42 Ko e feituʻu ke tānaki ki ai ʻa e Kāingalotu Palāsilá ko Palāsila; ko e feituʻu ke tānaki ki ai ʻa e Kāingalotu Naisīliá ko Naisīlia; ko e feituʻu ke tānaki ki ai ʻa e Kāingalotu Kōleá ko Kōlea; ʻo pehē ai pē. Ko Saioné “ko e loto-maʻa.”43 Ko Saioné ʻa e feituʻu pē ʻoku ʻi ai ʻa e Kāingalotu angamāʻoniʻoní. ʻOku hoko ʻa e ngaahi nusipepá, fetuʻutakí, mo e fakatahaʻangá ko ha meʻa ia ke lava ai ʻe he kāingalotu kotoa pē ʻo maʻu ʻa e ngaahi tokāteliné, ngaahi kií, ngaahi ouaú mo e tāpuaki ʻo e ongoongoleleí, ʻo tatau ai pē pe ko e fē feituʻu ʻoku nau ʻi aí.

ʻE makatuʻunga maʻu pē ʻa e maluʻi fakalaumālié ʻi he tōʻonga moʻui ʻa ha tokotaha, kae ʻikai ko e feituʻu ʻokú ne nofo aí. ʻOku maʻu tatau ʻe he Kāingalotu he fonua kotoa pē ha totonu ki he ngaahi tāpuaki ʻa e ʻEikí.

ʻOku moʻoni ʻa e ngāue ko ʻeni ʻa e ʻOtua Māfimafí. ʻOkú Ne moʻui. Ko Sīsū ʻa e Kalaisí. Ko Hono Siasí ʻeni, kuo fakafoki mai ke fakakakato hono ikuʻanga fakalangí, kau ai ʻa e talaʻofa ki hono tānaki fakataha ʻo ʻIsilelí. Ko Palesiteni Kōtoni B. Hingikelií ko e palōfita ia ʻa e ʻOtuá he ʻaho ní. Ko ʻeku fakamoʻoní ia ʻi he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.