Konifelenisi Lahi
“ʻOku ʻIkai ha Meʻa ʻe Fakaʻofoʻofa mo Lelei Pehē ʻo Tatau mo ʻEku Fiefiá”
konifelenisi lahi ʻo ʻEpeleli 2023


“ʻOku ʻIkai ha Meʻa ʻe Fakaʻofoʻofa mo Lelei Pehē ʻo Tatau mo ʻEku Fiefiá”

Ko e fakatomala fakaʻahó mo e haʻu kia Sīsū Kalaisí ko e founga ia ke aʻusia ai ʻa e fiefiá—ko ha fiefia ʻoku mahulu hake ʻi he meʻa ʻoku tau mafakakaukauá.

ʻI he kotoa ʻo ʻEne ngāue ʻi he māmaní, naʻá Ne fakahaaʻi ha manavaʻofa maʻongoʻonga ki he kotoa ʻo e fānau ʻa e ʻOtuá—tautautefito ki he niʻihi naʻa nau faingataʻaʻiá pe kuo nau heé. ʻI hono fakaangaʻi ʻe he kau Fālesí ʻa Sīsū ʻi Heʻene feohi mo maʻu meʻatokoni fakataha mo e kakai faiangahalá, naʻá Ne tali kiate kinautolu ʻaki Haʻane akoʻi ha tala fakatātā angamaheni ʻe tolu.1 ʻI he ngaahi tala fakatātā takitaha ko ʻení, naʻá Ne fakamamafaʻi ʻa hono mahuʻinga ke fekumi ki he niʻihi kuo hē mei he ongoongoleleí, pea mo e fiefia ʻoku maʻu ʻi he taimi ʻoku nau foki mai aí. Hangē ko ʻení, ʻi he talanoa fakatātā ʻo e sipi naʻe heé naʻá Ne folofola ai ʻo pehē, “ʻE pehē foki ʻa e fiefia ʻi he langí ʻo [lahi] ʻi he fakatomala ʻa e angahala e toko taha.”2

Ko ʻeku fakaʻamu ʻi he ʻaho ní ke fakamālohia ʻa e fehokotaki ʻa e fiefiá mo e fakatomalá—tautautefito lahi ange ki he fiefia ʻoku maʻu ʻi he taimi ʻoku tau fakatomala aí pea mo e ngaahi ongo ʻo e fiefia ʻoku tau aʻusia ʻi heʻetau fakaafeʻi ʻa e niʻihi kehé ke haʻu kia Kalaisi pea maʻu ʻEne feilaulau huhuʻí ʻi heʻenau moʻuí.

ʻOku Tau ʻI Aí Koeʻuhí Ke Tau Maʻu ʻa e Fiefiá

ʻI he folofolá, ʻoku lahi ange ʻa e ʻuhinga ʻo e foʻi lea fiefiá ʻi he fiemālie taimi nounoú pe ngaahi ongo ʻo e fiefiá. ʻOku ʻuhinga ʻa e fiefiá ʻi he puipuituʻa ko ʻení ki ha ʻulungaanga faka-ʻOtua, ko hono kānokató ʻe maʻu ia ʻi he taimi te tau foki hake ai ke nofo ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá.3 ʻOku loloto, langaki moʻui, tolonga mo liliu-moʻui lahi ange ia ʻi ha faʻahinga fakatōliʻa pe fiemālie ʻe lava ke maʻu ʻi he māmani ko ení.

Naʻe fakatupu kitautolú ke tau maʻu ʻa e fiefiá. Ko hotau ikuʻanga ia naʻe fakataumuʻa ki ai kitautolu ko e fānau ʻo ha Tamai Hēvani ʻofa. ʻOkú Ne finangalo ke vahevahe mo kitautolu ʻEne fiefiá. Naʻe akoʻi mai ʻe he palōfita ko Līhaí ko e palani ʻa e ʻOtuá maʻatautolú takitaha ke tau “maʻu ʻa e fiefiá.”4 Koeʻuhí ko ʻetau moʻui ʻi ha māmani hingá, ʻoku faʻa hangē leva ʻoku ʻikai malava ke tau maʻu ʻa e fiefia ʻoku tolonga pea taʻengatá. Pea ʻi he veesi hokó, ʻoku fakamatalaʻi ʻe Līhai ʻe “[haʻu] ʻa e Mīsaiá … [ke] huhuʻi [kitautolu] mei he hingá.”5 ʻOku malava ke maʻu ʻa e fiefiá ʻi he huhuʻi ʻoku fakafou ʻi he Fakamoʻui ko Sīsū Kalaisí.

Ko e pōpoaki ʻo e ongoongoleleí ko ha pōpoaki ia ʻo e ʻamanaki lelei, ʻo e “ongoongolelei ʻo e fiefia lahi,”6 pea mo e ngaahi founga ʻa ia ʻe lava ai ʻe he tokotaha kotoa ʻo aʻusia ʻa e nongá mo ha ngaahi meʻa fakafiefia ʻi he moʻuí ni pea maʻu ha kakato ʻo e fiefiá ʻi he moʻui ka hoko maí.7

Ko e fiefia ʻoku tau talanoa ki aí ko ha meʻaʻofa ia maʻá e kakai tui faivelengá, ka ʻoku ʻi ai hano totongi. ʻOku ʻikai maʻamaʻa pe foaki tavale pē ʻa e fiefiá. Ka, ʻoku fakatau ʻaki ia ʻa e “taʻataʻa maʻongoʻonga ʻo [Sīsū] Kalaisí.”8 Kapau ʻe mahino moʻoni kiate kitautolu ʻa e mahuʻinga ʻo e fiefia ʻoku moʻoni mo faka-ʻOtuá, he ʻikai ke tau momou ke feilaulauʻi ha faʻahinga koloa fakamāmani pe fakahoko ha faʻahinga liliu pē ʻoku fiemaʻu ke maʻu ai iá.

Naʻe mahino ʻeni ki ha tuʻi mālohi kae loto-fakatōkilalo ʻi he Tohi ʻa Molomoná. Naʻá ne fehuʻi ʻo pehē, “Ko e hā te u fai ke u fanauʻi ʻi he ʻOtuá, pea taʻaki fuʻu ʻa e laumālie fai angahala ko ʻení mei hoku lotó, ʻo maʻu hono Laumālié, koeʻuhí ke u fonu ʻi he fiefiá … ? Naʻá ne pehē, Vakai, te u tukuange ʻa e meʻa kotoa pē ʻa ia ʻoku ou maʻú, ʻio, te u liʻaki hoku puleʻangá, koeʻuhí ke u lava ʻo maʻu ʻa e fuʻu fiefia lahi ko ʻení.”9

Naʻe tali ʻe he faifekau ko ʻĒloné ʻa e fehuʻi ʻa e tuʻí, ʻo pehē, “Kapau ʻokú ke fie maʻu ʻa e meʻá ni, … punou hifo ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá … [pea] fakatomala mei hoʻo ngaahi angahalá kotoa pē.”10 Ko e fakatomalá ko e hala fononga ia ki he fiefiá,11 he ko e hala ia ʻoku fakatau ki he Fakamoʻui ko Sīsū Kalaisí.12

ʻOku Hoko Mai ʻa e Fiefiá ʻi he Fakatomala Moʻoní

‘E ngali fehangahangai ia ki he vakai ‘a ha niʻihi ʻa e hoko ʻa e fakatomalá ko e hala ki he fiefiá. Ko e taimi ʻe niʻihi ʻe malava ke fakamamahi mo faingataʻa ʻa e fakatomalá. ʻE fiemaʻu ia ke tau tala moʻoni kuo fehalaaki ha niʻihi ʻo ʻetau ngaahi fakakaukaú mo e angafaí—mo ha niʻihi ʻo ʻetau ngaahi tuí. ʻOku fiemaʻu foki ki he fakatomalá ʻa e liliu, ʻa ia ʻe lava ke taʻe-fakafiemālie ʻi he taimi ʻe niʻihi. Ka ko e fiefiá mo e fiemālié ʻoku ʻikai ko ha ongo meʻa tatau ia. ʻOku hanga ʻe he angahalá—kau ai ʻa e angahala ʻo e fakafiefiemālié—ʻo fakangatangata ʻetau fiefiá.

Hangē ko ia naʻe fakahā ʻe he tangata sāmé, “kapau ʻe ʻi ai ha tangi ʻi he poó, ʻe hoko ʻa e fiefiá ʻi he pongipongí.”13 ʻI heʻetau fakatomala mei heʻetau ngaahi angahalá, kuo pau ke tau tokanga taha ki he fiefia maʻongoʻonga ʻe muimui mai aí. ‘E ngali fuoloa ‘a e poʻulí, ka ʻe hoko mai ʻa e pongipongí, pea hono ʻikai fungani ʻa e nonga mo e fiefia lahi te tau ongoʻí ʻi hono fakatauʻatāinaʻi kitautolu ʻe he Fakalelei ʻa e Fakamoʻuí mei he angahalá mo e mamahí.

ʻOku ʻIkai ha Meʻa ʻe Fakaʻofoʻofa mo Lelei Pehē

Fakakaukau ki he aʻusia ʻa ʻAlamā ʻi he Tohi ʻa Molomoná. Naʻá ne “mamahiʻia ʻi he fakamamahi taʻengata,” pea naʻe “mamahi” ʻa hono laumālié koeʻuhí ko ʻene ngaahi angahalá. Ka ʻi heʻene tafoki pē ke maʻu ha ʻaloʻofa mei he Fakamoʻuí, “naʻe ʻikai te [ne] toe manatuʻi ʻa [ʻene] ngaahi mamahí.”14

Naʻá ne pehē, “Pea ʻoiauē, ko e fiefia, mo e maama fakaofo kuó u vakai ki aí; ʻio, … ʻoku ʻikai ha meʻa ʻe fakaʻofoʻofa mo lelei pehē ʻo tatau mo ʻeku fiefiá.”15

Ko e faʻahinga fiefia ʻeni ʻoku lava ke maʻu ʻe kinautolu ʻoku haʻu kia Sīsū Kalaisi ʻo fakafou ʻi he fakatomalá.16 Hangē kuo akonaki ʻaki ʻe Palesiteni Lāsolo M. Nalesoní:

“ʻOku malava ʻe he fakatomalá ʻo ʻai ke tau maʻu ʻa e mālohi ʻo e Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí. …

“Ko e taimi ʻoku tau fili ai ke fakatomalá, ʻoku tau fili ke liliu! ʻOku tau fakaʻatā ke liliu kitautolu ʻe he Fakamoʻuí ki hotau tuʻunga lelei tahá. ʻOku tau fili ke tupulaki fakalaumālie mo maʻu ʻa e fiefiá—ʻa e fiefia ʻo e huhuʻi ʻiate Iá. Ko e taimi ʻoku tau fili ai ke fakatomalá, ʻoku tau fili ke tatau mo Sīsū Kalaisi!”17

ʻOku ʻomi ʻe he fakatomalá ʻa e fiefiá he ʻokú ne teuteuʻi hotau lotó ke maʻu ʻa e ivi tākiekina ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní. ʻOku ʻuhinga ʻa e fakafonu ʻaki ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní ke fonu ʻi he fiefia. Pea ko e fakafonu ʻaki ʻa e fiefiá ke fakafonu ʻaki ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní.18 ʻOku fakatupulaki ʻetau fiefiá ʻi heʻetau ngāue ʻi he ʻaho kotoa pē ke ʻomi ʻa e Laumālié ki heʻetau moʻuí. Hangē ko ia kuo akoʻi mai ʻe he palōfita ko Molomoná: “Ka neongo iá naʻa nau faʻa ʻaukai mo lotu, pea nau fakaʻau ʻo mālohi ange ai pē ʻi honau loto-fakatōkilaló, mo tuʻu mālohi ai pē ʻi [heʻenau] tui kia Kalaisí, ʻo aʻu ki hono fakafonu honau laumālié ʻaki ʻa e fiefia mo e fiemālie.”19 ʻOku talaʻofa ʻe he ʻEikí ki he tokotaha kotoa pē ʻoku ngāue ke muimui kiate Iá ʻo pehē, “Te u foaki kiate koe … hoku Laumālié, ʻa ia ʻe fakamāmaʻi ho ʻatamaí, ʻa ia ʻe fakafonu ho laumālié ʻaki ʻa e fiefia.”20

Ko e Fiefia ʻi Hono Tokoniʻi ʻo e Niʻihi Kehé ke Fakatomalá

ʻI he hili ʻetau ongoʻi ʻa e fiefia ʻoku maʻu mei he fakatomala moʻoní, ʻoku fakanatula pē ʻetau fakaʻamu ke vahevahe ʻa e fiefia ko iá mo e niʻihi kehé. ʻI heʻetau fai iá, ʻe tupulaki ʻetau fiefiá. Ko e meʻa pē ia naʻe hoko tonu kia ʻAlamaá.

Naʻá ne pehē, “Ko hono ʻuhinga ʻeni ʻo ʻeku vīkivikí, ke u lava ʻapē ʻo hoko ko ha meʻangāue ʻi he toʻukupu ʻo e ʻOtuá ke ʻomi ha taha ki he fakatomalá; pea ko ʻeku fiefiá ʻeni.

“Pea vakai, ʻi heʻeku sio ki he tokolahi ʻo hoku kāingá ʻoku loto-fakatomala moʻoni, pea nau haʻu ki he ʻEiki ko honau ʻOtuá, ʻoku toki fonu ai hoku laumālié ʻi he fiefia; pea ʻoku ou toki manatuʻi ʻa e meʻa kuo fai ʻe he ʻEikí maʻakú, … ʻio, ʻoku ou manatu ai ki hono toʻukupu ʻaloʻofa ʻa ia kuó ne hapai mai kiate aú.”21

ʻI hono tokoniʻi ʻo e niʻihi kehé ke nau fakatomalá ko ha fakahaaʻi fakanatula ia ʻo ʻetau houngaʻia ki he Fakamoʻuí; pea ko ha maʻuʻanga fiefia lahi ia. Kuo talaʻofa mai ʻe he ʻEikí:

“Pea kapau te mo … ʻomi, ʻa e foʻi laumālie ʻe toko taha pē kiate au, hono ʻikai ke lahi pehē fau ʻa hoʻomo fiefia fakataha mo ia ʻi he puleʻanga ʻo ʻeku Tamaí!

“Pea ko ʻeni, kapau ʻe lahi ʻa hoʻomo fiefiá mo e foʻi toko taha kuó mo ʻomi kiate aú … , hono ʻikai ke lahi hoʻomo fiefiá ʻo kapau te mo ʻomi ʻa e ngaahi laumālie tokolahi kiate au!”22

Hono ʻIkai Ke Lahi ʻa ʻEne Fiefiá ʻi he Laumālie ʻe Toko Taha ʻOku Fakatomalá

ʻOku ou pehē ʻoku ʻaonga ke feinga ke fakakaukauloto ki he fiefia ʻoku ongoʻi ʻe he Fakamoʻuí ʻi he taimi kotoa pē ʻoku tau maʻu ai ʻa e ngaahi tāpuaki ʻo ʻEne feilaulau fakaleleí ʻi heʻetau moʻuí.23 Hangē ko ia naʻe lea ʻaki ʻe Palesiteni Nalesoní,24 naʻe vahevahe ʻe he ʻAposetolo ko Paulá ʻi heʻene tohi ki he kakai Hepeluú ʻa e ʻilo ongoʻingofua ko ʻení: “Siʻaki foki ʻa e … angahala ʻoku tau moʻungangofua ki aí, … ʻo sio pē kia Sīsū ko e kamataʻanga mo e ngataʻanga ʻo e tuí; ʻa ia ne ne kātaki ʻa e pekia ʻi he ʻakaú … ko e meʻa ʻi he fiefia naʻe tuku ʻi hono ʻaó pea kuo nofo ʻeni ʻi he nima toʻomataʻu ʻo e ʻafioʻanga ʻo e ʻOtuá.”25 ʻOku tau faʻa lea ʻo kau ki he mamahi mo e faingataʻaʻia ʻi Ketisemani mo Kalevalé, ka ʻoku tātaaitaha haʻatau lea ʻo kau ki he fiefia lahi naʻe fakatuʻamelie ki ai ʻa e Fakamoʻuí ʻi Heʻene foaki ʻEne moʻuí maʻatautolú. ʻOku mahino naʻe ʻuhinga ʻEne mamahí mo ʻEne faingataʻaʻiá maʻatautolu, ke tau lava ʻo aʻusia ʻa e fiefia ʻo e foki fakataha mo Ia ki he ʻao ʻo e ʻOtuá.

Hili hono akoʻi ʻo e kakai ʻi he ʻAmelika ʻo onoʻahó, naʻe fakahaaʻi ʻe he Fakamoʻuí ʻEne ʻofa lahi kiate kinautolú ʻaki ʻene folofola:

“Pea ko ʻeni, vakai, ʻoku hulu ʻa ʻeku fiefiá, ʻio ʻo aʻu ki heʻene kakato, koeʻuhi ko kimoutolu … ; ʻio, pea ʻoku fiefia ʻa e Tamaí, pea mo e kau ʻāngelo māʻoniʻoni kotoa pē foki. …

“… ʻOku ou maʻu ʻiate [koe ha] fiefia kakato.”26

Haʻu kia Kalaisi pea Maʻu ʻEne Fiefiá

ʻE kāinga, ʻoku ou fakaʻosi ʻaki ʻeku vahevahé ʻeku fakamoʻoni fakafoʻituituí, ʻa ia ʻoku ou pehē ko ha meʻaʻofa toputapu ia. ʻOku ou fakamoʻoni ko Sīsū Kalaisi ʻa e Fakamoʻui mo e Huhuʻi ʻo e māmaní. ʻOku ou ʻiloʻi ʻokú Ne ʻofa ʻiate kitautolu kotoa. Ko ʻEne tefitoʻi taumuʻá pē, ʻa ʻEne “ngāué mo [ʻEne] nāunaú,”27 ke tokoniʻi kitautolu ke tau maʻu ʻa e fiefia kakató ʻiate Ia. ʻOku ou fakamoʻoni fakafoʻituitui ko e fakatomala fakaʻahó mo e haʻu kia Sīsū Kalaisí ko e founga ia ke aʻusia ai ʻa e fiefiá—ko ha fiefia ʻoku mahulu hake ʻi he meʻa ʻoku tau mafakakaukauá.28 Ko e ʻuhinga ia ʻoku tau ʻi he māmaní aí. Ko e ʻuhinga ia naʻe teuteuʻi ai ʻe he ʻOtuá ʻa ʻEne palani lahi ʻo e fiefiá maʻatautolú. Ko e moʻoni ko Sīsū Kalaisí “ko e hala, mo e moʻoni, pea mo e moʻui”29 pea ko e “hingoa [pē Ia ʻe taha] kuo tuku mai ʻi he lalo langí ʻa ia ʻe lava ʻo fakamoʻui ai ʻa e tangatá ʻi he puleʻanga ʻo e ʻOtuá.”30 ʻOku ou fakamoʻoni ki ai ʻi he huafa toputapu ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.