Hisitōlia ʻo e Siasí
Ko e “Kuonga Fakapoʻuli” ʻo e Siasí ʻi Siapaní


“Ko e ‘Kuonga Fakapoʻuli’ ʻo e Siasí ʻi Siapaní,” Ngaahi Hisitōlia Fakaemāmani Lahí: Siapani (2019)

“Ko e ‘Kuonga Fakapoʻuli’ ʻo e Siasí ʻi Siapaní,” Ngaahi Hisitōlia Fakaemāmani Lahí: Siapani

Ko e “Kuonga Fakapoʻuli” ʻo e Siasí ʻi Siapaní

ʻI he 1924, naʻe fakapaasi ai ʻe he Falealea ʻo e ʻIunaiteti Siteití ʻa e Lao ki he Hikifonua Mai ʻo e 1924, ʻa ia naʻe tapui ai ke hū mai ha taha mei ʻĒsia ki he ʻIunaiteti Siteití. Naʻe fakaʻuhingaʻi ʻe he puleʻanga Siapaní ʻa e lao ko ʻení ko ha fakaʻilonga ia ʻo e fakatupulaki ʻo e ngaahi ʻulungaanga fakafepaki ki he kau Siapani ʻi he ʻIunaiteti Siteití. Naʻe hoko ʻa e fakakaukau Fakafepaki-ki he Kau ʻAmeliká ko ha angamaheni ia ʻi he ngaahi halá mo e ngaahi siasi ʻo Siapaní. Naʻe hōloa ʻa e maʻu ʻo e ngaahi houalotu ʻo e Siasi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní ʻo aʻu ki ha taimi ko e kāingalotu faivelenga lahi tahá pē naʻe omi maʻu peé.

ʻI he ongoʻi ʻe Hiipa J. Kalānite, kuó ne hoko he taimí ni ko e Palesiteni ʻo e Siasí, naʻe ʻikai lelei ʻa e ʻātakai fakasōsialé, fakapolitikalé mo e fakalotú, naʻá ne fakahoko ai ʻa e fili fakamamahi ke tāpuni ʻa e Misiona Siapaní—ʻa ia naʻá ne toki fakaava tonu pē ʻe iá. ʻI he ʻaho 13 ʻo Sune 1924, naʻe ʻave ai ʻe Palesiteni Kalānite ha mākoni kia Hilitoni A. Lōpetisoni, ko e palesiteni ʻo e misioná, ʻo fakahinohino ia ke ne taʻofi kotoa ʻa e ngaahi ngāue fakafaifekaú pea fokotuʻutuʻu ke fakafoki ʻa e kau faifekaú ki ʻapi. Naʻe fili ʻa e Mutual Improvement Association (Houalotu Fakalakalaka ʻo e Mutualé) (MIA), ko ha houalotu ia maʻá e toʻu tupú mo e kakai lalahi kei talavoú, ko e houalotu pē ia ʻe taha ʻa e Siasí ke kei hokohoko atú hili ʻa e foki ʻa e kau faifekaú.

Kimuʻa pea toki mavahe ʻa e kau faifekaú, naʻe uiuiʻi pea fakanofo ʻa Fusiā Nala ko ha kaumātuʻa ke ne tokangaʻi ʻa e Siasí ʻi Siapani. ʻI he ʻuluaki fakataha ʻa e Kāingalotú hili hono fakafoki ʻo e kau faifekaú, naʻe fokotuʻu ʻe Nala ke pulusi ha tohi ʻave takai naʻe ui ko e Sulo (Ko e Paame), ke fakahā ki he kāingalotú kotoa ʻa e ngaahi meʻa fekauʻaki mo e ngaahi koló takitaha. ʻI he ʻuluaki fakamatala ne fakahū ki tuʻa ʻi he Suló, naʻe fakahaaʻi ai ʻe Nala ʻa e ongoʻi ʻe he Kāingalotú ʻa e mole lahi ʻi hono tāpuni ʻo e ngāue fakafaifekaú. Naʻe pehē ʻe Nala ko e vahaʻataimi ko ʻení “ko e kuonga mātuʻaki fakapoʻulí ia,” ka naʻe hoko ʻa e MIA ko e “hala ia ki he māmá ʻi he fakapoʻuli lolotongá.” Naʻe hoko atu hono tataki ʻe Nala ʻa e Kāingalotú ʻi he lelei taha naʻá ne malavá ʻo aʻu ki he 1934, ʻi he taimi naʻe fakahiki ai ia ki Manisūlia ʻe heʻene ngāue mo e halanga lēlue ʻa e kakaí.

Hili ʻa e hiki ʻa Nalá, naʻe ʻikai ke toe fakaʻaongaʻi ʻa e tuʻunga fakatakimuʻá ʻi Siapani. Naʻe uiuiʻi pea vaheʻi ʻe Hiipa J. Kalānite ʻa Takeo Fusiuala, ko ha papi ului kei talavou mei Sapolo ako ʻi BYU ʻi ha sikolasipi mei he palesiteni ʻo e ʻunivēsití ko Felengikilini S. Hālisi, ke ne hoko ko e kaumātuʻa ki hono tokangaʻí mo e faifekau makehe ki Siapani. Naʻe longomoʻui mo mateakiʻi ʻe Fusiuala hono uiuiʻí.

ʻI heʻene aʻu atu ki Siapaní, naʻá ne ʻaʻahi leva mo fokotuʻutuʻu ʻa e ngaahi kolo ʻi Tōkiō, ʻOsaka, Kofu, mo Sapolo. Naʻá ne fakaʻaongaʻi ʻene aʻusia ʻi he Siasí ʻi ʻIutaá ko ha fakahinohino ia ki he founga ʻoku totonu ke ngāue ai ʻa e Siasí, pea naʻá ne ʻave ha ngaahi lipooti lōloa ʻo ʻene ngaahi ʻekitivitií kia ʻAlamā O. Teila ki Sōleki Siti. Meʻapango, naʻe puke ʻa Fusiuala ʻi he mahaki fatafatá ʻi he konga kimui ʻo e 1935. Neongo naʻe hōloa vave ʻene moʻuí, ka naʻá ne kei mateakiʻi pē hono uiuiʻí. ʻI he ʻaho 27 ʻo Sānuali 1936, naʻe siʻi pekia ʻa Fusiuala. ʻI he ofi ke ne pekiá, naʻá ne kole ki heʻene tamaí ke tohi kia Teila ʻo fakahaaʻi ange ʻene fakameʻapangoʻia he ʻikai ke ne lava ʻo ngāue mālohi angé.

Hili ʻa e pekia ʻa Fusiualá, naʻe siʻisiʻi ʻaupito ʻa e fetuʻutaki mo e Kāingalotu ʻi Siapaní. ʻI he 1937, naʻe uiuiʻi ʻa Hilitoni A. Lōpetisoni ke ne fakaava ʻa e Misiona Siapaní mo e ngaahi hetikuota ʻi Honolulu, Hauaiʻí, ke malangaʻi ʻa e ongoongoleleí ʻi he lotolotonga ʻo e fuʻu kakai Siapani tokolahi naʻa nau nofo ʻi he ngaahi ʻOtu Motu Hauaiʻí. Naʻe feinga ʻa Hilitoni ke pukepuke ʻa e fetuʻutaki mo e Kāingalotu ʻi Siapaní ʻi he lahi taha ʻe ala malavá, pea ʻi ʻEpeleli 1939, naʻá ne ʻi Siapani ʻi ha māhina ʻe taha ʻo ʻaʻahi ki he ngaahi koló. Ka, ʻi he kamata ʻa e Tau Lahi ʻa Māmani Hono Uá, naʻe ʻilo ʻe he kāingalotu ʻi Siapani mo Hauaiʻí naʻa nau ʻi he ongo tafaʻaki naʻe fehangahangai mo e fepakí. Naʻe mole ʻa e fetuʻutaki ʻi he vahaʻa ʻo e Misiona Siapani ʻi Hauaiʻí mo e kiʻi Kāingalotu tokosiʻi ʻi Siapaní.