I Auala Uma E Mafai

E oo ane i le tautoulu o le 1853, ua pe a ma se tausaga talu ona nofo Augusta Dorius i le Aai o Sate Leki. Sa le’i taitai oo le telē o le aai e pei o le tele o Copenhagen. O le tele lava o fale o fale ogalaau po o fale piliki kelei e taitasi pe tailua fogafale. E ese mai i le Maota Fono tele, lea sa faia ai le tele o fonotaga a le malo ma le Ekalesia, sa fausia e le Au Paia se ofisa ma se lotoa teuoloa mo le aoina mai o sefuluai ma se falefaafiafia mo siva, tala faatino, ma isi gaoioiga a le nuu. Na latalata ane i le fanua o le malumalu, sa i ai ni falegaosimea mo le fauina o le malumalu ma se falefetafai fou na fau i piliki kelei lea na lata i le tolu afe tagata e nofoiaina.¹

E pei foi o isi tamaitai talavou fai mai i le vanu, sa faigaluega Augusta o se teine faigaluega mo se aiga. O le nofo ma faigaluega ai ia i latou sa fesoasoani ia te ia e vave iloa ai faaIgilisi. Ae, sa ia misia lava Tenimaka ma lona aiga.² Na faasaolotoina lona tuagane o Iona mai le toese i Nouei, ma o lea ua talai atu e i laua ma Carl le talalelei i Tenimaka ma Nouei, o ni isi o taimi [e o ai] o se soa. Na talai atu foi lona tamā i Tenimaka atoa i taimi na te le vaaia ai uso laiti e toatolu o Augusta. Na nofo le tinā o Augusta i Copenhagen, sa le’i fia faalogo lava o ia i le Ekalesia.³

I le faaiuga o Setema, sa fiafia tele ai Augusta ina ua taunuu atu i le Aai o Sate Leki se vaega e silia ma le lua selau o le Au Paia Take. E ui ina sa le’i i ai lona aiga ma i latou, ae o le taunuu mai o uso a tagata Take na fesoasoani ia Augusta e lagona atili ai le pei oi lona aiga i Iuta. Ae na le’i leva lava ona taunuu le vaega, ae valaauina e Polika Iaga ia le au Take na faatoa taunuu atu e fesoasoani e faaainā se isi vaega o le teritori.⁴

Talu ona o mai i Mauga Papa, na faatuina ai e le Au Paia ni nofoaga i tua atu o le Vanu o Sate Leki, e aofia ai Ogden i le agai i mātu ma Provo i le agai i saute. Na atiina a’e isi nuu i le va ma tua atu o nei afioaga. Na auina atu foi e Polika ia aiga e fau se faleuamea i Iuta i saute e gaosi ai oloa uamea ma fai ia atili tutoatasi ai le teritori.⁵

Na auina atu e Polika ia tagata Take e faamalolosia afioaga i le Vanu o Sanpete, pe a ma le selau maila i sautesasae o le Aai o Sate Leki.⁶ Na muamua o mai tagata ma nofoia Sanpete i le tautoulu o le 1849 i le valaaulia a Walkara, o se taitai malosi o Ute o lē na papatisoina i le tautotogo na sosoo ai.⁷ Ae peitai, o se mea o le vaitaimi lava lea, na tutupu ai ni faafitauli ina ua fasioti e ni tagata aumau se toatolu e latalata i le Vanu o Iuta se tagata Ute na igoa ia Old Bishop i se finauga e uiga i se ofutino.

Ina ua tali mai le au Ute, sa faatauanau muamua atu Polika i tagata aumau e aua le faasaga tau atu i ai. O lana faiga faavae lautele o le aoao lea o le Au Paia ia nonofo filemu ma o latou tuaoi Initia. Ae ina ua uma ona fono ma le taitai o le au aumau a Provo, o lē sa nanāina le fasiotiga o Old Bishop mai ia te ia, sa iu ai ina poloaiina e Polika le fitafita e sii atu se taua e faasaga i le au osofai a Ute ina ia tuu ai a latou osofaiga. I le amataga o le 1850, na osofaia ai e le fitafita se tolauapiga pe tusa ma le fitusefulu o tagata Ute i luga o le Vaitafe i Provo. Ina ua mavae aso e lua o fetauiga, sa taape le tolauapiga, ma na tulitulimatagau atu e le fitafita le toatele o le vaega na oo lava i faatausiusiuga i saute o le Vaituloto o Iuta, lea na siomia ma fasiotia ai e le fitafita alii Ute na totoe.

O le osofaiga vave ma le faamaligi toto na faamutaina ai le fetauiga i Provo.⁸ Ae peitai, na vave le salalau atu o le atuatuvale na fatuina ai i le Vanu o Sanpete, lea na maua ai e tagata aumau ia fanua sili ona lelei, ma poloka ai le ala atu o Initia i fanua e fagogota ma tutuli ai. Ona o le fiaaai ma le atuatuvale, sa amata ai ona osofai e ni isi o Initia ia povi ma faatonu faamalosi atu mo ni meaai mai tagata aumau.⁹

Sa faaita foi e taitai o le teritori ia Walkara ma ona tagata e ala i le faatonutonuina o fefaatauaiga i le eria, e aofia ai ni isi o faiga ua loa a Initia o le aveina o tagataotaua mai isi ituaiga e faatau atu o ni pologa. E ui o tulafono a Iuta na faasāina ai Initia mai le faatau atu o o latou tagataotaua i tagata Sipaniolo ma Mekisiko faatau pologa, ae na mafai lava e Walkara ma isi Initia ona faatau atu i latou i le Au Paia o ni auauna e tautua faamalosi. O le toatele o nei tagataotaua o fafine ma tamaiti, ma sa masani ona faatau mai i latou e le Au Paia, ma le talitonu sa latou laveai ia i latou mai faiga faalealofa, lafoaia, po o le oti. Sa faafaigaluega e ni isi o le Au Paia i latou sa avea ma tagataotaua o ni au leipa, ae o isi sa faia i latou o ni tagata o [o latou] aiga.

O le aveesea ai o le maketi i Sipaniolo ma Mekisiko sa o se aafiaga ogaoga i tupe maua a Ute, ae maise lava, ona sa latou matele e faalagolago i le fefaatauaiga o pologa ina ua mamulu o latou laueleele i afioaga fou.¹⁰

O Iulai 1853 na oo atu ai feeseeseaiga i le va o le vaega i ni vevesiga, ina ua fasioti e se tagata i le Vanu o Iuta se Ute i se fetauiga ma na tali atu i ai Walkara.¹¹ Na faatonuina e taitai o le fitafita i le Aai o Sate Leki ia iunite o fitafita e tali atu e tetee ma ia taofi le fasiotia o tagata Ute, ae na tali atu nisi o tagata aumau e tetee i faatonuga, ma na taufai osofai ai e itu uma ia le tasi ma le isi ma le sauā.¹²

E ui o le me’i atu i le Vanu o Sanpete o le a tuu ai o ia i le ogatotonu o lenei feteenaiga, ae sa filifili Augusta e auai atu i le Au Paia Take. O le malaga atu i saute, sa latou vaaia ai na lafoai e tagata aumau ia faatoaga ma nuu laiti ma na fausia ni ‘olo.¹³

I le Vanu o Sanpete, na faamautu ai le vaega i se nofoaga na ta’ua o Spring Town. Sa faatulaga e aiga e toasefululima o le nuu o latou fale i se li’o maopo lava. Taluai ona sa leai ni fale na avanoa, sa faapea ona nonofo ai Augusta ma isi tagata aumau fou i totonu o a latou taavale solofanua. O taeao ma afiafi uma lava, e valaauina ai e le paō o se tinipalau ia tagata uma e nonofo i le nuu i se tauvalaauga, lea e tofia ai e Epikopo Reupena Allred ia leoleo ma tofitofiga o isi tiute. Ona sa aoaoina e Augusta le Igilisi a o faigaluega mo le aiga i le Vanu o Sate Leki, sa faapea ona faafaigaluega ai e le epikopo o ia e avea ma ana faamatalaupu mo le Au Paia Take.¹⁴

Mulimuli ane, na faasolo ina tau leai ni meaai a le nuu, ma na auina atu e le epikopo ni au tietie solofanua lelei i le taulaga lata ane o Manti mo se fesoasoani. Ina ua toe foi mai le vaega [na o], sa latou o mai ma le upu e faapea ua me’i atu Walkara i saute ma sa le o toe avea [i latou] ma se taufaamata’u.¹⁵ I isi vaega o le teritori, sa foliga mai ai ua faasolo muta le taua.¹⁶

Peitai, o le mamafa o le kiona ma le maatiati o le malulu o lena taumalulu, na atili ai le popole o tagata aumau ma le au Ute nai lo o se isi lava taimi ona o le faasolo ina utitui ia meaai. O le matatau ai i le faamalumalu mai o se osofaiga i lo latou nuu, na tonu ai i taitai o Spring Town e tatau ona me’i atu tagata uma i Manti mo le saogalemu. Ia Tesema, na lafoai ai e Augusta ma isi tagata aumau le nuu a’o agi faataamilo ia i latou se matagi kiona malosi.¹⁷

---

A o tau faamautu Augusta i Manti, ma sa tumau pea foi ona le’i foia le feteenaiga ma tagata a Walkara, sa fono ai Matilda Dudley e tolusefulu lima tausaga le matua faatasi ma ni nai ana uo i le Aai o Sate Leki e soalaupule po o le a se mea e mafai ona latou faia e fesoasoani ai i tamaitai ma tamaiti Initia.¹⁸

Talu lava ona amata le feteenaiga ma Walkara, sa uunaia e Polika Iaga ma isi taitai o le Ekalesia le Au Paia e tuu le feita i tagata Ute ma isi tagata Moni [o Amerika]. Sa ia augani atu, “Ia saili i auala uma e mafai e aapa atu ai i tagata Initia ma se savali toafilemu.”

I le konafesi aoao o Oketopa 1853, na saunoa ai Polika e faapea, na malaga atu faifeautalai i le kelope e faapotopoto mai Isaraelu ae o Initia—o e na totoe o le aiga o Isaraelu—na nonofo lava i lo latou lotolotoi. Ona ia valaauina lea o le silia ma le luasefulu ni faifeautalai e faaalu le taumalulu e aoao ai gagana a Initia ina ia mafai ona latou auauna atu ia i latou i le tautotogo.

Sa faapena foi ona fautuaina e Polika le Au Paia e aua le sailia le tauimasui pe afai e ave e Initia ia solofanua, povi, po o isi meatotino mai ia i latou. “O lou luma lena pe afai o e lagona le fia fasiotia o i latou,” sa ia fai atu ai. “Nai lo o le fasiotia o i latou, talai atu i ai le talalelei.”¹⁹ Sa uunaia foi e Pale Palate le Au Paia e fafaga ma faalavalava tamaitai ma tamaiti Initia.²⁰

O na upu na musuia ai Matilda, o se tinā nofotoatasi e toatasi sana tama tama. A o pepe o ia i le Iunaite Setete i sasae, na fasioti ai e Initia lona tamā ae avefaamalosi i laua ma lona tina. Ae sa faaali atu e se toeaina Initia le agaalofa e ala i le faasalavei ane e laveai o laua ola. Talu mai lena taimi, ua ia teufatuina ai uiga faatauaina o le autasi, lotomaualalo, ma le alofa. Ma sa talitonu o ia e tāua mo ia ma ana uo ona faatulaga se sosaiete o tamaitai e faia ni lavalava mo tagata Initia.²¹

Sa malie se tasi o ana uo o Amanda Samita e fesoasoani. O Amanda sa faasaoina mai le fasiotiga tagata i le Vili Falaoamata a Hawn, ma sa avea muamua ma se sui auai o le Aualofa a Tamaitai o Navu. E ui ina iva masina o taofia e Polika Iaga ia fonotaga a le Aualofa ina ua maliu Iosefa Samita, sa faaauau pea e Amanda ma isi tamaitai o le Ekalesia ona auauna atu i o latou alalafaga ma iloa le manuia e mafai ona faia e le Aualofa.²²

I le aso 9 o Fepuari, 1854, na tauaofia ai e Matilda le uluai fonotaga aloaia o lana faalapotopotoga fou mo le toomaga. Sa faapotopoto atu tamaitai mai vaega eseese o le nuu i lona fale ma filifili ai tofi mo le vaega. Sa avea Matilda ma o latou peresitene ma teutupe, ma talosagaina ia totogi e sui auai uma le luasefulu lima sene e auai ai i le sosaiete. Sa ia fautuaina atu foi latou te faia faatasi se kapeta ieie ma faatau atu ia maua ai se tupe mo ie e fai ai lavalava mo tamaitai ma tamaiti Initia.²³

Sa amata ona faatasitasi faalevaiaso ia tamaitai i le taimi atoa na totoe o le taumalulu ma le tautotogo, i le suiina o le kapeta ma olioli ai i le fegalegaleaiga a le tasi ma le isi. “Sa i ai le Agaga o le Alii ia i matou,” sa tusifaamaumau ai e Amanda Samita, “ma sa manumalo le autasi.”²⁴

---

Ina ua taunuu mai le tautotogo i le Vanu o Sate Leki, sa agai atu i saute ia alii na valaauina i le misiona i Initia, na o faatasi ai ma se vaega o faifeautalai e toaluasefulu na tofiaina i Atumotu o Hawaii. O se mea o le taimi lava lena, na tuua ai foi e Polika Iaga ma ni isi o taitai o le Ekalesia ia le Aai o Sate Leki e asiasi atu i nofoaga i saute ma feiloai ai ma Walkara. Sa le’i leva ona tautino e le taitai o Ute e faagata le feteenaiga ae faafesuiai mo meaalofa ma se tautinoga e faamuta le tetee o le teritori i le faafetauaiga o pologa.²⁵

O le iloaina o le a faaauau pea le feteenaiga seiiloga e faamamalu e tagata aumau ma le au Ute ia tulafono o le teritori ma faaaloalogia e le tasi ia aia tatau a le isi, na faatulaga ai e Polika ia feiloai atu ia Walkara i se nofoaga na ta’ua o le Chicken Creek [Auvai Moa] e le mamao mai le nofoaga o Salt Creek [Auvai Masima], lea na fasiotia ai e le au aumau ni tagata Ute e toaiva i le tautoulu na muamua atu.²⁶

Na taunuu atu le vaega a Polika i Auvai Moa i le aso 11 o Me. E tusa ma le toasefululua tagata i tolauapiga a Ute na mama’i, na aofia ai ma le afafine o Walkara. Sa puipuia e ni isi o fitafita le faleie o Walkara. Faatasi ai ma le faatagaga a tagata Ute, na ulufale ai Polika ma isi taitai o le Ekalesia i le faleie ma tau atu ai ia Walkara na aui i se palanikeke ma taoto i luga o le fola palapala. O isi taitai o Ute mai vanu tuaoi sa saofafai latalata atu i ai.

Sa foliga ma’i ma toatama’i gofie ia Walkara. “Ou te le fia tautala. Ou te fia faalogo a o saunoa Peresitene Iaga,” na ia fai atu ai. “Ua leai so’u loto po o so’u agaga ma ua ou fefe.”

“Ua ou aumaia ni povi mo oe,” sa fai atu ai Polika. “Ou te manao e tapē se tasi ina ia fai ai sau taumafataga a o matou i ai iinei.” Sa fesoasoani o ia e faanofo i luga Walkara ona ia saofai ifo ai lea i ona tafatafa.²⁷

“Uso Polika, faaee ou lima i o’u luga,” sa fai atu ai Walkara, “ona ua aluese lo’u agaga ma a’u, ma ou te manao ia toe foi mai.” Sa tuuina atu e Polika ia te ia se faamanuiaga, ma e ui ina sa vave ona foliga manuia Walkara, ae sa musu lava o ia e tautala.²⁸

Sa saunoa atu Polika i isi alii sa i totonu o le faleie, “Tuu Walkara se’i moe ma malolo mo se taimi, atonu e mafai ai ona tautala.²⁹ Sa ia avatu i le au Ute ni meaalofa o povi, tapaa, ma falaoamata, ma o lena po sa fiu ai le tolauapiga atoa e tausasami.³⁰

O le taeao na sosoo ai, na faamanuia ai e Polika le afafine o Walkara, ma tuuina atu e le fomai a le vaega ni vailaau a le falemai ia te ia ma isi tagata mama’i i le tolauapiga. Ona folafola atu lea e Polika e faaauau pea lana faauoga ma le au Ute ma ofo atu e sapalai atu a latou meaai ma lavalava pe afai latou te tautino mai e le faasagatau mai. Ae sa le’i ioe o ia e aveese le faasāina o le fefaatauaiga o pologa.³¹

Sa ioe Walkara e le toe osofaia tagata aumau. Sa fai mai o ia, “O lea ua tatou femalamalamaa’i.” “Ua mafai nei ona uia e tagata uma le auala i le filemu ma le le fefefe.” Sa lūlū lima ia tamalii e toalua ma ula se paipa [o le faailoga] o le filemu.³²

A o faaauau atu i saute le malaga a Polika ma lana vaega o taitai o le Ekalesia ma faifeautalai, sa saunoa atu o ia i lea nuu ma lea nuu e uiga i Initia.³³ Sa ta’u atu e Polika i se tasi o aulotu, “Ua ta’u mai e le Alii ia te a’u, o le tiute o lenei nuu le laveai o e ua totoe o le aiga o Isaraelu, o o tatou uso.”

Sa ia faamanatu atu ia i latou e faapea, e toatele le Au Paia, a o le’i o mai i sisifo, na vavalo pe na vaai i faaaliga vaaia o le faasoaina atu o le talalelei i Initia ma aoao atu ia i latou tomai e pei o le su’isu’i ma le faiga o faatoaga. Ae o le taimi nei, o nei lava foi tagata ua le mananao e fai se mea mo Initia. Sa ia tautino atu, “Ua oo mai le taimi, o le a tatau ai ona outou faia le mea na outou vaai i ai i le tele ma tele o tausaga ua mavae.”³⁴

Ina ua uma ona asiasi atu i le Aai o Cedar, le nofoaga aupito mamao i saute a le Au Paia i le teritori, sa faamavae ai loa Polika ma alii na agai atu i misiona i Initia ma Hawaii. O le toe foi atu i mātu, sa ia faaaogaina ai lona Aso Sa muamua talu ona foi atu i le aiga, e talanoa atu ai i tamaitai o le Aai o Sate Leki e uiga i le faatulagaina e uarota taitasi o sosaiete mo le toomaga e pei o le sosaiete a Matilda Dudey e fesoasoani e faalavalava ai tamaitai ma tamaiti Initia.³⁵

Sa vave ona faatulaga e uarota i le Vanu o Sate Leki le silia i le luasefulu o Sosaiete mo le Toomaga o Initia. Sa asia e tamaitai ia fale taitasi ma talosaga i ai mo ni foai o lavalava po o kapeta, mea su’isu’i, ma aitema e mafai ona latou faatau atu mo ni tinoitupe.³⁶

---

Na i ai faatasi ma faifeautalai o e sa malaga atu i saute faatasi ma Polika Iaga le alii e sefululima tausaga le matua o Iosefa F. Samita, o le uii o atalii o Ailama Samita, le peteriaka na maliufasia. I le po o le aso 20 o Me, 1854, ina ua amata malaga toe foi atu Polika i le aiga, sa fofola ai i lalo e Iosefa se palanikeke i le Aai o Cedar ma taoto loa e moe i luga o le eleele malō. Sa malaga o ia i le aoauli atoa, na ui atu i le teritori e alu atu i le talafatai o Kalefonia. Peitai sa le mafai ona moe o ia. Sa tilotilo ae o ia i le lagi, ma vaaia ai fetu e le mafaitaulia o le Aniva, ma na ia lagonaina le ma’imanatu i lona aiga.

O Iosefa sa aupito laitiiti o faifeautalai e toaluasefulu na o atu i Hawaii. E ui ina sa valaauina faatasi i latou ma tausoga e toalua o lona tamā ae sa ia lagonaina lona vavae ese mai mai tagata uma sa ia alofa ma faaaloalo i ai.³⁷ O alii talavou o lana tupulaga sa le masani ona valaauina i ni misiona. Ae o Iosefa sa o se tulaga faapitoa.

Na toeitiiti sefulu tausaga o “vave ma leaga tele” lona ita—talu lava ona fasiotia lona tamā ma le uso o lona tamā. Ma na atili le leaga o lona ita a o faasolosolo matua o ia ma oo ina ia manatu e faapea, sa le’i faaalia e tagata le faaaloalo e tatau ai i lona tina o Maria Filitia Samita. Sa talitonu Iosefa sa masani ona le amanaiaina [lona tina] ina ua maliu lana tane, ae maise lava i le taimi o le malaga i sisifo.³⁸

Na te manatuaina le faasēā o le kapeteni a la latou vaega e faapea, o Maria ma lona aiga o le a tuai ai le solo a ana taavale toso. Ae peitai, sa tauto atu Maria o le a muamua taunuu o ia ma lona aiga i le vanu nai lo ia [le kapeteni], ma sa manao Iosefa e fesoasoani ia te ia ia tausisia lena tautoga. E ui ina sa na’o le iva ona tausaga i lena taimi, ae sa ia aveina se taavaletoso, vaaia povi, ma fai soo se mea na fai atu ai lona tina ia te ia e fai. I le iuga, o lona naunautaiga malosi ma le faatuatua na aumaia ai le aiga i le vanu e muamua atu i lo o le kapeteni, e pei lava ona sa ia fai atu ai.³⁹

Sa faamautu le aiga i le itu i saute o le Aai o Sate Leki, ma na maliu Maria i le gasegase o le māmā i le tautoulu o le 1852. Na matapogia Iosefa ina ua faalogo e uiga i lona maliu.⁴⁰ Mo se taimi, na nonofo ai i laua ma lona tuafafine laitiiti o Mafa Ane i se faatoaga, faatasi ma se fafine agalelei, ae na maliu foi o ia. Ona tausi lea e le uso o le la tina o Mercy Thompson ia Mafa Ane, ae ave Iosefa tausi e le aposetolo o Siaosi A. Samita, o le tausoga o lona tamā.

Sa faalagolago foi Iosefa i le lagolago a ona tei matutua. E ui ina sa nofo lona tuafafine matua lava o Lovina i Ilinoi faatasi ma lona toalua ma lana fanau, ae sa nonofo latalata ane lona uso matua o Ioane ma ona tuafafine matutua atu o Jerusha ma Sarai.

E pei o le toatele o alii talavou o lana tupulaga, sa faigaluega Iosefa o se tama leoleo manu, e vaai povi ma mamoe a lona aiga.⁴¹ Ae e ui lava i lenei galuega na pisi ai o ia, sa le’i umi ae vaogatā ma faalogogata. Ina ua ia maua lona valaauga o le misiona, sa mafai lava ona ia teenaina, e pei ona sa faia e ni isi o alii, ma mulimuli ai i lona ita i se isi ala. Ae o le faataitaiga a ona matua na tele se tāua ia te ia. I na o ni nai vaiaso, na faauuina ai o ia i le Perisitua Mekisateko, maua [ona] faaeega paia, ma vaetofia o ia e talai atu le talalelei a Iesu Keriso.⁴²

A o taoto o ia i lalo ifo o fetu i le Aai o Cedar, sa le tele ni mea sa ia iloa e uiga i le mea o le a alu i ai ma po o le a foi le mea o le a tupu pe a taunuu iina. Aua sa na’o le sefululima ona tausaga. O ni isi o taimi na te lagona ai le malosi ma le tāua, ae o isi taimi na te lagonaina ai ona lava vaivaiga ma le faaletāua.

O a ni mea sa ia iloa e uiga i le lalolagi po o le talaiina o le talalelei?⁴³

---

Sa faamalumalu ifo se toafilemu faaeteete i luga o le Vanu o Sanpete i le taumafanafana o le 1854. I le taimi lea, na auai atu ai Augusta Dorius ma Epikopo Reupena Allred ma se vaega o aiga e toasefululima i le fauina o se ‘olo e fitu maila i mātū o Manti. O le toatele lava o tagata o le vaega o tagata Take mai Spring Town, ae sa o atu faatasi ma i latou se tagata o le Au Paia Kanata na igoa ia Enele Sitiveni, o lona toalua o Mele Ane, ma la laua fanau e toafa. E tele ni tausaga talu ona avea Enele ma Mele Ane ma ni tagata o le Ekalesia ma o nisi foi o paionia aupito lata mai i le Vanu o Sanpete.⁴⁴

Sa faamautu e Epikopo Allred le vaega i luga o se auvai e latalata i se tumutumu mauga maualalo. O le nofoaga sa foliga mai e lelei mo le nofoia, e ui ina fefefe i osofaiga mai Initia o e sa ola i fua o le laueleele ma taofia le toatele o tagata mai le eria.

Sa amata i le taimi lava lea ona fau e le Au Paia lo latou ‘olo. O le vilimaaina o maamapu mai mauga taulatalata ane, na latou fauina ai ni puipui e iva futu le maualuluga ma e tai luasefulu futu ma vili ai ni pūpū laiti mo le puipuiga. I le pito i luma o le fausaga, lea na latou faaigoaina o le ‘Olo o Efaraima, sa latou fauina ai se ‘olo tu maualuga ma se faitotoa tele lava, e mafai ai e tagata leoleo ona leoina mo ni tulaga lamatia. I totonu, sa lava le telē o le ‘olo e si’o ai ma solofanua, povi, ma mamoe a tagata aumau mo le po. E faataamilo i puipui pito i totonu, sa i ai fale na faia i palapala ma ogalaau mo tagata aumau.

Sa nonofo Augusta faatasi ma Epikopo Allred ma lona toalua o Lusi Ane. E toafitu le fanau a le au Allred sa latou nonofo, e aofia ai ma Rasela, o se teineitiiti Initia na laua vaetamaina. E ui ina sa le lelei tapenapenaga a e na nofoia Efaraima, ae sa latou faamoemoe mo le lumanai o lo latou nofoaga fou. I le ao, e taaalo ai tamaiti i totonu o le ‘olo a’o galulue fafine ma tamaloloa.⁴⁵

E silia ma le lua tausaga ua mavae talu ona tuua e Augusta ia Tenimaka. E tele ni aiga na latou nonofo ma tausi o ia, ae sa manao o ia i sona lava aiga. I le sefuluono o ona tausaga, na oo o ia i le matua lea sa faaipoipo ai ni isi o tamaitai o [nuu] tuaoi. Sa ona mauaina foi ni faamalamalamaga mo ni faaipoipoga, ae sa manatu o ia ua laitiiti tele e faaipoipo.

Ona faamalamalama atu lea o Enele Sitiveni ia te ia, ma sa mafaufau loloto o ia i lana faamalamalamaga. Sa manuia ni isi o tamaitai i faaipoipoga autaunonofo, ae o isi sa faigata lea aga ia i latou ma o nisi o taimi e tuua toatasi ai. E masani lava, o i latou o e na filifili e ola i le mataupu faavae, sa tele ina latou faia ona o le faatuatua nai lo o le alofa faavalea. Mai le pulelaa, ma i le faalilolilo, sa masani ona fautuaina ai e taitai o le Ekalesia i latou sa faia faaipoipoga autaunonofo ina ia atinae le le manatu faapito ma le alofa mamā o Keriso i totonu o o latou aiga.⁴⁶

I le Vanu o Sanpete, e tusa o le kuata o tagata aumau sa i ai i aiga o e sa faia faaipoipoga autaunonofo.⁴⁷ A o manatunatu Augusta i le mataupu faavae, sa ia lagonaina le sa’o. E ui ina sa le tele sona iloa ia Enele ma Mele Ane, o lē sa vaivai ma sa masani ona ma’i, ae sa talitonu o ia o i laua o ni tagata lelei o e sa mananao e vaai ma tausi o ia. Ae, o le auai atu i lo laua aiga o le a avea o se faatinoga o le faatuatua.

Sa iu ina tonu ia Augusta e talia le faamalamalamaga a Enele, ma sa le’i umi ae malaga atu i le Aai o Sate Leki ina ia faamauina faatasi i le Maota Fono. Ina ua latou foi mai i le ‘Olo o Efaraima, sa nofo loa Augusta i lona nofoaga i totonu o le aiga. E pei o le tele o tamaitai ua faaipoipoina, sa ia tatauina susu o povi; fai moliga’o, pata, ma sisi; vili vulu ma su’ilalaga ia lavalava; ma fai ni lavalava mo le aiga, o nisi o taimi e teuteu ai lavalava o tamaitai i galuega tolosē sili ona mananaia.

Sa leai se ogaumu a le aiga, o lea na fai ai e Augusta ma Mele Ane a laua kuka i totonu o le magalafu lea foi na faamafanafanaina ma faamalamalama ai si o latou fale faatauvaa. I le afiafi, latou te auai atu ai i ni isi o taimi i siva ma isi gaoioiga faatasi ma o latou tuaoi.⁴⁸

---

I le aso 26 o Setema, o timuga na punitia ai Atumotu o Hawaii mai ia Iosefa F. Samita ma isi faifeautalai na agai atu mo le uafu o Honolulu. I le leva o le aoauli, na uma ai timuga ae faavāvā mai le susulu o le la i le puao, ma faaalia ai se vaaiga matagofie o le motu na aupito lata mai. Mai le fogāvaa o le vaa, na mafai ona iloa atu ai e faifeautalai tafega mai timuga na tatafe ifo i lalo o se mato vaiti e alu atu i le Vasa Pasefika.⁴⁹

Na taunuu faifeautalai i Honolulu i le aso na sosoo ai, ma sa auina atu Iosefa i le fale o Faranisisi ma Mele Sieni Hamona i le motu o Maui. O le toatele o uluai faifeautalai i Hawaii, e aofia ai ma Siaosi Kanona ua toe foi atu i le Iunaite Setete. I lalo o le taitaiga a Faranisisi, sa faaauau ai ona manuia le galuega faifeautalai i le motu, e ui o le toatele o le Au Paia sa sauni e me’i atu i le nofoaga fou e faapotopoto ai i Lanai, lea sa faatuina ai e le Au Paia se nuu i le Vanu o Palawai.⁵⁰

Na toeitiiti lava o le taimi na taunuu ai Iosefa i le fale o le au Hammond, ae ma’i loa i le mea sa ta’ua e faifeautalai o le “fiva Lahaina.” O Mele Sieni o lē sa faatautaia se aoga mo tagata Hawaii a o talai atu lana tane, na amata ona ia tausia Iosefa seia toe malosi ma faailoa atu o ia i tagata o le Ekalesia i le lotoifale.⁵¹

I le aso 8 o Oketopa, 1854, o le Aso Sa muamua lea o Iosefa i Maui, sa ia ave atu o ia i se fonotaga o le Sapati faatasi ma ni Au Paia Hawaii se toaono. O le faalogo ai e faapea o Iosefa o le atalii o le uso o le perofeta o Iosefa Samita, sa naunau ai lava le Au Paia e faalogo i lana talaiga. Sa foliga mai sa vave ona latou alolofa ia te ia, e ui ina sa le mafai ona ia tautala atu i se fuaiupu se tasi ia i latou i lo latou lava gagana.

I aso na sosoo ane ai, sa oo ai ina matuai faaletonu le soifua maloloina o Iosefa. Ina ua uma le aoga, sa tuu atu e Mele Sieni ia Iosefa ni ti o laauafu ma faavai ona vae e taumafai ai e faate’a lona fiva. Sa āfu o ia i le po atoa, ma i le taeao sa ia lagonaina lona faasolo manuia.

E le’i leva ae ave o ia e Faranisisi mo se maimoaga taamilo i Lanai. O le nofoaga lea mo le tusa na’o le toaselau o le Au Paia, ae sa faamoemoe faifeautalai e silia ma le afe o le a faapotopoto iina i masina a sau. Ina ia sauni mo lo latou taunuu mai, sa amata ai e ni isi o faifeautalai ona sua ia fanua, totō laauiti, ma fuafua se aai.⁵²

Ina ua mavae lana asiasiga i Lanai, sa toe foi atu Iosefa i Maui, lea sa nonofo ai Ionatana ma Kitty Napela. Sa manao Iosefa ia avea ma se faifeautalai lelei, o lea sa ia tuutoina ai o ia lava i le galuega, suesue i le gagana, ma fono soo ma le Au Paia Hawaii.

“Ou te fiafia lava e faapea atu, ua ou sauni e fai soo se mea e manaomia ona ou faia mo lenei faamoemoega ua ou auai ai,” sa ia tusi atu ai ia Siaosi A. Samita, “ma faamoemoe moni ma tatalo ia mafai ona ou faamaoni seia oo i le iuga.”⁵³