O Le Galuega Sili Lava e Tasi

“O fevesiaiga o le taua ua mafua ai le feita o tagata,” na tusi atu ai aposetolo Orson Pratt ma Erastus Snow ia Polika Iaga i le tautotogo o le 1861. O vaegaau o loo lesitala, toleni, savavali, ma taula’i atu faatasi mo le feteenaiga matautia. Ma o le a oo mai le taimi o le a tatau ai i tagata uma oi Matu po o Saute ona o latou tau foi.”¹

O le tula’i ese o South Carolina mai le Iunaite Setete ua faatupu ai le sosolo o fouvalega i Saute atoa. I masina na sosoo ai, e toasefulu isi setete i saute sa tuua le malo, ma sa tauautago le malo o le I. S. e faamalosia ana nofoaga o le militeli. Peitai, sa vave ona osofa’ia e malosiaga mai Saute ia nofoaga militeli uma vagana ai nofoaga sili ona malolosi, ma sa valaauina e Peresitene Abraham Lincoln le fitusefululima afe fitafita e faamutaina le fouvalega. Sa le i umi ae faamaonia le le lava o le malosi e taulimaina ai le faalavelave.²

Sa vaai pea e Orson le feteenaiga o faateteleina talu ona malaga i sasae i laua ma Erastus i le tautoulu e vaaia le misiona i sasae. I le avea o se faifeautalai talavou i vaitau o le 1830, sa tauave e Orson i lana taga se kopi o valoaga a Iosefa Samita i le taua, lea sa ia faitauina i nisi taimi i au paia. O le toatele lava o tagata sa manatu e leai se aogā i le taimi lena, ae ua i ai nei se aafiaga ese.³ Sa faitauina e Orson le faaaliga faalauaitele ma faatulaga loa lona lolomiina ma faasalalauina i le New York Times.⁴ Sa faasalalauina foi e isi nusipepa le valoaga.

“Pe e le o i ai ea se perofeta i lo tatou lotolotoi?” sa fesili ai se tasi nusipepa i Philadelphia lea sa lolomiina le faaaliga. “E tusa ma se vaaiga i o tatou faafitauli i le taimi lenei, o lenei valoaga e foliga o loo agai i luma lona faataunuuina, pe o Joe Samita o se tagata pepelo pe leai.”⁵

A o faatulagaina vaegaau a Matu ma Saute mo le taua i le va o tagata, sa taloina e faifeautalai i lalo o Orson ma Erastus ia le Au Paia i le itu i sasae e faapotopoto i Siona. Sa saili e ta’ita’i o le Ekalesia ia vaipanoa uma o aai ma nuu tua mo tagata o le Au Paia o e sa sē ese mai le lafu ma tauanauina i latou e toe foi mai.⁶

Sa matuā maoa’e le tali mai. E tusa e afe le Au Paia mai Philadelphia, Niu Ioka, ma Boston sa malaga i se nofoaafi mo Florence ia Iuni. “O le umi ia toe mamafa o le nofoaafi,” sa lipoti mai ai Orson ia Polika, “lea sa manaomia ai ni afi se lua mo le tosoina atu.” E limaselau tagata o le Ekalesia mai setete i le ogatotonusisifo sa amata foi ona savavali agai i sisifo ma isi i taavale solofanua.⁷

Ae o nei malaga matuā toatele sa le na’o tagata Amerika. Sa malaga mai i sisifo le Au Paia i luga o le Sami Atalani i aofaiga tetele i le tautotogo o le 1861. I le tausaga na muamua atu, sa valaauina ai e le Au Peresitene Sili ia Siaosi Q. Kanona e faatasi atu ia Amasa Laimani ma Salesa Risi e pule faamalumalu i le misiona a Peretania ma faatonutonu faigamalaga tetele e o ese atu.⁸ I lena vaitau, sa latou auina atu ai Au Paia e lua afe mai Europa ma Aferika i Saute agai i Siona.

Nai lo le saunia o taavale toso ma sapalai mo le tele o tagata malaga o ē e le i mafai ona totogi o latou pasese mo Iutā, sa auina atu e le Ekalesia taavale solofanua ma le afe fitu selau povi poa—o le tele lava o na mea sa foa’i mai e uarota i Iutā—i le Vaitafe i Misuri. O le Au Paia lima vaivai sa vaevaeina i latou i ni vaega taavale toso e povi se fa e ta’ua o le “alu ma toe foi mai” ia sa avatua i latou i Iutā i le pasese matuā maualalo lava o le sefulufa talā mo tagata matutua ma le fitu talā mo tamaiti.⁹

I le taimi lea, sa tuufesili tagata o le atunuu atoa pe faamata e tumau Iutā i le Faatasiga, pe auai faatasi ma le aufouvale i Saute, pe faatuina se malo tutoatasi. E toatele le Au Paia sa latou tuuaia lava le mālō o le Iunaite Setete mo le lē toe tauia mai o a latou mea uma sa leiloloa ma faaleagaina ia na latou puapuagatia ai i Misuri ma Ilinoi. Sa latou lē fiafia foi i tagata ofisa sa tofia e le mālō, le i ai o le vaegaau i Iutā, ma le tetee o le Konekaresi e avatu ia Iutā le tulaga faasetete.¹⁰

Ae sa talitonu Polika Iaga o le auala sa’o mo Iutā o le nonofo i le atunuu, e tusa lava po o a ana aiaiga faasaga i le Au Paia. “E le o tula’iese Iutā,” sa ia faamautinoa atu i aufai tulafono i Sasae, “ae o loo mautū mo le Faiga Faavae ma tulafono o le tatou atunuu fiafia sa i ai muamua.”¹¹

---

In ua amata le taua faalelotoifale i Sasae, sa faifai pea le oo mai i le meli i sisifo o lipoti e uiga i taua faamaligi toto. O nei tala faanoanoa sa ta’u mai e uiga i le fia selau, o nisi taimi e fia afe le toatele o tagata maliliu.¹² O nisi tagata i le Ekalesia sa talitonu sa faasalaina e le Atua le Iunaite Setete mo lona taulimaina o le Au Paia.¹³

Na’o ni nai tagata o le Au Paia sa o atu i sasae e auai i le taua, ae o le toatele o tagata o le Ekalesia sa fiafia e nonofo i Iutā e atiina ae Siona. I lena taumafanafana, sa fuafua ai Polika Iaga e toe tatala le faavae o le malumalu, lea sa tanumia talu le malagaese i saute, ma amata ona fausia puipui o le malumalu. Sa ia faasilasila atu foi se fuafuaga, ua amata ona faatinoina, o le fausia o se falefaafiafia tele i ni nai poloka mai le nofoaga o le malumalu.¹⁴

E ui sa i ai lava le fale faafiafia laitiiti a le aai sa faaaogaina mo tala faatino, ae sa finagalo Polika i se fale faafiafia o le a musuia ai mafaufau ma manatunatuga mamao o le Au Paia. Sa i ai se auala sa mafai ai e tala faatino ona aoao atu ma lagona ai e tagata le faagaeetia ia sa lē mafai ona faia e lauga. O le i ai foi o se fale faafiafia tele maoae i le Aai i Sate Leki o le a faaali atu ai i tagata asiasi mai o le Au Paia o ni tagata faaaganuuina ma matuā lelei tele, e ta’u sesēina ai foliga lē lelei o le Au Paia i totonu o le tele o nusipepa.¹⁵

O le manatu e fausia se fale faafiafia tele sa oo mai ia Polika i le amataga o lena tausaga. Sa auai atu i laua ma Hipa Kimball i se tala faatino sa faia i le fale o le aiga o Bowring, o ē sa faatuina i le fola autū o le latou fale se tulaga laitiiti mo tala faatino. O Enele ma Mariana Bowring o ni sui auai o le Faalapotopotoga o Tala Faatino a Mechanics, o se kamupani e faia tala faatino sa aofia ai le toatele lava o le Au Paia mai Peretania, e aofia ai ma nisi o paionia sa malaga mai i taavale toso. O Mariana lava ia sa o mai i sisifo ma lana tama teine, o Emili, i le vaega taavale toso a Matini.

Sa faafiafiaina Polika ma Hipa i le faatinoga i le fale faafiafia o le au Bowring, ma sa toe foi mai i le afiafi na sosoo ai ma o la aiga e auai i se isi foi tala faatino.¹⁶ Sa le i umi ae fautuaina e Polika le tuufaatasia o le Faalapotopotoga o Talafaatino a Mechanic ma se isi foi kamupani e faatinoina tala, o le Faalapotopotoga o Talafaatino a Tesareta, ma le fausiaina o se fale faafiafia sili atu le telē ina ia mafai ai e le toatele o le Au Paia ona faafiafiaina i faafiafiaga sili ona lelei i le teritori.

E ui sa talitonu Polika i le tāua o le galue, ae sa ia faamalosiauina foi le Au Paia e malolo ma fiafia i le olaga. “E tatau ona maua e tagata faafiafiaga,” sa ia folafola ai. Sa ia talitonu o mea faafiafia ma le faamalositino faaletino sa tāua i le tino ma le agaga.¹⁷

Ina ia totogi mo le fale faafiafia, sa liliu mai e Polika tupe mai se poloketi faufale sa taofia, o le Fale Faasaienitisi a Fitugafulu.¹⁸ Sa maua foi e le poloketi o le fale faafiafia ni tupe faaopoopo i lena taumafanafana ina ua toe faatonuina vaegaau a le Autau I.S. sa i Cedar Valley e toe foi i sasae e tau i le Taua Faalelotoifale. A o le i malaga ese atu fitafita, sa auina atu e Polika ia Ailama Clawson, le toalua o lona afafine ma o le pule foi o le fale faafiafia fou, e faatau mai nisi o u’amea a le vaegaau, o lafumanu, o meaai mamago, ma isi mea e mafai ona maua i ni tau fetuunai. Sa toe faatau atu e Polika nei mea i se tau maualuga atu e faatupe ai le fausiaina o le fale faafiafia .¹⁹

Ia Aokuso 5, sa asia e le Au Peresitene Sili ma a latou failautusi le nofoaga mo le fausiaina o le fale faafiafia tele. A’o savali mai i lalo ma le taavale, sa iloiloina e Polika ma Hipa le maa o le faavae. “E foliga mai o maa o ni ituaiga e matuā mautū ma umi le lelei,” sa fai atu ai Hipa.

Sa auai le finagalo o Polika. “Ou te mana’o ou te vaai atu o i ai ni fausaga o ni fale o loo faia i taimi uma.”²⁰

I vaiaso ma masina na sosoo ai, sa vave lava ona tula’i mai le fale faafiafia.²¹ I lo latou lē malamalama ai i le faaeteete o fuafuaga o loo faia i tua atu o mea o loo vaaia faapea le telē atu ma le faigata o le malumalu, sa tala faanoanoa ai nisi tagata faapea ua sili atu ona faagesegese le fausaga o le maota o le Alii nai lo o le fale faafiafia. Faato’ā amata lava e tagata faigaluega ona eli i luga le faavae sa tanumia o le malumalu faapea le tipiina o poloka o le maa pa’epa’e lapopo’a i se nofoaga tipi maa e luasefulu maila i saute. Aisea na faaalu ai e le Au Paia le tele o le taimi ma tupe i le fauina o se fale faafiafia a e le i fauina lava le maota o le Alii?²²

E le i faapopoleina Polika ia latou faatu’iese. E le i finagalo o ia e faatopetope galuega o le malumalu, ma sa le i popole o ia i le tau o le fausaga—o le mea taua o le lelei ona faia. A o le i tanumia le faavae o le malumalu i le 1858, sa le i faatutuina lelei maa e tagata faigaluega, ma sa ono aafia gofie ai le faavae maaoneone i le ta’ei i lalo o le mamafatū o le malumalu.²³ Na mae’a loa ona toe eliina i luga le faavae, sa ia faagalulue loa le aufaigaluega i le toe faaleleia o maaoneone ma toe suia ni maa sa lē mafai ona toe faaleleia i ni maa papa’e mai le nofoaga tipi maa.

“Fai se galuega lelei i le malumalu lenei,” sa ia ta’u atu i le fomeni o le malumalu. Sa manao o ia ia faaalu le taimi o le aufaigaluega e faia ai ia sa’o. “Ou te fia vaai i le malumalu ua fausia i se auala o le a mafai ai ona tumau i le Meleniuma atoa,” sa ia folafola atu. E le na o le pau lea o le malumalu o le a tatou fausia. O le a faitau selau malumalu o le a fausia ma faapaiaina i le Alii.”²⁴

Sa tatalaina le Fale Faafiafia o Sate Leki ia Mati 6, 1862, mo se sauniga faapitoa o le faapaiaga faatasi ma se tatalo ma saunoaga mai ta’ita’i o le Ekalesia. Ina ua mae’a, sa faatinoina loa e le kamupani a le fale faafiafia se tala malie sa ta’ua O le Mitamitaga o le Maketi. I le lua po mulimuli ane, sa tatalaina loa faitotoa o le fale faafiafia i tagata lautele. E faitau selau tagata, o e sa naunau e maua ni nofoa, sa tumutumu i fafo o le fale faafiafia i le lua itula a o le i faia le faafiafiaga. Ina ua sisi ae le pupuni, sa leai ma se nofoa avanoa i le fale atoa.

O le fiafia tele o le Au Paia i le fale faafiafia sa faamalieina ai Polika. “O seoli e matuā mamao lava mai ia i tatou, ma e lē mafai lava ona tatou taunuu ai iina, se i vagana ua tatou suia o tatou ala,” sa ia folafola atu i le taimi o faafiafiaga, “auā o le auala o loo tatou tuliloaina nei e taitai atu i le lagi ma le fiafia.”²⁵

---

I le aso 5 o Me, sa maua ai e Siaosi Q. Kanona se uaealesi lē mautonu mai le Aai o Sate Leki. Sa i ai o ia i totonu o le ofisa i Livapulu o le misiona a Peretania ma Europa, lea sa ia auauna ai o se peresitene mo le tausaga ma le afa ua mavae.

“Faatasi atu ma le Sui o le Senate o Hupa Uosigitone,” sa ta’uina mai i le uaealesi. “Me luasefulu-lima.”

Sa gatete atoa le tino o Siaosi, ma sa aapa atu e pipii i se laulau lata ane e faasagatonu ai lana tū. Sa tau lē mafai ona mānava. Ua toe tupu foi, ua oo mai foi se valaauga mai le Aai o Sate Leki ua matuā faate’ia ai o ia. Ma o le nenefu o lenei valaauga sa sili ai ona matuā faate’ia tele o ia. Aisea na manaomia ai o ia i Uosigitone, DC?²⁶

Sa iloa e Siaosi o lea sa faato’ā uma lava ona toe tusia e le vaega faaupufai a le teritori a Iutā se isi foi talosaga mo le tulaga faasetete mo le Konekaresi a le Iunaite Setete. O lona uiga e toalua sui o le senate e tofia e o atu i le Konekaresi e fai ma sui o le setete o loo talosaga ma uunai atu le talosaga. Sa foliga mai le uaealesi o loo faapea mai o Viliamu Hupa, o lē sa fai ma sui muamua o Iutā i le Konekaresi, o se tasi lea o sui o le senate.²⁷ Po ua tofia ea Siaosi e fai ma le isi?

Sa i ai ia Siaosi se naunautaiga i faiga faaupufai. A o tamaitiiti, sa maua sona faamanuiaga na folafola mai ia te ia o le a i ai se aso e tulai mai ai i se tulaga tāua i le mālō. Ae e ui lava sa manao o ia e fai ma sui o Iutā i le Konekaresi, sa ia tuuesea lea naunautaiga ia te ia, ina nei tei ua manaomia ia e ta’ita’i o le Ekalesia i Uosigitone mo se isi mafuaaga.²⁸

Talu ai nei, sa faailoa mai ai e Justin Morila, o se tasi o Sui o le Maota o le Iunaite Setete, se tulafono i le Konekaresi o le a faasāina ai le toatele o āvā, po o le faaipoipo i le sili atu i le tasi le āvā i le taimi e tasi, i teritori uma o le I.S.²⁹ Atonu sa manaomia e le Au Paia ia Siaosi e uunaia la latou aiā tatau e ola ai pea i le faia o āvā e toatele. Afai e pasia, o le a ta’usalaina ai e le tulafono a Morila ia Siaosi ma isi o le Au Paia o e sa faia āvā e toatele. O le a faatapulaaina ai foi le aafiaga o le Ekalesia i Iutā i le faamutaina lea o le aofaiga o fanua e mafai ona ia pulea.³⁰

I le aso sa malaga ese ai Siaosi, sa ia faamanuiaina lona toalua o Elisapeta ma lona afafine, o Georgiana, lea sa fanau a o i ai le ulugalii i Egelani. Sa le i soifua maloloina lelei uma Elisapeta ma le pepe e mafai ai ona malaga ma ia, o lea sa faatuatuaina ai e Siaosi le tausiga o i laua e a latou uo i Egelani a o toesea o ia.

Ina ua taunuu o ia i le Iunaite Setete i le lua vaiaso mulimuli ane, sa ia iloa ai e moni lava sa tofia o ia e auauna faatasi ma Viliamu Hupa i le Senate pe afai e taliaina le talosaga mo le tulaga faasetete. O lea tofiga e le i faapea na maua ai e i laua se pule aloaia, ae sa mafai ona la taumafai e faatalitonu le aufaitulafono e palota tetee i le pili a Morila lea e tetee i āvā e toatele ma talia ai le talosaga a Iutā e avea ma se setete.³¹

Ia Iuni 13, sa asiasi ai Siaosi ma Viliamu ia Peresitene Abraham Lincoln, ma le faamoemoe e maua lana lagolago mo la laua talosaga. Sa manatu Siaosi o le a maua atu le peresitene o foliga vaivai ma lelavā i le mavae ai o le sili atu ma le tausaga o le taua faalelotoifale, ae sa talanoa fiafia ma fai tala malie ia Lincoln i se auala faaleuo. O ia o se tagata umi, faatauvaa ma sana soesā i ona foliga ma lima uumi vale. Sa ia faalogo ma le toto’a a o faatū atu e Siaosi ma Viliamu le la mataupu mo le tulaga faasetete, ae na te le i folafola atu sana lagolago mo le la talosaga.³²

Sa tuua e Siaosi ma Viliamu le Fale Pa’epa’e ma le lē fiafia. O le latou feiloaiga sa pei lava o isi talanoaga sa faia foi ma isi tagata o vaega faaupufai i Uosigitone. O le toatele lava o tagata faitulafono sa foliga e mafaufau-tatala e uiga i le faasetete o Iutā, ae sa lei naunau i latou e folafola atu a latou palota. I le talitonu ai o ni nai tagata faitulafono e le mafai ona latou lagolagoina le faasetete o Iutā ina ua maea ona palota mo le tulafono e faasā ai le tele o āvā, sa latou le mananao foi e tuuina atu le tulaga faasetete ia Iutā sei vagana ai e faasāina i a latou faiga faavae le toatele o āvā.³³

O le loto tiga tele e mafua i le toatele o e na maliliu i Mountain Meadows sa taofia ai foi nisi tagata mai le lagolagoina o le Au Paia ma la latou talosaga mo le tulaga faasetete.³⁴ E tusa o se tausaga talu ona faia le lipoti a Ioane D. Lee e uiga i le maliliu ai o tagata, sa iloa ai e le au su’esu’e a le Ekalesia e faapea o Ioane ma isi tagata o le Ekalesia sa aafia ai i le osofa’iga. I se taimi puupuu mulimuli ane, sa taitaia ai foi e tagata ofisa a le mālō sa latou lava foi suesuega. Sa latou taumafai e aumaia Ioane D. Lee, Isaako Haight, Ioane Higbee, ma isi i le faamasinoga, ae e leai ni molimau sa tulai mai e molimau tetee ia i latou. Peitai, sa maua e le au su’esu’e ia teineiti e sefulutasi ma tamaiti e toaono o ē sa sao mai i le osofa’iga, ma faafoi i latou i o latou aiga ma uo i le taumafanafana o le 1859.³⁵

Sa faamoemoe Siaosi ma Viliamu o lo la finafinau e maua le lagolago mo le talosaga o le la faatupuina lea o lagona lelei i le aufaitulafono i Uosigitone. Ae peitai, sa le i iloa e nei alii pe sa lava a la taumafaiga e manumalo ai i le tulaga faasetete mo tagata o Iutā.³⁶

---

A o iloiloina le talosaga mo le tulaga faasetete i Uosigitone, sa matuā tupu ma ola le galuega faafaifeautalai i Tenimaka, Nouei, ma Suetena. I le mavae ai o le silia ma le lua tausaga talu ona tuua e Johan ma Carl Dorius ia Sanpete Valley e auauna ia la misiona lona lua i Scandinavia. Mo le tele lava o lena taimi, sa pule faamalumalu ai Carl i le Au Paia i Nouei faatasi ai ma Johan o lona fesoasoani muamua.³⁷

Ina ua taunuu le au uso i Scandinavia, sa alu i le taimi lava lena ia Johan i Nouei. Peitai, sa asiasi atu Carl i lo la tina sa tuua na o ia, o Ane Sofi, i Copenhagen. I le taimi muamua, sa le i iloa e Ane Sofi lana tama. Ae ina ua faailoa atu e Carl ia te ia lona tagata, sa faatele ona sogi atu o ia i le muaulu o lana tama, i lona matuā olioli tele ua toe foi mai o ia mai Amerika. E pei o Nikolai, lona toalua muamua ma o le tamā lea o Carl, sa toe faaipoipo o ia. Sa vaetamaina e i laua ma lona toalua, o Hans Birch, se teineitiiti e igoa ia Julia, lea ua valu nei tausaga lona matua.³⁸

A o talanoa Carl ma Ane Sofi mo le uluai taimi i le tolu tausaga, sa ia maofa i suiga sa oo i lona tina. A o le i malaga ese i laua ma Johan mo Siona, sa matuā maasiasi o ia e savali i o la tafatafa i luma o tagata lautele. Ae na alualu i luma le talaaga o le Ekalesia i Tenimaka talu mai lena taimi, ma i le aso na sosoo ai talu le taunuu atu o Carl, sa le gata ina malie Ane Sofi e o faatasi ma ia i luma o tagata lautele ae faapea foi ona auai i se sauniga a le Ekalesia.

Ina ua taunuu atu le tina ma lana tama i le potu sa feiloai ai le Au Paia, sa la vaaia le potu ua tumu. Sa iloa e Carl le tele o tagata i le aulotu mai lana misiona muamua, ma ina ua maea ona ia lauga atu ia i latou, sa o mai ni nai tagata e faatalofa ma faafeiloai ia te ia i lona toe foi mai i le atunuu.

Sa seāseā tuua e Ane Sofi tafatafa o lana tama i aso na mulimuli mai. Ina ua maea se asiasiga a Carl i le nofoaga autu o le Ekalesia i Tenimaka, sa maasiasi laitiiti o ia ona o lea sa laeiina lava e ia le suti tuai lē manaia sa ia faaaogaina i lana misiona na mavae atu. Sa ave o ia e lona tina e vaai sona suti fou ona faatasi atu lea ia te ia a o asiasi o atu o ia i uo tuai i le aai. A o talanoa faatasi i latou, sa iloa e Carl ua sili atu le fiafia o lona tina i le Ekalesia nai lo se isi lava taimi muamua.

Ina ua maea le asiasiga ma Ane Sofi, sa faatasi atu loa Carl ia Johan i Nouei. Sa iloa e le au uso o le toatele o paranesi i Nouei sa faaitiitia ona o le toatele sa malaga ese, ae e tusa o le 600 o le Au Paia sa nonofo pea i Nouei, ma le tusa e 250 i le aai autū o Kirisitiania. E le i faatagaina lava faaletulafono e le mālō o Nouei le saolotoga o tapuaiga, o lea sa faaeteete ai faifeautalai pe a latou tala’i pe papatiso i le vaaiga a tagata lautele.³⁹

I le amataga o le 1862, a o tala’i Carl i Nouei i saute, sa saisaia e leoleo o ia ma isi faifeautalai e toasefulu, fesiligia i latou i luma o se faapotopotoga o tagata faifai, ma faamata’uina i latou i faasalaga faafalepuipui ma tupe. O ia ituaiga o faalavelave sa le i mafai ona taofia ai le galuega. E oo atu i le tautotogo o lena tausaga, e 1,556 le Au Paia mai Scandinavia sa sauni e malaga ese atu i Siona—o le aumalaga sili ona toatele i lena taimi.

E tusa o le taimi lava lea, sa toe foi ai Carl i Copenhagen e toe asia lona tina. Sa i ai ia Ane Sofi se agaga lelei e uiga ia te ia. Sa foliga sa faateleina lona mafaufau mamafa i le Ekalesia ma o loo naunau pea i ai. O lea sa toe auai foi o ia i sauniga a le Ekalesia ma Carl, o nisi taimi sa aumai ai ia Julia.

Ia Iuni 1862, sa ave ai loa e Carl lona tina ma Julia i Kirisitiania mo se malaga puupuu. O lagona faaitu’au ma le ita sa i ai muamua ia Ane Sofi e uiga i le Au Paia sa aveesea, ma sa malilie i laua ma Julia e papatisoina i laua e Carl ma faamauina i laua i totonu o le Ekalesia. Ina ua maea le faatinoina o sauniga, sa matuā sasaa e le Au Paia Nouei i luga o Ane Sofi le alofa, ma fiafia ua iu ina latou feiloai i le tina o lo latou ta’ita’i misiona.⁴⁰

---

Ia Iulai 20, sa maua ai e Elisapeta Cannon se tusi mai ia Siaosi. Sa faamaeaina lana galuega i Uosigitone, ma ua naunau e toe foi i Liverpool i se tasi o vaa e lua ia e sosoo ona malaga ese. E le i maua e Elisapeta mai le tusi se faamoemoe o le a mafai ona maua e Siaosi le vaa muamua. Ae o le a fiafia o ia e vaai ia te ia, e tusa lava po o afea e taunuu ai.

I le aso na sosoo ai, sa tietie atu o ia ma Georgiana i se a’ega vaōa e iloa atu ai Liverpool ma matamata ao taalo Georgiana i le vao. I le tuua ai o lana fanau tama laiti o Ioane ma Aperaamo i le tausiga a aiga i Iutā, sa faafetai Elisapeta i le i ai o Georgiana ma ia. “O ia o se faamafanafana sili ia te a’u i le toesea ai o si o’u toalua pele,” sa ia tusia ai i lana tusi faamaumau i le aso na sosoo ai. “E le mafai ona ou faamalieina a’u lava pe ana leai o ia.”⁴¹

Sa le mafai ona ia iloa, le taimi na malaga ese ai Siaosi i lana mision muamua i Kalefonia ma Hawaii, le faigata tele o le toesea o le tasi mai le isi. O le fesoasoani e faapotopoto le nuu o le Atua o se vaega taua o le galuega o aso e gata ai, ae peitai e masani lava ona matuā telē le aafiaga faalelagona ma le faaletino i tamaitai o ē sa nonofo e tausia aiga ma vaavaai fale ma fanua a o toesea a latou tane. Sa faamanuiaina Elisapeta i le malaga faatasi ai ma Siaosi i nisi o ana misiona,⁴² lea e sili atu nai lo le mea e mafai ona fai mai ai le toatele o āvā a faifeautalai. Ae e le i avea lena ma mea sa faafaigofie ai le umi ona valavala pe a oo mai.

I ni nai aso talu ona maua le tusi a Siaosi, sa tapena le fale e Elisapeta ao taaalo Georgiana ma Rosina Mataio, se teineitiiti mai Peretania lea sa aumaia e le au Cannon i lo latou aiga. A o taaalo teineiti, sa tepa atu Rosina i fafo o le faamalama e iloa atu ai le auala. “O lea ua sau Pa,” sa pese mai ai o ia.

“Ai e te sesē,” fai mai ai Elisapeta.

“O loo i totonu o ia i se taavale,” na finau atu ai Rosina, “i le faitotoa.”

I le taimi lava lena sa faalogoina loa e Elisapeta le pa’ō masani o le laa a Siaosi i le faasitepu. Ina ua ia vaai atu ia te ia, na tumu lona loto i le olioli, ma sa tau lē mafai ona tautala o ia. Sa tamo’e atu Georgiana ia te ia, ma ia sii o ia i ona lima. Sa foliga malosi o ia i le uma ai o se malaga umi ma sa fiafia e vaai ua malosi ma maloloina atu Elisapeta nai lo le taimi na ia malaga ese ai.

I lena aoauli, sa o ai le aiga i se savalivaliga. “Sa matou matuā fiafia faatasi uma lava, i le mavae ai o se taimi umi ona valavala,” sa tusia e Elisapeta i lana tusi faamaumau. “Sa toe fiafia lo matou aiga.”⁴³

E ui lava i taumafaiga sili ona lelei a Siaosi, sa le i faamanuiaina lava lana finauga mo le mataupu i Uosigitone. Sa sainia e Peresitene Lincoln le pili e tetee i le toatele o āvā e avea o se tulafono i le aso 8 o Iulai. I se taimi puupuu mulimuli ane, sa faailoa atu e le aufaitulafono ia Siaosi ma Viliamu sa i ai mataupu sili atu ona taua mo le Konekaresi e fuafua nai lo o le tulaga faalesetete o Iutā—aemaise lava talu ai o loo faasolo ina leaga tele le Taua i le Va o Tagata Amerika.⁴⁴

O lea la ua toe foi Siaosi i Europa, sa manao o ia e asiasi faataamilo ma Elisapeta i le misiona. Sa tuua e i laua Liverpool ia Setema faatasi ai ma Ioane Samita, le peteriaka a le Ekalesia, lea sa ui mai i Egelani e malaga atu i se misiona i Scandinavia. I le ala sa latou pikiina ai le uso o Ioane o Iosefa F. Samita ma lona tausoga o Samuelu Samita, ia sa auauna i misiona i Lonetona talu mai le 1860. O le isi foi tausoga o le au Samita, o Jesse Samita, sa peresitene o le misiona a Scandinavia, ma sa ia valaauliaina ona tausoga latou te mafuta i le taimi lava e taunuu mai ai Ioane i Europa.

Sa tuua e le vaega Egelani ia Setema 3 ma ui atu i Hamburg, Siamani, i le latou malaga i Tenimaka. Sa foliga vaivai ma pa’e’e’e Iosefa ma Samuelu mai le matuā galulue tele, ae sa foliga mai ua faasolo ina lelei atili i aso taitasi. I Tenimaka, sa tau lagona e Elisapeta le lē mautonu i le malaga ai i se atunuu sa le iloa e ia le gagana. Peitai, ina ua ia auai atu i se konefesi i le aai o Aalborg, sa fiafia tele o ia e femiō faatasi ma le Au Paia.⁴⁵

Sa laugaina e Siaosi ma isi faifeautalai le faapotopotoga faatasi ma le fesoasoani a faaliliu upu, ma i le mae’a ai sa latou faapotopoto i luga o se a’ega e iloa atu ai le aai e talanoa ma pepese faatasi ai. O le tele lava o pese sa faaIgilisi ma le faaTenimaka, ae sa faafiafia foi Siaosi ma Iosefa i le Au Paia e ala i le pepese i le gagana Hawaii. O le olioli sa latou lagonaina o ni uso i le Au Paia, e ui lava i eseesega i gagana ma atunuu, sa matuā eseese ma faafeagai ma vevesiga sa pagātia ai le Iunaite Setete.⁴⁶

“Sa matuā ou fiafia lava; sa matuā maoa’e lo’u fiafia i tagata,” sa tusi ai Elisapeta i lana tusi faamaumau i lena aso. “Sa lē mafai ona malamalama se tasi ia te a’u, ae peitai sa matou i ai uma i le galuega sili lava e tasi ma faafiafiaina i le agaga lava e tasi.”⁴⁷