2014
Fakamoʻui e Ngaahi Kafo Pulipuliá
Sepitema 2014


Fakamoʻui e Ngaahi Kafo Fufuú

Meimei ko e kotoa e toʻu tupu ʻo e ʻaho ní te nau fetaulaki mo e ponokalafí ʻi he taimi ʻoku nau taʻu 18 aí. Mātuʻa, ko e ngaahi meʻa ʻeni ke faí.

ʻĪmisi
Composite of 5 individual youth looking serious or hurt.

ʻI he tau lahi ko ia ki he kolo ko Kumenaí, naʻe talanoa ʻa Hilamani ki heʻene kau tau kei talavou ʻe toko 2,060 naʻa nau “tau ʻo fuʻu mālohi ʻaupito” mo honau ngaahi filí (ʻAlamā 57:19). Neongo “naʻe ʻikai hanau toko taha ʻe mate” ʻi he tau ko iá, ka “naʻe ʻikai foki ke ʻi ai hanau toko taha naʻá ne maʻu ha ngaahi fuʻu lavea lahi” (ʻAlamā 57:25). Naʻe ʻi ai ha tokolahi ʻo e kau tau kei talavou ko ʻení ne nau kafo pea naʻa nau pongia he mole ʻa e totó.

Naʻe tau ʻa e kau tau kei talavou ko ʻení ʻi ha feingatau naʻe ʻikai lava heʻenau mātuʻá ʻo tauʻi maʻanautolu, pea naʻa nau tau koeʻuhí he naʻe ʻohofi honau koló. ʻOku ʻi ai ha tau fakatuʻutāmaki pehē ʻi he lotolotonga ʻo e toʻu tupu ʻo onopōní, pea ʻi he ngaahi ʻuhinga tatau. Hangē pē ko e ʻikai lava ʻe he kakai ʻo ʻĀmoní ʻo tauʻi e ngaahi feinga taú maʻa ʻenau fānaú, ʻoku pehē pē ʻa e ʻikai lava ʻe he mātuʻa ʻi he ʻaho ní ʻo tauʻi e ngaahi feinga tau fakalaumālié maʻa ʻenau fānaú. Ka ʻe lava ke nau ako ke ʻiloʻi ʻa e ngaahi kafo fakalaumālie ʻoku fakatupu ʻe he tau ko ʻení pea foaki ki heʻenau fānaú ʻa e ʻiló mo e ngaahi maʻuʻanga tokoni te nau fie maʻu ke moʻui aí.

Tuku Ke Tau Fehangahangai mo e Moʻoní

ʻOku fakahaaʻi ʻe he ako ʻe niʻihi ʻoku ofi ki he peseti ʻe teau ʻo e toʻu tupu ʻi he ʻaho ní te nau mamata ki he ponokalafí ʻi he taimi te nau ʻosi ai mei he akoʻanga māʻolungá, pea ko e konga lahi ʻo e fakaʻaliʻali ko ʻení ʻe hoko ia lolotonga ʻoku fai ʻe he kiʻi tamasiʻí ʻene ngāue fakaako mei ʻapí ʻi he ʻInitanetí.1 ʻI he 2008, ʻoku fakafuofua ko e toko 9 mei he toko 10 ʻo e kau talavoú mo e meimei vahe tolu ʻe taha ʻo e kau finemuí ʻoku nau fakaʻaongaʻi e ponokalafí.2 ʻOku tatau ʻa e ʻavalisi ʻo e taʻu motuʻa ʻo e fakafetuʻutakí mo e maʻunimaá: ko e taʻu 11. ʻOku mau ʻamanaki ʻoku holo ʻa e ngaahi fika ko ʻení ʻi he ivi takiekina ʻo e ongoongoleleí, ka ʻoku fakahaaʻi ʻe he ngaahi fekumí “ʻoku tatau pē ʻa e maʻunimā fakasekisuale ʻo kinautolu ʻi he Siasí mo e toenga ʻo e māmaní.”3 Meʻapango, he ʻoku hangē ʻoku ʻikai ko e fehuʻí pe ʻoku mamata ʻa ʻetau fānaú ki he ponokalafí ka ko e fē ʻa e taimi—mo e founga te nau lavaʻi ʻakí. Ko hono moʻoní, ʻe lava ke tau ʻamanaki ko e tokolahi ʻo hotau toʻu tupú te nau hoko ʻo kafo ʻi he feinga tau ko ʻení. Ka ʻoku ʻikai ʻuhinga ia te nau mate ai.

ʻI he feinga ko ia ʻa e mātuʻá ke maluʻi ʻenau fānaú, ʻe lava ke nau hohaʻa fekauʻaki mo e fakaʻaongaʻi e tekinolosiá ke fakapapauʻi ʻoku malu ʻa e ʻInitanetí ʻi honau ngaahi ʻapí. Naʻe fakamoʻoni ʻa Maʻake Patilā, ko e palōfesa ʻo e moʻui fakafāmilí ʻi he ʻUnivēsiti Pilikihami ʻIongí, ki he mahuʻinga ʻo e maluʻi ʻo hotau ngaahi ʻapí mo e ngaahi fāmilí ka naʻá ne pehē foki “ko e ngaahi founga fakatekinolosiá ko e kamataʻanga pē ia ʻo e tali ki hono maluʻi ʻetau fānaú mei he ponokalafí. Ko e pāletuʻa mahuʻinga tahá ʻa ia ʻoku tau ʻai ki hotau lotó, pea ʻoku faʻu mo fakafeʻungaʻi ʻa e pāletuʻa fakalaumālie ko ʻení ʻi he ʻapí.”4 Neongo ʻoku mahuʻinga mo tokoni ʻa e poloka ʻo e ʻInitanetí mo e ngaahi lao fakafāmili ki he komipiutá, ka ʻoku faʻa tupulaki ʻa e maʻunimā ʻo e ponokalafí ʻi tuʻa ʻi he ʻapí ʻi he ngaahi laipeli ki he kakaí, ʻapi ʻo e kaungāmeʻá pe feituʻu ʻoku maʻu ai e WiFi, ʻa ia ʻoku siʻisiʻi ke ʻi ai ha ngaahi fakangatangata ʻi he ʻInitanetí.

Naʻe akoʻi ʻe ʻEletā D. Toti Kulisitofasoni ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá: “kuo tokanga taha e ngaahi talí ʻi he faʻu ha lao ʻoku lahi ange mo mālohi angé. Mahalo ʻe lava ke taʻofi ai ha niʻihi mei he ʻulungaanga taʻefeʻungá, ka ko e faʻahinga ʻe niʻihi te nau mohu founga ʻi heʻenau feinga ke fakaʻehiʻehi mei he lao ko iá. He ʻikai lava ke ʻi ai ha ngaahi lao feʻunga ʻe faʻufaʻu fakalelei ke lava ʻo fakafepakiʻi ʻa e tūkunga kotoa pē. … ʻI hono fakaʻosingá, ko ha kāpasa ki he ʻulungaanga leleí pē ʻi he tokotaha takitaha ʻe lava ke ne ikunaʻi ʻa e tefitoʻi tupuʻangá pea pehē ki he ngaahi fakaʻilonga ʻo e holo e tuʻunga fakasosialé.”5 ʻI hono fakaʻosingá, ko e maluʻi lelei taha ʻe lava ke ke fakatō ki hoʻo toʻu tupú ko e holi ki ha moʻui angamaʻa.

Ko e Ngaahi Fakaʻilonga ʻo e Maʻunimaá

He ʻikai ke tau teitei lava ke ngāue hala ʻaki hotau sinó taʻe kau ai hono fakalaveaʻi hotau laumālié, pea ko e faʻahinga lavea ia te ne tuku maʻu pē ha ngaahi fakaʻilonga ʻo e lavea fakalaumālié.

ʻE lava ke ʻiloʻi ʻe he mātuʻa faʻa tokangá ʻa e maʻunimā ʻe he ponokalafí ʻaki hono siofi e ngaahi fakaʻilonga ko ʻení. Ko ha fakatokanga: ʻoku ʻikai faʻa fakahaaʻi ʻe he ngaahi fakaʻilongá ni ha maʻunimā ʻe he ponokalafí. Kapau ʻoku hā ha niʻihi ʻo e ngaahi ʻulungaanga ko ʻení mei hoʻo fānau taʻu hongofulu tupú, ʻoku nau fakahaaʻi ha palopalema ʻoku toe lahi ange ʻa ia ʻe lava ke kau ai ʻa e fakaʻaongaʻi ʻo e faitoʻo konatapú, maʻunimā ʻe he ponokalafí, houtamakí, pe ko ha meʻa kehe. Tatau ai pē pe ko e hā e tupuʻangá, te ke lava ʻo fakaʻaongaʻi e ngaahi fakaʻilonga ko ʻení ko ha fakatokanga kuo taimi ke ke kamata fetalanoaʻaki mo hoʻo fānaú ʻi he ʻofa.

ʻĪmisi
A mother and teenage daughter sitting and talking at a kitchen table in Paraguay.

Holo e Ongoʻi Mahuʻingaʻia ʻIate Kitá

ʻOku faʻa aʻusia ʻe he toʻu tupu ʻoku nau fefaʻuhi mo e ponokalafí e ongoʻi fakamāʻia lahi ʻa ia ʻokú ne holoki ai ʻenau ongoʻi mahuʻingaʻia ʻiate kinautolú. Ko e niʻihi ʻo e ngaahi fakaʻilonga ki he mole ʻo e ongoʻi mahuʻingaʻia ʻiate kitá ʻoku kau ai ʻa e kovi ʻo e akó, mole ʻa e loto vēkeveke ki he ngaahi ʻekitivitií, mo fakahaaʻi ʻa e siʻi ʻo e mapuleʻi kitá ʻi he haisiní pe sīpinga ki he mohé.

Mavahe Fakasosialé

ʻOku tupulaki ʻa e maʻunimā ʻe he ponokalafí ʻi he lilo, pea te ke sio ki hoʻo fānau taʻu hongofulu tupú ʻoku fakaʻau ke nau mavahe mei he taimi feohi ʻo e fāmilí mo e ngaahi ʻekitivitī fakasosialé. Ko e fakaʻilonga angamaheni lahi taha ʻeni ʻo ha palopalema ʻi he ponokalafí. ʻOku ʻikai ke mā ʻa e kau taʻu hongofulu tupu ʻoku nau nofo ʻi he fuʻu taimi lahi ʻi honau lokí ʻo loka e matapaá mo fakamavaheʻi kinautolu mei he niʻihi kehé. Aʻu ki he taimi ʻoku nau kau ai ʻi he ngaahi tūkunga fakasosialé, ʻoku faʻa faingataʻaʻia ʻa e kau taʻu hongofulu tupu ko ʻení ʻi he feohi mo e niʻihi kehé. ʻOku hoko ʻa e fakamavaheʻí ʻo toe ʻilonga ange ʻi he toe loloto ange ʻa e maʻunimaá, pea ʻoku faʻa ʻita ʻa e kau taʻu hongofulu tupú ʻi he taimi ʻoku hohaʻasi ai honau feituʻu fakatāutahá. ʻOku fakatupulaki ʻe he niʻihi ʻoku fefaʻuhi mo e ponokalafí ha ngaahi fakakaukau kehe ki honau mahuʻingá pea mo e angamaʻa ʻa e niʻihi kehé, ʻoku nau fakamamaʻo mei he kakai ʻoku nau fakakaukau ʻoku toe angamaʻa angé koeʻuhí he ʻoku nau ongoʻi taʻefeʻunga, mā, mo mālualoi.

Lotomafasiá

ʻE lava ke hoko ʻa e lotomafasiá ko ha fakaʻilonga ʻo e maʻunimaá, pea toe lava pē foki ʻo fakatupu ʻa e maʻunimaá. ʻE lava ke hoko ʻa e fakahaaʻi maʻu pē ʻo e siva e ʻamanakí, hokohoko e ʻulungaanga fakaʻikaí, mo e fakahaaʻi ʻo e ʻikai lavaʻi ha meʻá ko e ngaahi fakaʻilonga kotoa ʻo e lotomafasiá. ʻOku fakahaaʻi ʻe he kau taʻu hongofulu tupu ʻoku nau fakakata fekauʻaki mo e taonakitá ʻa e lotomafasiá. ʻOku kau ʻi he ngaahi fakaʻilonga kehe ʻo e lotomafasiá ʻa e kai lahi ange pe siʻi ange ʻi he angamahení, siʻisiʻi e mohé pe faʻa mohé, mo e ongosia fakaesinó—ko hono moʻoní ko ha faʻahinga tōʻonga pē ʻe lava ke pehē ʻoku ngalikehe.

ʻOku kau ʻi he ngaahi fakaʻilonga kehe ʻo e ponokalafí ʻa e fakalalahi ange ʻa e ʻitá, taʻe faitotonú, hīkisiá, mo e ongoʻi taʻefiemālie pe taʻeoliʻia ʻi he ngaahi ʻātakai fakalaumālié.

He ʻikai ke tau lava ʻo hiki kotoa ʻa e ngaahi fakaʻilonga ʻo e maʻunimā ʻe he ponokalafí. ʻE lava ke tala ʻe he mātuʻá pe ʻoku maluʻi feʻunga ʻenau fānau taʻu hongofulu tupú pe ʻikai mei he ponokalafí ʻi he taimi ʻoku nau fetalanoaʻaki tauʻatāina fakataha ai mo kinautolu fekauʻaki mo e tōʻonga fakasekisualé pea mo ʻenau moʻui lelei fakaelotó mo fakalaumālié.

ʻOku Maʻunimā ʻEku Tamasiʻí. Ko e Hā Leva ʻe Fai he Taimi ní?

Naʻe pehē ʻe ʻEletā M. Lāsolo Pālati ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá, “Tatau ai pē pe ko e hā e siakale ʻo e maʻunimaá ʻoku maʻu ai ha tahá, ʻoku ʻi ai maʻu pē ha ʻamanaki lelei” koeʻuhí ko e Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí.6

ʻOku pehē ʻe Palōfesa Patilā, “ko e maʻunimā kotoa pē ko ha ngaahi founga hala ia ki hono matuʻuaki ha faʻahinga palopalema pē,” ʻi honau tupuʻangá. ʻOku faʻa tafoki ʻa e fānau kuo teʻeki ke nau ako ʻa e founga ke fekuki mo e ongoʻi halaiá, fakamāʻiá, loto-mamahí, pe mamahí ki he ngaahi ʻulugaanga maʻunimaá ke fakaongonoa ʻa ʻenau ngaahi ongo fakaeloto ʻoku koví. ʻOku aʻu ki he ngaahi ongo ʻoku ʻikai fuʻu fakamātoató hangē ko e loto-hohaʻá, taʻeoliʻiá, pe taʻe-latá, te nau lava ʻo takiakiʻi ki he ʻulungaanga maʻunimaá kapau ʻoku ʻikai mahino ki he tamasiʻí ʻa e founga ke matuʻuaki ʻakí.

ʻĪmisi
Healing Hidden Wounds

ʻE lava ke tokoniʻi ʻe he mātuʻá ʻenau fānaú ke fakatupulaki ʻa e ngaahi founga matuʻuaki fakatupu moʻui leleí ʻaki ʻenau moʻui ʻaki ʻa e ʻulungaanga ko iá. ʻE lava ke tokoni atu ʻa e ngaahi fehuʻi ko ʻení ke ke fakafuofuaʻi hoʻo ngaahi founga matuʻuakí: ʻOkú ke fakamavaheʻi nai koe ʻi he taimi ʻokú ke loto-hohaʻa, helaʻia, pe loto-foʻi aí? ʻOkú ke fakafalala nai ki he fakafiefiá ke ke hao ai mei hoʻo ngaahi palopalemá kae ʻikai ke ke fepaki mo kinautolu? ʻOkú ke fakahaaʻi nai ko e founga moʻui lelei taha ke fakaleleiʻi ʻaki ai e ngaahi palopalemá ko e falala ki he Tamai Hēvaní, Fakamoʻuí, mo ho ngaahi vā fetuʻutaki mo e niʻihi kehé?

Kuo pau ke ako ʻa e fānaú ke nau ʻiloʻi ʻa e ngaahi fakaʻilonga ʻo e ngaahi kafo fakalaumālié ʻo hangē ko e loto mamahí, ongoʻi halaiá, mo e mamahí kae lava ke nau liliu ʻenau mamahí ki ha ngaahi aʻusia ke ako mei ai. ʻOku ʻikai kovi ʻa e mamahi fakaelotó. ʻOku fakamatalaʻi ʻe ʻAlamā ko e Siʻí naʻe “hulu” mo “fakamamahi” ʻa e ngaahi mamahi ʻo ʻene ngaahi angahalá (ʻAlamā 36:21); naʻe “tangi mamahi” ʻa Pita hili ʻene fakaʻikaiʻi ʻa e Fakamoʻuí (Luke 22:62); pea naʻe fakamamahiʻi ʻa Sisolome “koeʻuhí ko ʻene fai angahalá” (ʻAlamā 15:3). Te ke lava ʻo tokoni ki hoʻo fānaú ke nau ako ke lau ʻa e mamahí ko ha faiako ʻe lava ʻo tataki ki ha tupulaki fakaofo kae ʻikai ko ha ongo fakalilifu ke fakaʻehiʻehi mei ai. Naʻe fakaʻaongaʻi ʻe ʻAlamā, Pita, mo Sisolome ʻa e mamahi kotoa ʻo ʻenau ngaahi angahalá ke fakaʻaiʻai kinautolu ke nau fakatomala, pea naʻa nau hoko ko ha kau talafekau moʻui mateaki ʻo e ongoongoleleí. ʻE lava ke tokoni hoʻo hoko ko e faʻifaʻitakiʻanga mo e fai fakahinohinó ki hoʻo fānaú ke nau ako ke fakamahuʻingaʻi ʻa e fakatomala ʻi he maʻunimaá.

Naʻe akoʻi ʻe Palesiteni Tieta F. ʻUkitofa, ko e Tokoni Ua ʻi he Kau Palesitenisī ʻUluakí: “ʻOku ʻi ai ha faikehekehe mahuʻinga ʻi he vahaʻa ʻo e loto-mamahi koeʻuhi ko e angahala ʻoku fakaiku ki he fakatomalá pea mo e loto-mamahi ʻoku fakatau ki he mole e ʻamanakí.

“Naʻe akoʻi ʻe he ʻAposetolo ko Paulá ʻoku ʻlangaki ʻe he mamahi ʻoku taau mo e ʻOtuá ʻa e fakatomala ki he fakamoʻuí… ka ko e mamahi [fakamāmaní] ʻokú ne langaki ʻa e matéʼ [2 Kolinitō 7:10; naʻe toki tānaki atu hono fakamamafaʻí]. ʻOku ueʻi fakalaumālie ʻe he mamahi ʻoku taau mo e ʻOtuá ʻa e liliú mo e ʻamanaki leleí ʻi he Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí. ‘Oku fusi hifo kitautolu ʻe he mamahi fakamāmaní, pea toʻo atu e ‘amanaki leleí, pea fakalotoʻi kitautolu ke tau fakavaivai ki he ngaahi ‘ahiʻahi lahi.

“Ko e fakatomala moʻoní ko hano liliu, ka ‘oku ‘ikai ko hano fakamamahiʻi. ‘Io, ʻoku faʻa fakamamahi e fakaʻiseʻisá mo e mamahi moʻoni ʻi he talangataʻá pea ko e ongo sitepu mahuʻinga ia ʻi he founga toputapu ʻo e fakatomalá. Ka ko e taimi ko ia ‘oku langaki ai ‘e he loto-halaiá haʻate fakaliliʻa ‘iate kita peé, pe taʻofi kitautolu mei haʻatau toe tuʻu haké, ‘okú ne taʻofi leva ‘e ia pea ‘ikai ke ne poupouʻi ‘a ‘etau fakatomalá.”7

ʻE lava ke vilitaki atu hoʻo fānaú ʻi honau kafo fakalaumālié ʻi he taimi ʻoku nau maʻu ai ʻa e vīsone mo e ʻamanaki lelei ki ha moʻui angamaʻa. ʻOku langa ʻa e vīsone ko ʻení ʻi he lotu fakamātoató mo e ako fakaʻaho fakamātoato ʻo e folofolá.8 Naʻe faleʻi ʻe Palōfesa Patilā e mātuʻá ʻo pehē: “Faʻu ha vīsone mālohi ʻo e fiefiá, melinó, mo e fiefia ʻo e moʻui angamaʻá, ʻi he mālohi hoʻomou sīpingá. ʻOku ʻi ai ha fononga lōloa ʻi he vahaʻa ʻo e holi ki ha moʻui angamaʻá mo hono lavameʻá, ka ko e maʻu ha holí ʻa e ʻuluaki sitepú.” ʻE ala fuoloa ke tupulaki ʻa e holi ki he angamaʻá. ʻOku pehē ʻe Palōfesa Patilā, “Ko e tangata fakakakanó ʻoku tolonga mo faʻa lōloa e taimi ke puleʻi aí.” Lolotonga e ʻikai toʻo ʻe he foʻi lea ko e maʻunimaá ʻa e fatongia ki he ngaahi fili ʻoku fakahokó, ʻoku ʻuhinga ia ʻoku faʻa fie maʻu ki he ngaahi anga ʻe ngali fakatuʻutāmaki angé ha loto faʻa kātaki mo vilitaki (hangē ko e polokalama fakaakeake ʻa e Siasí mei he maʻunimaá) kae lava ke ikunaʻi.

ʻĪmisi
Cropped version of Christ talking to a rich young man. Christ has His arms extended as He gestures toward a poorly dressed man and woman. The painting depicts the event wherein Christ was approached by a young man who inquired of Christ what he should do to gain eternal life. Christ instructed him to obey the commandments and to give his wealth to the poor and follow Him. The young man was unable to part with his wealth and went away sorrowfully. (Matthew 19:16-26) (Mark 10:17-27) (Luke 18:18-27)

ʻAmanaki Lelei ki he Kahaʻú

Hangē ko e kau tau ʻa Hilamaní, ʻoku faʻa fakahaaʻi ʻe hotau toʻu tupú ha “loto-toʻa lahi” ʻi heʻenau fehangahangai mo e koví (ʻAlamā 56:45). Hangē ko ia ko e falala ʻa e kau tau ʻi he Tohi ʻa Molomoná ki he tui ʻenau mātuʻá, kuo pau ke tau fakahaaʻi ʻetau ngaahi fakamoʻoní mo e mateakiʻi ʻo e ongoongoleleí koeʻuhí kae lava hotau toʻu tupú ʻo pehē, “ʻOku ʻikai te mau taʻetui naʻe ʻilo ia ʻe heʻemau ngaahi faʻeé [mo e ngaahi tamaí]” (ʻAlamā 56:48). Kuo talaʻofa mai ʻe he ʻEikí, “Te u fai hoʻomou ngaahi taú” (T&F 105:14). ʻI he fakaʻaongaʻi ʻe he toʻu tupú ʻa e tui ki he Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí, ʻe “fakaiviʻi ʻa kinautolu ʻo aʻu ki heʻenau maʻu ʻa e mālohi ʻo e fakahaofí” (1 Nīfai 1:20).

Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. Vakai, John L. Hart, “In Your Family? Undetected, Pornography Invades Homes, Ruins Lives,” Church News, 3 Mar. 2007; ldschurchnews.com.

  2. Vakai, Jason S. Caroll and others, “Generation XXX: Pornography Acceptance and Use among Emerging Adults,” Journal of Adolescent Research, 23, no. 1 (2008): 6–30.

  3. John L. Hart mo Sarah Jane Weaver, “Defending the Home against Pornography,” Church News, Apr. 21, 2007, ldschurchnews.com.

  4. Mark Butler, mei ha ʻinitaviu mo e tokotaha faʻu tohí, ʻaho 2 ʻo ʻAokosi 2013; vakai foki, Mark H. Butler, Spiritual Exodus: A Latter-day Saint Guide to Recovery from Behavioral Addiction; Boyd K. Packer, “The Shield of Faith,” Ensign, May 1995, 7.

  5. D. Todd Christofferson, “Mapuleʻi ʻo e Angamaʻá,” Liahona, Nōvema 2009, 105.

  6. M. Russell Ballard, “ʻOiauē, ʻa e Palani Olopoto ʻa e Tokotaha Angakoví,” Liahona, Nōvema 2010, 108.

  7. Dieter F. Uchtdorf, “Te Ke Lava ʻo Fai ia He Taimí Ni!” Liahona, Nōvema 2013, 56.

  8. Vakai, M. Russell Ballard, “ʻOiauē ʻA e Palani Olopoto ko Iá, 110.

  9. Bruce Carpenter, mei ha ʻinitaviu mo e tokotaha faʻu tohí, 12 Sepitema, 2013.

ʻOku mātuʻaki mahuʻinga ʻa e ngaahi lao fakafāmili ki he komipiutá, ka ʻoku ʻikai fie maʻu ke tau fuʻu hohaʻa ki hono fakaʻaongaʻi e tekinolosiá ke fakapapauʻi ʻoku malu e ʻinitanetí ʻi hotau ʻapí.

Kuo pau ke tau fakahā ʻetau ngaahi fakamoʻoní mo e mateakiʻi ʻo e ongoongoleleí ki hotau toʻu tupú.

ʻE lava ʻe he toʻu tupú ke fakamoʻui kinautolu mei honau ngaahi kafo fakalaumālié, ʻi heʻenau fakaʻaongaʻi ʻa e tui ki he Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí.

Tā fakatātaaʻi ʻo e ʻatá ʻe diawka/iStock/Thinkstock

Konga naʻe toʻo mei he Ko Kalaisi mo e Talavou Koloaʻiá, tā ʻe Heinrich Hofmann, ʻi he angalelei ʻa e C. Harrison Conroy Co.