2010–2019
Nofo Maʻu ʻi he ʻOtuá pea Fakaleleiʻi ʻa e Maumaú
ʻOkatopa 2017


Nofo Maʻu ʻi he ʻOtuá pea Fakaleleiʻi ʻa e Maumaú

ʻOku maʻu ʻe Kalaisi ʻa e mālohi ke ʻomi kitautolu ke tau feohi ʻofa mo e Tamaí pea mo e niʻihi kehé.

ʻOku fie maʻu ke hokohoko atu hono fakalahi ʻetau ʻilo mo e talangofua ki he Tamai Hēvaní. ʻOku taʻengata hotau vā fetuʻutaki pea mo Iá. Ko Hono ngaahi foha mo e ngaahi ‘ofefine kitautolu ʻo taʻengata. Te tau lava fēfē ke tali kakato ʻa ʻEne fakaafe ke tau ʻunuʻunu kiate Iá, kae lava ke tau fiefia ʻi he ngaahi tāpuaki kuó Ne finangalo ke foaki maʻatautolu ʻi he moʻuí ni mo e maama ka hoko maí?

Naʻe folofola ʻa e ʻEikí ki ʻIsileli ʻo e kuonga muʻá, pea ʻokú Ne folofola mai kiate kitautolu, “Ko e moʻoni, kuó u ʻofa ʻaki kiate [kimoutolu] ʻa e ʻofa taʻengata: ko ia kuó u [tohoakiʻi] ʻaki [kimoutolu] ʻa e ʻofa ongongofua.”1 ʻOku folofola mai foki ʻa e Tamaí kiate kitautolu, “Te ke nofo ʻiate au, pea mo au ʻiate koe; ko ia ke ke ʻaʻeva mo au.”2 ʻOku tau falala feʻunga nai kiate Ia ke muimui kiate Ia pea ʻaʻeva fakataha mo Ia?

ʻOku tau ʻi he māmani ko ʻení ke tau ako mo tupulaki, pea ʻe maʻu ʻa e ako mo e tupulaki mahu‘inga tahá mei heʻetau fetuʻutaki fuakava mo e Tamai Hēvaní mo Sīsū Kalaisi. ʻOku maʻu ʻa e ʻilo fakaʻotuá, ʻofá, mālohí mo e malava ke ngāué mei hotau vā fetuʻutaki mo Kinauá.

“ʻOku tau fatongia ʻaki ke ako ʻa e meʻa kotoa kuo fakahā mai ʻe he ʻOtuá kau kiate iá.”3 Kuo pau ke mahino kiate kitautolu naʻe tuʻutuʻuni ʻe he ʻOtua ko e Tamaí ki Hono ʻAlo ko Sīsū Kalaisí, ke Ne faʻu ʻa e māmaní maʻa ʻetau tupulakí, pea foaki ʻe he Tamai Hēvaní ʻa Hono ʻAló ke Ne totongi ʻa e ngaahi tuʻutuʻuni ʻo e fakamaau totonú ke fakamoʻui ai kitautolu, pea ke toe fakafoki mai ʻa e mālohi ʻo e lakanga fakataulaʻeiki ʻa e Tamaí mo e Siasi moʻoni ʻo e ʻAló mo e ngaahi ouau totonú ke tāpuekina ai kitautolu. ʻOku malava nai ke ke ongoʻi ʻa e ʻofa lahi ʻoku hāsino ʻi he ʻEna ngaahi teuteu maʻa ʻetau fiefiá mo e tupulakí? ʻOku fie maʻu ke tau ʻiloʻi ko e palani ʻo e fakamoʻuí ne faʻu ʻe he Tamai Hēvaní, ke tau talangofua ki he ngaahi fono mo e ngaahi ouau ʻa e ongoongoleleí pea maʻu ʻa e moʻui taʻengatá pea te tau hoko leva ai ʻo hangē ko e ʻOtuá.4 Ko e fiefia moʻoni mo taʻengata ʻeni ʻoku foaki mai ʻe he Tamai Hēvaní maʻatautolú. ʻOku ʻikai ha fiefia ʻe toe moʻoni mo taʻengata ange.

ʻE lava ke hanga ʻe he ngaahi faingataʻa k ʻení ʻo tohoakiʻi ktiautolu mei he hala ko ʻeni ʻo e fiefiá. ʻE lava ke mole ʻetau fetuʻutaki falalaʻanga mo e ʻOtuá ʻo kapau ʻe tohoakiʻi kitautolu ʻe he ngaahi faingataʻá, kae ʻikai ke ne ʻaveʻi kitautolu ke tau tuʻulutui ʻo lotu.

ʻOku fie maʻu ʻe he fakafehokotaki faingofua ko ʻení ke tau sivisiviʻi ʻetau ngaahi meʻa ʻoku fakamuʻomuʻá:

ʻOku ʻi ai ha ngaahi meʻa ʻoku mahuʻinga; pea ʻikai mahuʻinga ha niʻihi.

ʻOku tolonga ha niʻihi ka ko e konga lahi ia ʻoku ʻikai.5

Ngaahi tokoua, ko e hā ʻoku mahuʻinga kiate koé? Ko e hā e meʻa ʻoku tuʻuloa kiate koé? Ko ha meʻa ʻoku mahuʻinga tuʻuloa mahuʻinga ki he Tamaí ko ʻetau ako ʻiate Iá, fakavaivaiʻi kitautolú, pea tupulaki ʻi he talangofua kiate Iá tuʻunga ʻi heʻetau ngaahi aʻusia ʻi he māmaní. ʻOkú Ne finangalo ke liliu ʻetau siokitá ki he ngāue tokoní, ʻetau manavaheé ki he tuí.ʻE lava ke hoko ʻa e ʻū meʻa mahuʻinga ko ʻení ko ha sivi matuʻaki faingataʻa ia kiate kitautolu.

Ko e taimí ni, mo ʻetau ngaahi fakangatangata fakamatelié, ʻoku folofola kole mai ai ʻe he Tamaí ke tau ʻofa ʻi he taimi ʻoku faingataʻa taha ai ke ʻofá, ke tau tokoni ʻi he taimi ʻoku faingatāmaki ai ke fai ha tokoní, ke tau faʻa fakamolemole ʻi he taimi ʻoku ʻikai toe felave ha meʻa ia ke fai ai ha fakamolemolé. ʻO fēfē? Te tau fakahoko fēfē ia? ʻOku tau tautapa fakamaatoato ki he tokoni ʻa e Tamai Hēvaní, ʻi he huafa ʻo Hono ʻAló, pea ngāue ʻo fakatatau mo Hono finangaló kae ʻoua ʻe hīkisia ʻo fai hotau loto pē ʻotautolú.

ʻĪmisi
Sioki vaí

Ne u fakatokangaʻi ʻeku loto-hīkisiá ʻi he taimi naʻe lea ai ʻa Palesiteni ʻEselā Tafu Penisoni ki hono fufulu ʻo e loto ipú.6 Ne u fakakaukauloto leva ko ha sioki au. Te u feinga fēfē nai ke toʻo ʻa e hīkisiá mei heʻeku moʻuí? Heʻikai pē lava ia ʻi heʻetau fakamālohiʻi kitautolu ke tau loto-fakatōkilaló mo tau feinga fakangalingali mo fakaʻapē pē ke ʻofa he niʻihi kehé, pea ʻikai pē hano ʻaonga ia ʻoʻoná. ʻOku fakatupu heʻetau ngaahi angahalá mo e loto hīkisiá ha maumau—pe ko ha matāmama—ʻi hotau vā mo e matavai ʻoku mapunopuna mei ai e ʻofá, ʻa ia ko ʻetau Tamai Hēvaní.

Ko e Fakalelei pē ʻa e Fakamoʻuí te ne lava ʻo fakamaʻa kitautolu mei heʻetau ngaahi angahalá mo tāpuni ʻa e matāmama ko iá.

ʻOku tau fakaʻamu ke takatakaiʻi kitautolu ʻe he ongo toʻukupu ʻofa mo e fakahinohino ʻa e Tamai Hēvaní, ko ia ʻoku tau fakamuʻomuʻa ai Hono finangaló pea ʻoku tau tautapa ʻi he loto-mafesifesi ke lilingi hifo ʻe Kalaisi ha vai fakamaʻa ki heʻetau moʻuí. Mahalo ʻe ʻuluaki hoko māmālie mai ia, ka ʻi heʻetau fekumi, kole, pea talangofuá, ʻe taumalingi hifo leva. ʻE kamata ke fakafonu kitautolu ʻe he vai moʻui ko ʻení, pea ʻi heʻetau fonu mahuohua Heʻene ʻofá, te tau lava leva ke huaʻi ʻetau sioki fakalaumālié pea vahevahe ia mo e niʻihi ʻoku nau fieinua ke maʻu ha fakamoʻuí, ʻamanaki leleí pea ongoʻi ʻoku talitali lelei kitá. ʻI he taimi ʻe maʻa ai hotau lotó, ʻe kamata leva ke fakamoʻui hotau ngaahi vā fetuʻutaki ʻi he māmaní.

ʻOku fie maʻu ia ke feilaulauʻi ʻetau ngaahi holi fakatāutahá kae lava ke fakaʻataʻatā ʻetau moʻuí ki he ngaahi palani taʻengata ʻa e ʻOtuá. ʻOku folofola ʻa e Fakamoʻuí ʻo fakafofongaʻi e Tamaí, ʻi Heʻene kōlenga mai, “ʻUnuʻunu mai kiate au pea te u ʻunuʻunu atu kiate kimoutolu.”7 ʻE lava ke ʻuhinga ʻa e ʻunuʻunu ki he Tamaí ke tau ako ki Heʻene moʻoní ʻi he ngaahi tohi folofolá, muimui ki he ngaahi akonaki fakaepalōfitá pea feinga ke tau fakahoko kakato ange Hono finangaló.

ʻOku mahino nai kiate kitautolu ʻoku maʻu ʻe Kalaisi ʻa e mālohi ke ʻomi kitautolu ke tau feohi ʻofa mo e Tamaí pea mo e niʻihi kehé? Te Ne lava, ʻi he mālohi ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní, ʻo foaki kiate kitautolu ʻa e ʻilo ʻoku tau fie maʻu ki he ngaahi vā fetuʻutaki ko iá.

Naʻe talanoa mai ʻe ha faiako Palaimeli ha aʻusia ongo moʻoni, naʻá ne maʻu mo ʻene kalasi fānau tangata taʻu 11.Ko e taha ʻiate kinautolu te u ui ko Simi, ko ha taha ia naʻe pauʻu mo taka tokotaha holo pē ʻi he kalasí.Naʻe ueʻi ʻa e faiakó ʻi ha Sāpate ʻe taha ke tuku ʻene lēsoní ka ne fakamatala ki he ʻuhinga naʻe ʻofa ai ʻia Simí.Naʻá ne fakamatalaʻi ʻene houngaʻia mo ʻene ʻamanaki lelei ki he talavoú ni.Hili iá naʻe kole leva ʻe he faiakó ki he kalasí ke nau tala kia Simi ha meʻa ʻoku nau houngaʻia ai ʻiate ia.Lolotonga hono fakamatala tahataha ʻe he kalasí ʻa e ʻuhinga ʻoku makehe ai ʻa Simí, naʻe kamata ke punou hono ʻulú pea lelenoa pē hono loʻimatá. Naʻe holoki ʻe he faiakó ni mo e kalasí, ʻa e ʻā-vahevahe fakaeloto naʻe maʻu ʻe Simi ki he niʻihi kehé. ʻI hono fakahaaʻi faitotonu ko ia ʻa e ʻofá, ʻoku maʻu ai ʻe he niʻihi kehé ʻa e ʻamanaki leleí mo e ongoʻi mahuʻingaʻiá. ʻOku ou ui ʻeni ko hono “fakaleleiʻi ʻo e maumaú pe matāmamá.”

Mahalo naʻe hanga heʻetau moʻui ʻi he maama fakalaumālie ʻofá, ʻo fakatupunga ʻetau fakaʻānaua ko ʻeni ki ha ʻofa ʻoku moʻoni mo taʻengata ʻi he māmaní. ʻOku fakaʻotua hono faʻu kitautolu ke tau foaki ʻa e ʻofá pea ʻofaʻi kitautolú, pea ʻoku maʻu ʻa e ʻofa vivili tahá ʻi he taimi ʻoku tau taha ai mo e ʻOtuá. ʻOku fakaafeʻi kitautolu ʻe he Tohi ʻa Molomoná ke tau “fakalelei [ki he ʻOtuá] ʻi he fakalelei ʻa Kalaisí.”8

Naʻe lea ʻa ʻĪsaia kau ki he niʻihi ʻoku nau moʻui faivelenga ʻaki ʻa e fono ʻo e ʻaukaí, ʻoku nau holoki e ʻā-vahevahé koeʻuhí ko honau hakó.Ko e niʻihi ia ʻoku talaʻofa ʻe ʻĪsaia te nau “langa ʻa e ngaahi potu lalá.”9 Naʻe fakaleleiʻi ʻe he Fakamoʻuí, ʻi he founga tatau pē, ʻa e maumau, pe vāmamaʻo ʻi hotau vā mo e Tamai Hēvaní. ʻOku tuʻunga ʻi Heʻene feilaulau fakalelei maʻongoʻongá ʻa ʻetau malava ke maʻu ʻa e ʻofa maʻongoʻonga ʻa e ʻOtuá, pea ʻaki ʻa e ʻofa ko iá ʻoku fakaleleiʻi ai ʻa e “ngaahi potu lala” ʻi heʻetau moʻui fakatāutahá. ʻE fie maʻu ʻetau tali e ʻofa ʻa e ʻOtuá fakataha mo hano feilaulauʻi hotau natula fakahehema ki he siokitá mo e manavaheé, ke fakamoʻui ʻaki ʻa e ʻā-vahevahe fakaeloto ʻi hotau vaá.

ʻI ha efiafi fakangalongataʻa ʻe taha naʻá ku fetaʻemahinoʻaki ai mo haʻaku kāinga fekauʻaki mo ha kaveinga fakapolitikale. Naʻe vave ʻene fakaangaʻi fakaʻauliliki ʻeku fakamatalá, mo fakahalaʻi au ʻi he lotolotonga homau fāmilí. Naʻá ku ongoʻi ngalivale mo taʻeʻilo—pea mahalo naʻe tonu pē. ʻI heʻeku tuʻulutui ʻo lotu ʻi he pō ko iá, naʻá ku fakavave ke fakamatala ki he Tamai Hēvaní ʻa e faingataʻa ke feohi mo e tokotaha ko ʻení. Ne ʻikai toe motu ʻeku fakamatalá. Pea mahalo naʻe kiʻi tuʻu ʻeku hanú pea maʻu ai ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní ha faingamālie ke tohoakiʻi ʻeku tokangá, he naʻe fakaʻohovale kiate au ʻeku lea ʻo pehē, “Mahalo ʻokú ke finangalo ke u ʻofa kiate ia.” ʻOfa kiate ia? Naʻe hoko atu ʻeku lotú, ʻo u pehē, “ʻE anga fēfē haʻaku ʻofa kiate ia? ʻOku ʻikai ke u tui ʻoku ou saiʻia ʻiate ia. ʻOku ou loto taʻefieauna; ʻoku ou ongoʻi lotomamahi. He ʻikai ke u lava ia ʻe au.”

Ka ʻi he tokoni ʻa e Laumālié, ne u maʻu ai ha fakakaukau foʻou ʻi heʻeku pehē, “Ka ʻoku ʻofa e ʻAfioná Tamai Hēvani ʻiate ia. Te Ke ʻomi nai maʻaku ha konga Hoʻo ʻofa ʻiate iá—ke u lava mo au ʻo ʻofa kiate ia?” Naʻe molū hoku lotó pea kamata ke liliu, pea ne kamata ke leleiange ʻeku vakai ki he tokotaha ko ʻení. Naʻe kamata ke u ongoʻi hono mahuʻinga totonu ke vakai ki ai e Tamai Hēvaní. ʻOku pehē ʻe ʻĪsaia, “ʻOku nonoʻo ai ʻe [he ʻEikí] ʻa e lavea ʻo hono kakaí, pea fakamoʻui ʻa e volu ʻo honau [kafó].”10

Naʻe hili ha ngaahi taimi pea fakaleleiʻi homa vaá. Neongo kapau naʻe ʻikai ke ne tali e liliu hoku lotó, ka naʻá ku ʻiloʻi ʻe tokoniʻi kitautolu ʻe he Tamai Hēvaní ke tau ʻofa ʻo aʻu ki he niʻihi ʻoku tau pehē ʻoku faingataʻa ke ʻofaʻí, kapau te tau kolea ʻEne tokoní. ʻOku hoko e Fakalelei ʻa e Fakamoʻuí ko ha founga ke fakatafe mai ai e ʻofa faka-Kalaisí mei heʻetau Tamai Hēvaní. Kuo pau ke tau fili ke nofomaʻu ʻi he ʻofa ko ʻení kae lava ke tau maʻu ʻa e ʻofa faka-Kalaisí ki he kakai kotoa pē.

Ko e taimi ʻoku tau ʻoatu ai hotau lotó ki he Tamaí mo e ʻAló, ʻoku tau liliu ai ʻa e māmaní—neongo kapau ʻoku ʻikai ha liliu ʻi he tūkunga hotau ʻātakaí. ʻOku tau ofi ange ai ki he Tamai Hēvaní pea ongoʻi ʻEne tali ongongofua ʻetau ngaahi feinga ke hoko ko ha kau ākonga moʻoni ʻo Kalaisí. ʻOku tupulaki ʻetau faʻa ʻiló, loto-falalá mo e tuí.

ʻOku talamai ʻe Molomona ke tau lotua ʻaki ʻa e ivi kotoa ʻo e lotó ke maʻu e ʻofa ko ʻení pea ʻe foaki ia maʻatautolu mei hono tupuʻangá—ʻa ia ko e Tamai Hēvaní.12 Ko e toki taimi pē ia te tau lava ai ʻo fakaleleiʻi e ngaahi maumau ʻi he vā fetuʻutaki ʻi he māmaní.

ʻOku mafao mai ʻa e ʻofa taʻefakangatangata ʻa ʻetau Tamaí ke fakafoki kitautolu ki Hono nāunaú mo e fiefiá. Naʻá Ne foaki Hono ʻAlo Tofu Pē Taha ko Sīsū Kalaisí, ke fakaleleiʻi ʻa e maumau lahi ʻi hotau vā mo Iá. Ko e toe fakataha ko ia mo e Tamaí ʻi Hēvaní, ko e uho ia ʻo e ʻofá mo e taumuʻa taʻengatá. Kuo pau ke tau fakahoko ʻa e fetuʻutaki mo Iá ʻi he taimí ni ke tau ʻiloʻi moʻoni ai ʻa e meʻa ʻoku mahuʻingá, ke tau ʻofa ʻo hangē ko ʻEne ʻofá pea ke tau tupulaki ʻo hangē pē ko Iá.ʻOku ou fakamoʻoni ʻoku mahuʻinga taʻengata ki he Tamai Hēvaní mo e Fakamoʻuí pea mo kitautolu, ʻa ʻetau fetuʻutaki faivelenga mo Kinauá.ʻI he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.