2010–2019
Ko e Fakamoʻoni Mālohi ʻa e ʻOtuá: Ko e Tohi ʻa Molomoná
ʻOkatopa 2017


Ko e Fakamoʻoni Mālohi ʻa e ʻOtuá: Ko e Tohi ʻa Molomoná

Ko e Tohi ʻa Molomoná, fakamoʻoni mālohi ki hono faka-ʻOtua ʻo Sīsū Kalaisí, mo e uiuiʻi fakapalōfita ʻo Siosefa Sāmitá, pea mo e moʻoni kakato ʻo e Siasí ni.

ʻOku ʻikai ke ngata pē ʻi he hoko ʻa e Tohi ʻa Molomoná ko e makatuʻuloto ʻo ʻetau tui fakalotú, ka ʻe toe hoko ia ko e makatuʻuloto ʻo ʻetau fakamoʻoní koeʻuhi ka ʻahiʻahiʻi pe fai mai kiate kitautolu ha ngaahi fehuʻi ʻoku ʻikai ke lava ʻo tali, te ne lava ʻo kei puke maʻu pē ʻetau fakamoʻoní. ʻOku pauni mamafa ange e moʻoni ʻo e tohí ni ʻi hono fakatahaʻi fakakātoa e mamafa ʻo e ngaahi fakaʻuhinga e kau fakaangá. Ko e hā hono ʻuhingá? He ʻoku moʻoni, ko Siosefa Sāmitá ko ha palōfita pea ko e Siasi ʻeni ʻo Sīsū Kalaisi ne toe fakafoki maí, ʻo tatau ai pē pe ʻoku fehangahangai mo ha ngaahi fakakikihi ʻi hono meʻa fakahisitōliá pe ngaahi meʻa kehe. Ko hono ʻuhinga ʻeni ʻoku feinga ai e kau fakaangá ke fakahalaki e Tohi ʻa Molomoná, ka ʻoku fuʻu lahi e ngaahi fakafeʻātungia ʻoku nau fepaki mo iá, he ʻoku moʻoni ʻa e tohí ni.

ʻUluakí, kuo pau ke fakamatalaʻi ʻe he kau fakaangá e founga ne hanga ai ʻe he talavou ngāue faama taʻu 23 pea ʻikai ako lelei ko Siosefa Sāmitá, ʻo faʻu ha tohi ʻoku ʻi ai ha ngaahi hingoa mo ha feituʻu makehe ʻe laungeau, pehē ki ha ngaahi talanoa fakaikiiki mo e ngaahi meʻa ne hokó. ʻOku pehē ʻe he kau fakaangá ko ha tokotaha poto makehe ia ne fakafalala he ngaahi tohi lahi mo e maʻuʻanga tokoni fakalotofonuá ke faʻu ʻaki e meʻa fakahisitōlia he Tohi ʻa Molomoná. Ka ʻoku hala ʻenau fakamatalá, he ʻoku ʻikai ke ʻi ai ha fakamoʻoni ia ʻa ha taha ne sio kia Siosefa naʻe ʻi ai ha ngaahi maʻuʻanga tokoni peheni kimuʻa pea kamata e ngāue liliu leá.

Kapau ʻoku moʻoni e fakamatala ko ʻení, ta ʻoku fuʻu taʻe feʻunga ia ke ne fakamatalaʻi e tupuʻanga ʻo e Tohi ʻa Molomoná. Kuo pau ke tali mo e fehuʻi: ne anga fēfē hono lau kotoa ʻe Siosefa e ngaahi maʻuʻanga tokoni ko ʻení, ʻo toʻo e fakamatala ne ʻikai ke fie maʻú, pea tuku e fakamatalá ke tonu ki he tokotaha naʻe ʻi he feituʻu mo e taimi, pea manatuʻi lelei ʻo hiki ia? He ko e taimi ne liliu ai ʻa Siosefá, ne ʻikai ha toe faʻahinga tohi ia naʻá ne maʻu. Ne manatu hono uaifi ko ʻEmá ʻo pehē: “Naʻe ʻikai ha fakamatala pe tohi ke ne lau mei ai. … Kapau naʻe ʻi ai haʻane meʻa pehē, heʻikai ke ne lava ʻo fufuuʻi ia meiate au.”1

Ne anga fēfē hono fakahoko ʻe Siosefa ha ngāue fakaofo peheni ke hiki ha tohi peesi ʻe 500 tupu taʻeʻiai ha faʻahinga fakamatala?Ke lava ʻo fai iá, heʻikai ke ngata pē ʻi haʻane hoko ko ha taha mataotaó ka ʻe fuʻu lelei mo tonu makehe foki ʻene manatú. Kapau ʻoku moʻoni ʻeni, ko e hā ʻoku ʻikai ke fakamamafaʻi ʻe hono kau fakaangá ha talēniti makehe pehení?

Ka ʻoku kei toe lahi e ngaahi meʻá. ʻOku fai pē ʻa e ngaahi fakafekikí ia he meʻa fakahisitōlia ʻo e tohí. Ka ʻoku kei toe ʻa e meʻa ia ʻoku mahuʻinga angé: ʻoku anga fēfē hono ʻomi ʻe Siosefa ha tohi ʻoku maʻu ai e Laumālié, naʻá ne maʻu mei fē ha faʻahinga tokāteline pehē, ʻoku fakamaʻalaʻala pe fakafepakiʻi ai ʻe hano konga lahi e ngaahi tui faka-Kalisitiane ʻo hono kuongá?

Hangē ko ʻení, ʻoku akoʻi ʻe he Tohi ʻa Molomoná ko e Hinga ʻa ʻĀtamá ko ha sitepu ia ki he fakalakalaká, ka ʻoku fehangahangai ia mo ha ngaahi tui faka-Kalisitiane lahi. ʻOkú ne fakahā e ngaahi fuakava naʻe fai he papitaisó, ʻa ia ʻoku ʻikai ke hā ia he Tohi Tapú.

Mahalo naʻa ʻeke ʻe ha taha, Ne maʻu mei fē ʻe Siosefa e fakakaukau fakaʻofoʻofa ʻoku makatuʻunga he Fakalelei ʻa Kalaisí ʻa ʻEne lava ʻo fakamaʻa mo fakahaohaoaʻi kitautolú? Naʻá ne maʻu mei fē e malanga fakaʻofoʻofa ki he tuí ʻi he ʻAlamā 32? Pe malanga ʻa e Tuʻi ko Penisimaní ki he Fakalelei ʻa e Fakamoʻuí, ʻa ia ko e malanga lelei taha ia he kaveingá ni ʻi he folofolá kotoa?Pe ko e talanoa fakatātā ʻo e ʻōlivé fakataha mo hono tokāteline fakaʻofoʻofa mo lolotó? ʻI heʻeku lau e talanoa fakatātaá ni, kuo pau ke u hanga ʻe au ʻo ʻai hano kiʻi fakatātā ke u muimuiʻi ai hono fakaikiikí. Te tau tui nai naʻe hiki pē ʻe Siosefa Sāmita e ngaahi malanga ko ʻení mei heʻene fakakaukaú taʻeʻiai ha faʻahinga fakamatala?

ʻOku ʻikai moʻoni e lau ko iá, he ʻoku hāsino e tākiekina ʻa e ʻOtuá ʻi hono kotoa e Tohi ʻa Molomoná, ʻoku ʻasi ia ʻi hono ngaahi moʻoni fakatokāteline fakaʻofoʻofá, tautefito ki he ngaahi malanga makehe ʻi he Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí.

Kapau ʻoku ʻikai ko ha palōfita ʻa Siosefa, kuo pau ke hanga ʻe he kau fakaangá ʻo tala ko ha mataotao ia he teolosia fakalotú, kae lava ke fakaʻuhingaʻi lelei e ngaahi meʻá ni mo e ngaahi fakakaukau fakatokāteline fakaofo kehé. Ka ʻo kapau ko ia, ʻe ala fehuʻi ʻe ha taha: Ko e hā ʻoku ʻoku ʻomi tokotaha ai pē ʻa Siosefa hili e taʻu ʻe 1,800 mei he ngāue fakafaifekau ʻa Kalaisí, ha ngaahi tokāteline fakaofo makehe mo mahino pehē? Koeʻuhí he ko e maʻuʻanga ʻo e tohí ni naʻe tupu ia ʻi he fakahā, kae ʻikai ko e ʻatamai poto.

Kapau te tau pehē ko ha mataotao fakateolosia mo mohu founga makehe ʻa Siosefa naʻe māsila ʻene manatú—heʻikai lava ʻe he ngaahi talēniti ia ko ʻeni ʻo ʻai ia ke ne hoko ko ha tokotaha tohi mataotao. Kuo pau ke hanga ʻe he kau fakaangá ia ʻo tala ko Siosefá ko ha taha talēniti tohi lelei ʻi hono taʻu 23, ke fakamatalaʻi ʻaki ʻe tupuʻanga ʻo e Tohi ʻa Molomoná. He naʻe founga fēfē ʻene fakatahatahaʻi ʻo fakafenāpasi lelei e ngaahi hingoa, feituʻu, mo e meʻa ne hokó, pea ʻikai ha fepakipaki?Naʻá ne hiki fēfē e fakaikiiki ʻo e ngaahi founga fetauʻakí, faʻu ha ngaahi malanga fakaʻofoʻofa, mo faʻu ha ngaahi kupuʻi lea ʻoku fakaʻilongaʻi, lau maʻuloto, fakaleaʻi, ʻo fakapipiki he matapā ʻo e ʻaisi ʻa e kakai ʻe laumiliona, ʻo hangē ko e, “ʻO ka mou ka ʻi he tauhi ʻo homou kāingá, ʻoku mou ʻi he tauhi pē ʻo homou ʻOtuá” (Mōsaia 2:17 pe “ʻOku ʻi ai ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá koeʻuhi ke nau maʻu ʻa e fiefiá” (2 Nīfai 2:25). Ko e ngaahi pōpoaki ʻeni ʻoku ongo mālohi ʻaupito—ko ha ngaahi pōpoaki ʻoku moʻui, fakamānavaʻi mo tataki fakalaumālie. Kapau ʻe pehē naʻe maʻu ʻe Siosefa ʻi hono taʻu 23 e taukei ne fie maʻu ke tohi tā tuʻo taha ʻaki e fuʻu ngāue kafakafa ko ʻení ʻi ha ʻaho pē ʻe 65, ta ʻoku fuʻu taukakapa ia ke malava ʻi he moʻuí.

Ne vahevahe ʻe Palesiteni Lāsolo M. Nalesoni ko ha tangata taukei he faitohí, ʻa e laka hake he tuʻo 40 ʻene toutou tohi ha lea ki ha konifelenisi lahi kimuí ni. Te tau tui nai naʻe tala-kae-tohi pē ʻe Siosefa Sāmita, ʻiate ia pē, ʻa e Tohi ʻa Molomoná, tuʻo taha pē, mo ha fanga kiʻi hala fakakalama iiki ne toki fai hano liliu kimui?

Ne fakapapauʻi mai ʻe ʻEma ko e uaifi ʻo Siosefá e fuʻu faingataʻa ʻo e ngāué: “ʻI he [kei talavou] ʻa Siosefa Sāmitá naʻe ʻikai ke ne lava ke tohi pe tala-kae-tohi ha tohi ʻoku hokohoko mo fakalea lelei; pea ʻe fēfē hake ai ha tohi hangē ko e Tohi ʻa Molomoná.”2

Ko hono fakaʻosí, kapau ʻe tali ʻe ha taha e ngaahi fakamatala kotoa kuo fakalau atu ʻi muʻá, neongo ʻe hā ngali taʻefalalaʻangá, ʻoku kei ʻi ai pē ha meʻa ʻoku fehangahangai mo e kau fakaangá. Ne pehē ʻe Siosefa Sāmita ne hiki e Tohi ʻa Molomoná ʻi ha ʻū lauʻi peleti koula. Naʻe fakaangaʻi lahi ʻeni he kei moʻui ʻa Siosefá—he naʻe mahino ki he “taha kotoa” ko e ngaahi hisitōlia fakakuongamuʻá ne hiki ia ʻi ha pepa pe kiliʻimanu, kae hili ha ngaahi taʻu lahi kimui, ne toki maʻu hake ha ʻū lauʻi peleti ukamea ʻoku ʻi ai ha ngaahi tohi fakakuongamuʻa. ʻOku toe pehē foki ʻe he kau fakaangá ko hono ngāue ʻaki ko ia e simá, ʻa ē ʻoku fakamatalaʻi ʻe he Tohi ʻa Molomoná, ne taukakapa ia ki he ʻilo ʻa e kakai ʻAmelika kimuʻá—tālunga hono toki ʻilo hake ha ngaahi langa ne fai ʻaki e simá ʻi ʻAmelika motuʻa. ʻE fakamatalaʻi fēfē leva ʻe he kau fakaangá e meʻá ni mo e ngaahi meʻa faitatau ne toe ʻilo haké? Pau pē ko ha tangata mate tupuʻa monūʻia ʻaupito ʻa Siosefa. Neongo e ngaahi fakafeʻātungia kotoa ne hoko kiate iá, pea fepaki ia mo e ʻilo fakasaienisí mo fakaʻatamaí, mahalo ne tonu ʻene mate tupuʻá kae hala kotoa e kau tama kehé ia.

Hili ʻetau sio ki he meʻa kotoa ko ʻení, ʻe lava ke fifili ha taha pe naʻe anga fēfē ha tui ʻa ha taha ki hono fakatahaʻi e ngaahi meʻa mo e mālohi fakaʻapē kotoa ko ʻení, ʻo hangē ko e lau ʻa e kau fakaangá, ʻo fokotuʻutuʻu ia ʻi ha founga ne malava ai ʻa Siosefa ʻo hiki e Tohi ʻa Molomoná pea tanumaki ai he ngāue kākā mo fakatēvolo. Ka ʻoku founga fēfē ʻene ʻuhingamālié? Kuo hanga ʻe he tohí ni ʻo fakalotoa ha kakai ʻe lauimiliona ke nau siʻaki ʻa Sētane kae moʻui faka-Kalaisi ange, ʻo fehangahangai ia mo e faʻahinga fakamatala peheé.

Neongo ʻe fili ha taha ke tui ki he fakaʻuhinga ʻa e kau fakaangá, ka kiate au, he ʻikai ke maʻu ai ha fakalakalaka fakaʻatamai mo fakalaumālie ia. Ke tui ki ha meʻa peheé, kuo pau ke u tali e fakamatala fakamahamahalo kotoa pē ʻoku ʻikai hano fakamoʻoní. ʻIkai ngata aí, ʻe pau ke u fakataʻeʻaongaʻi e fakamoʻoni ʻa e taha kotoa ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻe toko 11,3 neongo ne nau tuʻumaʻu heʻenau fakamoʻoní ki he ngataʻangá; ʻe pau ke u fakafisingaʻi e tokāteline fakalangi ʻoku fonu he peesi takitaha ʻo e tohi toputapú ni mo hono ngaahi moʻoni faka-ʻOtuá; ʻe pau ke u fakasītuaʻi e foʻi moʻoni kuo tokolahi ha kakai, kau ai au, kuo nau ofi ange ki he ʻOtuá ʻi hono lau e tohí ni ʻi ha toe tohi kehe; pea meʻatēpuú, ʻe pau ke u fakaʻikaiʻi e ngaaahi fanafana fakapapau mai ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní. ʻE fepaki ʻeni ia mo e meʻa kotoa ʻoku ou ʻilo ʻoku moʻoní.

Ne mavahe mei he Siasí ha taha hoku kaungāmeʻa lelei mo potó. Naʻe toki tohi mai ʻo kau ki heʻene foki maí: “ʻI he kamataʻangá, ne u loto ke fakamoʻoniʻi e tafaʻaki fakahisitōlia, fakasiokālafi, fakatufunga lea, mo e anga fakafonua ʻo e Tohi ʻa Molomoná. Ka ʻi hono liliu ʻeku tokangá ʻo tukutaha he meʻa ʻokú ne akoʻi ʻo kau ki he ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí mo Hono misiona fakahaofí, ne kamata leva ke u maʻu ha fakamoʻoni ki hono moʻoní. ʻI ha ʻaho ʻe taha, lolotonga ʻeku lau e Tohi ʻa Molomoná ʻi hoku lokí, ne u tuku ia, ka u tūʻulutui ʻo fai ha lotu fakamaatoato peá u ongoʻi lelei e fanafana mai ʻa e Tamai Hēvaní ki hoku laumālié ʻoku moʻoni ʻaupito e Siasí pea mo e Tohi ʻa Molomoná. ʻI he taʻu ʻe tolu mo e konga ʻeku toe fakatotoloʻi e Siasí, ne u foki mai mo e ʻilo kānokato mo fakapapau ki hono moʻoní.”

Kapau ʻe tuku taimi ha taha ke ne lau ʻi he loto fakatōkilalo mo fakalaulauloto ki he Tohi ʻa Molomoná, ʻo hangē ko hoku kaungāmeʻá mo fakafanongo ki he ngaahi fua lelei ʻo e Laumālié, te ne iku maʻu e fakamoʻoni ʻokú ne fie maʻú.

Ko e Tohi ʻa Molomoná ko e taha ia e meʻafoaki mahuʻinga taha ʻa e ʻOtuá kiate kitautolú. Ko e heletā mo e pā fakatouʻosi ia—ʻokú ne ʻoatu e folofola ʻa e ʻOtuá he malaʻe taú ke maluʻi e loto ʻo e kau angatonú mo taukapo e moʻoní. ʻOku ʻikai ke ngata pē heʻetau maʻu e faingamālie ko e Kāingalotu ke taukapoʻi e Tohi ʻa Molomoná ka ʻoku kau ai e faingamālie ke maluʻi—mo malangaʻi ʻaki e mālohi hono tokāteline fakalangí pea fai ha fakamoʻoni ki heʻene hoko ko e fakamoʻoni fungani ʻo Sīsū Kalaisí.

ʻOku fai ʻeku fakamoʻoni molumalu ne liliu e Tohi ʻa Molomoná ʻaki ʻa e meʻafoaki mo e mālohi ʻo e ʻOtuá. Ko e fakamoʻoni mālohi ia ʻa e ʻOtuá ki hono faka-ʻOtua ʻo Sīsū Kalaisí, mo e uiuiʻi fakapalōfita ʻo Siosefa Sāmitá, pea mo e moʻoni kānokato ʻo e Siasí ni. ʻOfa ke hoko ia ko e makatuʻuloto ʻo ʻetau fakamoʻoní, ke lau kiate kitautolu ʻo hangē ko ia ne fai ki he kau Leimana ne uluí, naʻe “ʻikai ke nau toe hē” ( ʻAlamā 23:6). ʻI he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.

Maʻuʻanga fakamatalá

  1. Emma Smith, in “Last Testimony of Sister Emma,” Saints’ Herald, Oct. 1, 1879, 289, 290.

  2. Emma Smith, ʻi he “Last Testimony of Sister Emma,” 290.

  3. Vakai, “Ko e Fakamoʻoni ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻe Toko tolú” mo e “Ko e Fakamoʻoni ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻe Toko Valú,” ʻi he Tohi ʻa Molomoná.