2010–2019
Tānaki Fakataha ʻa e Meʻa Kotoa Pē ʻia Kalaisi
ʻOkatopa 2018


Tānaki Fakataha ʻa e Meʻa Kotoa Pē ʻia Kalaisi

Ko e mālohi ʻo e ongoongolelei ʻo e Fakamoʻuí ke liliu mo faitāpuekina kitautolú, ʻoku tafe mai ia mei hono fakafaikehekeheʻi mo fakahoko e ngaahi meʻa ʻoku fekāingaʻaki ai hono tokāteliné, ngaahi tefitoʻi moʻoní, mo e founga ngāué.

Ko e maeá ko ha meʻangāue mahuʻinga ia ʻoku tau maheni kotoa mo ia. ʻOku faʻu e maeá mei ha ngaahi foʻi afo, ʻakau, uaea pe nāunau kehe ʻoku vilohi fakataautaha pe fī fakatahaʻi. ʻOku mālié, ko e lava ko ia ke fī fakatahaʻi ha meʻa kehekehe ʻoku ʻikai makehe ʻo hoko ia ko ha meʻa mālohi moʻoni. Ko ia ai, ʻoku fehokotaki mo haʻi fakataha ai e nāunau angamahení ke maʻu ha meʻangāue laulōtaha moʻoni.

ʻĪmisi
Ngaahi foʻi afo ʻoku fī ʻaki ha maea

Hangē ko e maʻu ʻe he maeá hono mālohí mei hano tāvani ʻo ha tuʻoni filo lahi faú, ʻoku pehē pē mo e hoko ʻa e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí ko e fakakaukau maʻongoʻonga taha ia ʻo e moʻoní, pea ʻokú ne foaki mai ʻa e ngaahi tāpuaki fungani tahá, ʻi heʻetau muimui ki he naʻinaʻi ʻa Paulá ke “[tānaki] fakataha ʻa e meʻa kotoa pē ʻia Kalaisi, ʻa e meʻa ʻoku ʻi he langí, mo ia ʻoku ʻi māmaní, ʻio, ʻiate ia pē.”1 Ka ko e meʻa mahuʻingá, ko e fakatefito ko ia e tānaki fakatahaʻi ko ʻeni ʻo e moʻoní ʻi he ʻEiki ko Sīsū Kalaisí, koeʻuhí pē he ko Ia ʻa e “halá, mo e moʻoní pea mo e moʻuí.”2

ʻOku ou lotua ʻe hanga ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní ʻo fakamaama kitautolu takitaha ʻi heʻetau fakakaukauʻi e founga ʻoku kaunga ai ki heʻetau moʻui fakaʻahó ʻa e tefitoʻi moʻoni ko e [tānaki] fakataha ʻa e meʻa kotoa pē ʻia Kalaisí ki hono ako mo moʻui ʻaki ʻo ʻEne ongoongolelei kuo toe fakafoki maí.

Ko ha Faʻahitaʻu ʻo e Fakahā

ʻOku tau moʻui ʻi ha faʻahitaʻu fakaofo mo maʻu fakahā ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi kuo toe fakafoki maí. ʻOku taha pē e taumuʻa fakalūkufua ʻo e ngaahi liliu fakahisitōlia ko ia kuo fanongonongo he ʻaho ní: ke fakamālohia ʻa e tui ki he Tamai Hēvaní mo ʻEne palaní, pea mo Hono ʻAlo ko Sīsū Kalaisí mo ʻEne Fakaleleí. Naʻe ʻikai fakanounouʻi pē e taimitēpile ʻo e Sāpaté. Ka ʻoku toe lahi ange hotau faingamālie mo e fatongia ko e fakafoʻituitui mo e fāmilí ke fakaʻaongaʻi hotau taimí ke fakatupulaki e hoko ʻa e Sāpaté ko ha fakafiefia ʻi ʻapi mo e siasí.

ʻI ʻEpeleli ʻo e taʻu kuo ʻosí, naʻe ʻikai liliu siʻi pē ʻa e faʻunga ʻo e ngaahi kōlomu ʻo e lakanga fakataulaʻeikí. Ka naʻe tō e fakamamafá mo e fakaiviá ki ha founga māʻolunga mo māʻoniʻoni ange ʻo e ngāue fakaetauhi ki hotau kāingá.

Hangē ko e ngaahi tuʻoni filo ʻo ha maea ʻoku vilohi ke maʻu ai ha meʻangāue mālohi mo tolongá, ko e ngaahi ngāue fakafekauʻaki kotoa ko ʻení ko ha konga ia ʻo ha ngāue faaitaha ke toe fakafenāpasi lelei ange ʻa e meʻa ʻoku fakatefito ai e tokangá, maʻuʻanga tokoní mo e ngāue ʻo e Siasi ʻo e Fakamoʻuí kuo fakafoki maí ki hono misiona mahuʻingá: ke tokoni ki he ʻOtuá ʻi hono fakahoko ʻEne ngāue ke fakamoʻui mo e hakeakiʻi ʻo ʻEne fānaú. Kātaki kae ʻoua ʻe fakatefito hoʻomou tokangá ʻi he tafaʻaki fokotuʻutuʻu mo palani ʻo e meʻa kuo fanongonongo atú. Kuo pau ke ʻoua naʻa tau tuku e fakaikiiki ʻo e founga ngāué ke ne lēvei ʻa e ngaahi ʻuhinga fakalaumālie mahuʻinga ʻoku fakahoko ai e ngaahi liliu ko ʻení.

Ko ʻemau fakaʻamú ia ke toe tupulaki ʻi he māmaní ʻa e tui ki he palani ʻa e Tamaí pea mo e misiona huhuʻi ʻo e Fakamoʻuí, pea ke fokotuʻu maʻu e fuakava taʻengata ʻa e ʻOtuá.3 Ko ʻemau tefitoʻi kaveingá pē ke faitokonia ke hokohoko atu ʻa e ului ki he ʻEikí pea ke ʻofa ʻo kakato ange mo tokoni lelei ange ki hotau kāingá.

Fakakongokonga mo Fakamavahevaheʻí

Ko e taimi ʻe niʻihi ʻi heʻetau hoko ko ha kāingalotu ʻo e Siasí ʻoku tau hanga ʻo ʻai fakakongokonga, fakamavahevaheʻi, mo fakahoko e ongoongoleleí ʻi heʻetau moʻuí ʻaki ʻetau faʻu ha ngaahi lisi vakaiʻi lōloa ʻo e ngaahi tefito mo e ngāue fakafoʻituitui ke fakahokó. Ka ʻe hanga ʻe he faʻahinga founga ko iá ʻo fakangatangata ʻetau mahinó mo e vīsoné. Kuo pau ke tau tokanga telia naʻa hanga ʻe heʻetau tokanga mālualoi ki he ngaahi lisi vakaiʻí, ʻo tohoakiʻi kitautolu mei heʻetau ʻunu ke ofi ange ki he ʻEikí.

Ko e taumuʻá mo e fakahaohaoá, ʻa e fiefiá mo e nēkeneká, pea mo e hokohoko atu e fakauluí mo e maluʻi ʻoku maʻu ʻi hono “fakavaivaiʻi [hotau] lotó ki he ʻOtuá”4 mo hono “[maʻu] hono tataú ʻi [hotau] fofongá,”5 he ʻikai lava ke maʻu noa pē ia ʻi hano fakahoko mo fakatonuki e ngaahi meʻa fakalaumālie kotoa pē ʻoku totonu ke tau faí. Ka, ko e mālohi ʻo e ongoongolelei ʻo e Fakamoʻuí ke liliu mo faitāpuekina kitautolú, ʻoku tafe mai ia mei hono fakafaikehekeheʻi mo fakahoko e ngaahi meʻa ʻoku fekāingaʻaki ai hono tokāteliné, ngaahi tefitoʻi moʻoní, mo e founga ngāué. Pea ko ʻetau toki [tānaki] fakataha ʻa e meʻa kotoa pē ʻia Kalaisí, ʻo tukutaha fakaʻaufuli ʻetau tokangá ʻiate Iá, ko ʻene toki lava ia ʻe he ngaahi moʻoni ʻo e ongoongoleleí ʻo fakaivia kitautolu ke tau aʻusia e tuʻunga ʻoku finangalo e ʻOtuá ke tau aʻu ki aí 6 pea mo kātaki lototoʻa ki he ikuʻangá.7

Ko Hono Ako mo Fakafehokotaki e Ngaahi Moʻoni ʻo e Ongoongoleleí

Ko e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí ko ha tupenu fakatātā fungani ia ʻoku “fehokotaki lelei”8 pea lalanga fakatahaʻi. ʻI heʻetau ako mo fakafehokotaki e ngaahi moʻoni ʻo e ongoongoleleí kuo fakahā maí, ʻoku tau monūʻia ai ke maʻu ha fakakaukau ʻoku mahuʻinga pea tupulaki hotau tuʻunga fakalaumālié, ʻo fakafou ʻi heʻetau lava ʻo mamata ki he ivi takiekina ʻo e ʻEikí heʻetau moʻuí, mo ʻetau lava ʻo fanongo ki Hono leʻó.9 Pea ʻe lava ke tokoniʻi kitautolu ʻe he tefitoʻi moʻoni ʻo e [tānaki] fakataha ʻa e meʻa kotoa pē ʻiate Iá—ke liliu e tukufakaholo ko e ʻai ha lisi vakaiʻí, ki ha founga faaitaha, fetaiaki, mo kakato. Tuku ke u ʻoatu ha sīpinga fakatokāteline mo faka-Siasi ʻo e meʻa ʻoku ou fokotuʻu atú.

Sīpinga 1. Ko e tefito ʻo e tui hono faá, ko e taha ia ʻo e ngaahi fakatātā maʻongoʻonga ʻo e tānaki fakataha kotoa ʻia Kalaisí: “ʻOku mau tui ko e ngaahi ʻuluaki tefitoʻi moʻoni mo e ngaahi ouau ʻo e Ongoongoleleí ko e: ʻuluakí, Tui ki he ʻEiki ko Sīsū Kalaisí; uá: Fakatomalá; tolú, Papitaiso ʻi he fakauku ke fakamolemoleʻi ʻa e ngaahi angahalá; faá, Hilifaki ʻo e nimá ke maʻu ʻa e meʻafoaki ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní.”10

ʻĪmisi
Tui ki he ʻEiki ko Sīsū Kalaisí

Ko e tui moʻoní ʻoku fakatefito ia ʻi he ʻEiki ko Sīsū Kalaisí—ʻiate Ia ko e ʻAlo fakalangi Tofu pē Taha naʻe Fakatupu ʻo e Tamaí, pea ʻiate Ia mo e misiona huhuʻi naʻá Ne fakahokó. “He kuó ne totongi ʻa e ngaahi tuʻutuʻuni ʻa e fonó, pea ʻokú ne ʻekea ʻa kinautolu kotoa pē ʻoku maʻu ʻa e tui kiate iá; pea ko kinautolu ʻoku maʻu ʻa e tui kiate iá te nau piki ki he meʻa lelei kotoa pē; ko ia ʻokú ne taukapoʻi ai ʻa e fānau ʻa e tangatá.”11 Ko e fakahaaʻi ʻo e tui kia Kalaisí, ko e falala ia mo hono tuku hotau lotó kiate Ia ko hotau Fakamoʻuí, ki Hono huafá, pea ki Heʻene ngaahi talaʻofá.

ʻĪmisi
Fakatomalá

Ko e ʻuluaki mo e ikuʻanga fakanatula ʻo e falala ki he Fakamoʻuí, ko e fakatomalá mo tafoki mei he koví. ʻI heʻetau fakahaaʻi ʻetau tui ki he ʻEikí, ʻoku fakanatula ai ʻetau tafoki, haʻu, mo fakafalala kiate Iá. Ko ia ko e fakatomalá ko e falala mo fakafalala ia ki he Huhuʻí ke Ne fai maʻatautolu e meʻa he ʻikai malava ke tau fai ʻetautolu maʻatautolú. Kuo pau ke tau takitaha “[falala] kakato ki he ngaahi lelei ʻaʻana ʻa ia ʻokú ne mafimafi ke fakamoʻuí”12 he ʻoku tuʻunga pē ʻi he “ngaahi ngāue māʻoniʻoní, mo e ʻaloʻofá mo e manavaʻofa ʻa e Mīsaia Māʻoniʻoní”13 ʻe lava ke tau hoko ai ko ha kakai foʻou ʻia Kalaisí14 pea tau toe foki ai ʻo nofo ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá.

ʻĪmisi
Papitaisó

ʻOku fie maʻu ʻe he ouau ʻo e papitaiso ʻi he fakauku ki he fakamolemoleʻi ʻo e ngaahi angahalá, ke tau falala mo fakafalala kiate Ia pea muimui kiate Ia. Naʻe pehē ʻe Nīfai, “ʻOku ou ʻilo kapau te mou muimui ki he ʻAló, ‘i he loto fakamātoato moʻoni, ʻo ʻikai fai ʻi he mālualoi pe ha fakakākā ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá, kā ʻi he loto moʻoni, pea fakatomala mei hoʻomou ngaahi angahalá, ʻo fakapapau ki he Tamaí ʻoku mou loto fiemālie ke toʻo kiate kimoutolu ʻa e huafa ʻo Kalaisí, ʻi he papitaiso—ʻio, ʻi he muimui hifo ʻi homou ʻEikí mo homou Fakamoʻuí ki he loto vaí,ʻo fakatatau mo ʻene folofolá, vakai, te mou toki maʻu ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní; ʻio, pea ʻe toki hoko mai ʻa e papitaiso ʻaki ʻa e afí pea mo e Laumālie Māʻoniʻoní.”15

ʻĪmisi
Hilifakinimá

ʻOku fie maʻu ʻe he ouau ko e hilifakinimá ke maʻu e meʻafoaki ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní ke tau falala kiate Ia, fakafalala kiate Ia, vilitaki atu kimuʻa ʻiate Ia ʻi he tokoni ʻa Hono Laumālie Māʻoniʻoní. Hangē ko e lea ʻa Nīfaí, “Pea ko ʻeni … ʻoku ou ʻiloʻi ʻi he meʻá ni, kapau ʻe ʻikai kātaki ha tangata ki he ngataʻangá ʻi he faʻifaʻitaki ki he sīpinga ʻa e ʻAlo ʻo e ʻOtua moʻuí, ʻe ʻikai fakamoʻui ia.”16

ʻĪmisi
Tānaki fakatahaʻi ke taha

ʻOku ʻikai ʻomi pē ʻe he tefito ʻo e tui hono faá, ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni mahuʻinga mo e ngaahi ouau ʻo e ongoongolelei kuo toe fakafoki maí. Ka ʻoku hanga ʻe he fakamatala fakalaumālie ko ʻení, ʻo tānaki fakatahaʻi mai e meʻa kotoa pē ʻia Kalaisi: ʻo falala mo fakafalala kiate Ia, muimui kiate Ia pea vilitaki atu kimuʻa mo Ia—ʻio, ʻiate Ia.

Sīpinga 2. ʻOku ou fie fakamatalaʻi he taimí ni e founga ʻoku tānaki fakataha mai ai e ngaahi polokalama mo e fokotuʻutuʻu kotoa ʻa e Siasí ʻia Kalaisí. ʻE lava ke lahi e ngaahi fakatātā ke fakaʻaongaʻí; ka teu fakaʻaongaʻi pē ha niʻihi.

ʻĪmisi
Langa hake mo fakamālohia ʻa Saione

ʻI he 1978, naʻe fakahinohinoʻi ai ʻe Palesiteni Sipenisā W. Kimipolo e kāingalotu ʻo e Siasí ke nau langaki hake ʻa e ivi ʻo Saioné he funga ʻo e māmaní. Naʻá ne naʻinaʻi ki he Kāingalotú ke nau takitaha nofo pē ʻi honau fonua tupuʻangá pea fokotuʻu ha ngaahi siteiki mālohi, ʻaki hono tānaki fakataha e fāmili ʻo e ʻOtuá mo akoʻi kinautolu ʻi he ngaahi hala ʻo e ʻEikí. Naʻá ne toe fakahaaʻi mai foki ʻe langa ha temipale lahi ange mo ne talaʻofa mai ha ngaahi tāpuaki maʻá e Kāingalotú ʻi ha feituʻu pē ʻoku nau nofo ai he māmaní.17

ʻĪmisi
Houa ʻe tolú
ʻĪmisi
Fanongonongo ki he Fāmilí

ʻI he toe tokolahi ange ʻa e ngaahi siteikí, naʻe toe fakautuutu ai e fie maʻu ki he ngaahi ʻapi ʻo e kāingalotú ke hoko ko ha “[ngaahi feituʻu] ʻe [fie] nofo ai e kau mēmipa ʻo e fāmilí, pea [lava] ke fakatupulaki ai ʻenau moʻuí mo feʻofoʻofani, fepoupouaki, fefakahoungaʻaki, mo fefakalotolahiaʻaki.”18 Kimuʻa atu ʻi he 1980, naʻe fakatahaʻi e fakataha ʻaho Sāpaté ke houa ʻe tolu, ke “toe fakamamafaʻi e fatongia fakatāutaha mo fakafāmili ki hono ako, moʻui ʻaki, mo akoʻi ʻo e ongoongoleleí.”19 Naʻe toe fakapapauʻi mai e fakamamafa ko ʻeni ki he fāmilí mo e ʻapí, ʻi he “Ko e Fāmilí: Ko ha Fanongonongo ki Māmani” ʻo fakafeʻiloaki mai ʻe Palesiteni Kōtoni B. Hingikelī ʻi he 1995.20

ʻĪmisi
Langa temipalé

ʻI ʻEpeleli 1998, naʻe fanongonongo ai ʻe Palesiteni Hingikelī ʻa hono langa ʻo ha toe fanga kiʻi temipale iiki ke ʻomi ai e ngaahi ouau toputapu ʻi he fale ʻo e ʻEikí, ke ofi ange ki he Kāingalotu fakafoʻituituí mo e ngaahi fāmilí ʻi he funga ʻo e māmaní.21 Pea naʻe toe tānaki atu ki he ngaahi faingamālie ko ʻeni ke tupulaki mo fakalakalaka fakalaumālié, ʻa e tupulaki e moʻui fakafalala pē kiate kitá, ʻo fakafou ʻi hono fakafeʻiloaki mai ʻo e Paʻanga Tokoni Fakaako Tuʻumaʻú ʻi he 2001.22

ʻĪmisi
Tokangaekina e masivá mo e faingataʻaʻiá

Lolotonga e taimi ʻo Palesiteni Tōmasi S. Monisoní, naʻá ne toutou ekinaki ai ki he Kāingalotú ke nau ō atu “ʻo fakahaofi” mo ne fakamamafaʻi e tokangaekina ʻo e masivá mo e faingataʻaʻiá, ke kau he ngaahi tufakanga fakalangi ʻo e Siasí. ʻI he hokohoko atu e tō e fakamamafá ki he mateuteu fakatuʻasinó, naʻe fakafeʻiloaki ai e polokalama Moʻui Fakafalala Pē Kiate Kitá ʻi he 2012.

ʻĪmisi
Ko Hono ʻAi e Sāpaté ke fakafiefiá

ʻI he ngaahi taʻu kuo hilí, kuo fakamamafaʻi mo fakamālohia ai e ngaahi tefitoʻi moʻoni mahuʻinga ke ʻai e Sāpaté ke hoko ko ha fakafiefia ʻi ʻapi mo e siasí,23 ke teuteuʻi ai kitautolu ki he liliu e taimitēpile ʻo e houalotu Sāpaté ne fanongonongo ʻi he fakatahaʻanga ko ʻeni ʻo e konifelenisi lahí.

ʻĪmisi
Fakafenāpasi ʻo e ngaahi kōlomu Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí mo e ngaahi houalotú

Pea ʻi he māhina ʻe ono kuohilí, naʻe toe fakamālohia ai e ngaahi kōlomu ʻo e Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí, pea toe fakafenāpasi lelei ange ia mo e ngaahi houalotú ke aʻusia ha founga māʻolunga mo māʻoniʻoni ange ki he ngāue fakaetauhí.

ʻĪmisi
Ngāue faaitaha pē ʻe taha

ʻOku ou tui ʻe lava ke tokoni e hokohoko mo e taimi ʻoku hoko ai e ngaahi meʻá ni he ngaahi taʻu lahi ko ʻení, ke tau vakai ai ki he faaitaha mo e kakato ʻo e ngāué, kae ʻikai ko ha ngaahi polokalama pē ʻoku hoko noaʻia. “Kuo ʻosi fakahā mai ʻe he ʻOtuá ha sīpinga ʻo e fakalakalaka fakalaumālié ki he fakafoʻituituí mo e ngaahi fāmilí ʻi he ngaahi ouaú, akonaki, ngaahi polokalama, pea mo e ngaahi ʻekitivitī ʻoku fakatefito ʻi ʻapí kae poupou ki ai e Siasí. ʻOku fokotuʻu ʻa e ngaahi houalotú mo e ngaahi polokalama ʻo e Siasí ke tāpuekina ʻa e fakafoʻituituí mo e ngaahi fāmilí, ʻo ʻikai ko e ngaahi houalotú.”24

ʻOku ou lotua te tau lava ʻo ʻiloʻi e ngāue ʻa e ʻEikí, ʻa ia ko ha ngāue maʻongoʻonga fakemāmani lahi ʻoku fakautuutu ai pē ʻene fakatefito ʻi he ʻapí pea poupou ki ai e Siasí. ʻOku ou ʻiloʻi mo fakamoʻoni ʻoku fakahaaʻi mai ʻe he ʻEikí pea “te Ne kei fakahā mai ha ngaahi meʻa lahi mo mahuʻinga ʻo kau ki he Puleʻanga ʻo e ʻOtuá.”25

Palōmesi mo e Fakamoʻoni

Naʻá ku kamata ʻeku pōpoakí ʻaki ʻeku fakamanatu atu e mālohi ʻoku maʻu ʻi hono vilohi pe fī fakataha e ngaahi tuʻoni filó ke hoko ko ha maeá. ʻI he founga tatau pē, ʻoku ou palōmesi atu ʻe hāsino e tupulaki e fakakaukaú, taumuʻá, mo e mālohí ʻi heʻetau ako mo moʻui ʻaki e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí kuo toe fakafoki maí, ʻi he taimi ʻoku tau faifeinga ai ke tānaki fakataha e meʻa kotoa pē ʻia Kalaisí—ʻio ʻiate Ia.

Ko e faingamālie mo e ngaahi tāpuaki kotoa pē ʻoku ʻi ai hono ola taʻengata, ʻoku kamata pea malava mo ʻi ai hano taumuʻa pea tuʻuloa, tuʻunga pē ʻi he ʻEiki ko Sīsū Kalaisí. Hangē ko e fakamoʻoni ʻa ʻAlamaá: “ʻOku ʻikai mo ha toe hala kehe pe ha founga ʻe lava ai ʻo fakamoʻui ʻa e tangatá, kae ngata pea founga pē ʻia Kalaisi. Vakai, ko ia ʻa e moʻui mo e maama ʻo e māmaní.”26

ʻOku ou fakahaaʻi fiefia ʻeku fakamoʻoni ki hono faka-ʻOtua mo e moʻoni ʻoku moʻui ʻa e Tamai Taʻengatá mo Hono ʻAlo ʻOfaʻanga ko Sīsū Kalaisí. ʻOku tau fiefia ʻi hotau Fakamoʻuí. Pea ʻoku tau maʻu ʻiate Ia ʻa e fakapapau ko e “melinó ʻi māmani pea mo e moʻui taʻengata ʻi he maama ka hoko maí.”27 Ko ʻeku fakamoʻoní ia ʻi he huafa toputapu ʻo e ʻEiki ko Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.