I-Biribin: Korakoran te Maiu n Tamnei IAON ABAN MARAWA

Tao 550 te ririki imwain bungiakin Iesu Kristo, e berita te Uea bwa ana burabeti ana Boki Momoon ae Nibwaai: “Ao I uringiia naake iaon aban marawa,” ao n uotarake au taeka, eng, ni katoai aba nako iaon te aba” (2 Nibwaai 29:7). Nakoia aika a mwaiti ake a wareki taeka aika kakaawaki aikai, teuana te kurubu n “aba iaon aban marawa” e roko n au iango: Biribin.

Ma mwaitin ana botanaomata ae kaniia 100 te mirion, te Tautaeka ae inaomata I Biribin bon te aba ae abwabwaki ae uamae tao 7,100 aba aika mena i maiaki mainikun te aono n Atia. Bon te aba ae tamaroa ae korakora ao kaaina a iraorao, tatangira ao bon aomata aika mwamwakuri aika nanorinano. Irarikin anne te aba e rinanon te mwaiei, taiboon, koburaken warekeno, nao ake a ririeta, ao tabeua riki kangaanga ake a rootaki iai ni kangaangan ni kaubwain te aba. E korakora te maiu ni kainnano aika kakaoti aika kakaewenako, ao kaain Biribin a teimatoa inanon aki teiraoin te tautaeka ao bwakabwakan kaubwain te aba.

Ma naake a taneiai ma ana kawai te Uea, Biribin bon te tabo are te euangkerio e tatauraoi ni butimwaeaki iai. N airi ma te Tagalog ao aia taetae tabeua kaain te aba, a mwaiti I-Biribin aika taetae n I-Matang, are bon te taetae ae bwainaki. Ibukin maanin te tautaeka n Tibein, e raka iaon 90 te betienti te botanaomata aika Kiritian, ao e bon tau mwaitin te botannaomata ae tabeman bon kaain te Muslim.

Te moan kakatai ni karokoan te Ekaretia i Biribin e karaoaki n 1898 n tain te buaka imarenaia kain Tibein ao Amerika iroun Willard Call ao George Seaman, taan mwakuri aika Itiaki ni Bong aika Kaitira mai Utah ake a tia ni katabuaki bwa mitinare imwain nakoia. Ngke a kaitarai taai akanne, a tataekina te euangkerio, ma akea te bwabetito imwiina.

N tain te Kauoua ni Buaka n te Aonaaba, tabeman Aika Itiaki ni Bong Aika Kaitira a mwaing rinanon abamakoro ma ana taanga ni buaka te Allied ake a tokanikai iaoia aia kairiribai n te tabo anne. N 1944 ao 1945, kurubu n te taanga ni buaka a karaoi botaki n te Ekaretia n tabo aika a mwaiti, ao membwa n te LDS a taromauri ao taan mwakuri a teimatoa ni mena i Biribin ngke e toki te buaka. Ibuakoia bon Maxine Tate ao temanna are tibwa rairaki Jerome Horowitz. Naakai ni kauoman a buoka tataekinan te euangkerio nakon Aniceta Fajardo. Ngke a tabe ni buoka manga katean ana auti Aniceta are e uruakaki n te boom, Tari Horowitz e tibwaa ana onimaki ae boou ma Aniceta ao natina te aine, Ruth.

E karekea ana koaua Aniceta ao e tangiria ni bwabetitoaki, ma te Ekaretia e tuai n anga te kariaia ibukin te bwabetito ibukiia kain Biribin n te tai anne ibukina bwa akea te iunite ae matoa n te Ekaretia iaon te aba. Unimwane Harold B. Lee (1899–1973) man te Kooram n Abotoro are Tengaun ma Uoman e ata nanon Aniceta, ao nakoana ae te tia babaire n te Botaki n Taromauri ni Kabuta, Unimwane Lee e kariaia bwabetitoakin Aniceta. Ni ingabongin te Itita n 1946, Aniceta Fajardo e bwabetitoaki iroun te tia mwakuri ae Loren Ferre ao ngkai e a kinaaki bwa te moan I-Biribin n riki bwa kaain ana Ekaretia Iesu Kristo Ibukiia Aika a Itiaki ni Bong aika Kaitira.

Imwiin te buaka, a kateaki kurubu n te Ekaretia n uoua ana tabo ni buaka te U.S—Clark Air Base ao Subic Bay Naval Base—ngkai membwa irouia Aika Itiaki ni Bong Aika Kaitira a karaoi taromauri ao a ingainga n noora katean rabwatan te Ekaretia ae kinaaki i Biribin. N Aokaki 21, 1955, Beretitenti Joseph Fielding Smith (1876–1972) e katabua Biribin bwa e na tataekinaki iai te euangkerio. Totoko iaan te tua, ngaia are e kawaeremwea rokoia mitinare ni karokoa 1961.

N 1960, Unimwane Gordon B. Hinckley (1910–2008), are n te tai anne bon te Tia Ibuobuoki n te Kooram n Abotoro are Tengaun ma Uoman, e roko I Biribin ibukin tabeua te bong: I kaota au iango bwa e na rang tamaroa taraakin te mwakuri ni mitinare … ni karikiua n aron are e ririki n tabo tabeua n te aonaaba.”³ Te ririki are imwiina, imwiin te katauraoi ae mwaiti ao katiaan mwakuria beebwa irouia membwa n aron te Maxine Tate Grimm ao Beretitenti Robert S. Taylor man te Mition Maiaki Mainiku ma rao ake tiaki kain te Ekaretia, Unimwane Hinckley e oki nakon te aba ni manga katabua Biribin ibukin wakinan te mwakuri ni mitinare.

N Eberi 28, 1961, te tabo teuana i tinanikun Manila, e kaitibo Unimwane Hinckley ma te kurubu ae uarereke irouia membwa aika taromauri, kaain Amerika aika a maeka n te aba, ao temanna te membwa ae kaain Biribin—David Lagman—ao e anga ana tataro ae onoti “bwa e na iai nga ma nga ake a na karekea te rongorongo aei ao a na kakabwaiaaki iai.”⁴ taeka akanne, ake a taekinaki iroun ana toro ni koaua te Uea, e a riki bwa te taetae ni burabeti.

Moan mitinare aika aman—Raymond L. Goodson, Harry J. Murray, Kent C. Lowe, ao Nester O. Ledesma—a roko i Manila tabeua te wiiki imwiina. “Kaain Biribin a rang n tauraoi ni butimwaea te euangkerio,” Unimwane Lowe e taekinna. “Ngkana atun te mweenga e baireia n kaaina te Ekaretia, ni keiti aika mwaiti, te utu ae bwanin a na bane ni kaaina te Ekaretia.”⁵

E rikirake te mwakuri ni karokoa te tai are e a kateaki iai te Mition i Biribin n 1967. N tokin te ririki anne, bon 3,193 membwa inanon te mition, 631 mai irouia ake a rairaki n te ririki anne. N 1973 te Ekaretia i Biribin e raka nakon te mwaiti ae kaniia 13,000 ana membwa. Ni Meei 20, 1973, te Titeiki i Manila Biribin e a kateaki, ma Augusto A. Lim bwa te beretitenti. N 1974 te mition e a bwenaua, ni karika Manila Biribin Mition ao Biribin Cebu City Mition.

Inanon Aokati n 1975, e roko Beretitenti Spencer W. Kimball (1895–1985) i Manila n tararua te moan maungatabu n te aono ii Biribin. Aokati bon te namwakaina ae buaka, e kangaanga iai te mwamwananga irouia ake a roko mai tinanikun Manila. Te bwati e onrake irouia Aika Itiaki man Kawan Laoag a kuri aki roko, ma Aika Itiaki a kooka bwaoia man mwanibwa ni bokaboka ao ni butiia te turaiwa bwa e na aki oki. Aia kurubu teuana Aika Itiaki a ninikoria ni mwananga i taari n te buaka bwa te mwaiti ae teniua te bong ibukina bwa e rangi ni kakawaki ibukiia ni kabane, n aron te titita temanna are e taku, bwa e na noora ao n ongo bwanaan ana burabeti te Atua ae maiu.

E manga oki riki nako Biribin n 1980 Beretitenti Kimball n tararua te maungatabu teuana n te aono, ao e kaitibo naba ma te beretitenti mai Biribin ae Ferdinand Marcos. Te maroro aei e katanea te kawai ibukin te Ekaretia bwa e na kauka ana tienta ni katanaeiai ibukiia mitinare i Biribin n 1983 ao ni katabua te Tembora i Manila Biribin n te ririki are imwiina. N 1987 e kateaki te etekuata n te Aono ae Biribin/Micronesia i Manila.

Rinerine man ana Boki Moomon a rairaki nakon te Tagalog n 1987. Rairan ana Boki Moomon a tauraoi ngkai n nooraki n tabeua taetae ni Biribin, n ikotaki ma Cebuano.

Inanon Ritembwa 1980, Beretitenti Spencer W. Kimball e kanakoa te tarekita n ana tabo ni mwakuri are e tabe ma te aba n te Ekaretia nako Manila bwa e na kakaea te tabo ae riai ibukin te tembora. Imwiin tabeua taraakin tabo, te tarekita e karina ana bubuti bwa e na kabooa 3.5 te eka (1.4 ha) ni Kawan Quezon. Te tabo e kaitara te Manono are Marikina, ao nnena e kaan nakoia membwa aika a mwaiti n te Ekaretia. E kariaiakaki te bubuti, ao e kabooaki te tabo inanon Tianuare 1981. E bitaki aran te kawai nakon Tembora Drive n ana bubuti te Ekaretia.

Ibukin te bukamaru ni katabwenaan aontano n Aokati 25, 1982, n aki tabe ma rokon te taiboon, e kaniia 2,000 membwa n te Ekaretia ake a botaki man mwakoron nako te aba man boti, turein ao bwati. Katean te tembora e waekoa ni waaki, ao e tauraoi ibukin katabuana n Aokati 1984.

E kaniia 27,000 membwa ao ake tiaki membwa ake a roko ni mataku n te tembora imwain katabuana. A roko n aki tabe ma uoua taian taiboon—are ti 48 te aoa te maranga—are e katabwena aon Biribin tabeua te bong imwaina. Aika Itiaki man burowinti aika raroa a roko ni kua ma a waekoa ni marurung ao ni kukurei. Ni keiti aika mwaiti a tia ni kairoroaki bwa ana rauni kawai nako Manila ibukin kawai ake a tao n te ieka ao buriti a uruaki n taonakon karanga.

Tamaroan te tembora e kakukurei nanoia iruwa, n ikotaki ma kaain Biribin aika a rang kinaaki. Te tia Koro Karaki ae Celso Carunungan e taetae iaon “namakinan te mimitong, bwa ngkana ko rin inanona kona bon kaitibo ma te Tia Karikibwai.” Keno Bienvenido Castillo, te mataniwi n mitinare n te Botaki ni Bureitiman i Biribin, e taku bwa te tembora bon te “tabo are ko kona ni maroroakin iai bwain karawa ibukina bwa koa bon roko iai.” Uoman Tina a namakina te tembora “bwa bon ana auti ni koaua te Uea.” Eva Estrada-Kalaw, te membwa n ana auti n tei Biribin, e tuanga te tia kairi, “Ai bia kam katei tembora riki aika mwaiti ikai.”⁶

E kaira te taromauri ni kawenean atibun te maninganinga n te Kauabong, Tebetembwa 25, 1984, Beretitenti Hinckley, Te Kauoman ni Kauntira n te Moan Beretitentii n te tai anne, Tebetembwa 25, 1984. Ruaiwa tetere ni katabu a rimwiina, ake a karaoaki n ruun te tiretio. E kaniia 6,500 Aika Itiaki ae man titeiki aika 16 ao 22 mwakoro n Aonon te Betebeke a iri tetere aika kakaokoro.

Bon imwiin tian karaoan te kabanea n tetere n te katabu, Paulo V. Malit Jr. ao Edna A. Yasona a riki bwa moan tanga ni mareaki n te Tembora i Manila Biribin n Tebetembwa 27, 1984. E karaoa te bukamaru n te mare Te moan Beretitenti n te tembora, W. Garth Andrus.

A rawata membwa n te Ekaretia a kateirain ni karekea aia entaumente, ni moanaki ma taan mwakuri n otenanti. Mwakuri n te tembora e reitinako rinanon te tairiki ni karokoa te bong are imwiina.

Membwa a namakina rikiraken nanoia ni kan rin n te tembora. Naake a maeka n raroa mai Manila a anganano n te mwananga ae raroa ni boti ke ni bwati. Ma a bon roko ao a uoti aia karaki n onimaki ao ni botumwaka.

Irouia Bernardo ao Leonides Obedoza man General Santos, te nako n te tembora e bon rang n raroanako ao Manila e tara ni kangaanga. Ma n aron te aomata ae iai ana bitiniti are e nako ni kaboi ana bwai ni kabane ni karekea te momi ae bobuaka (tara Mataio 13:45–46), te tanga aei a baireia ni kabonakoa aia auti ni kabooa te mwananga bwa aonga ngaiia ma natiia ni kona ni kabaeaki bwa te utu ae akea tokina. Imwiin kabonakoan mweengaia ao angiin nako aia bwai, a kona ni kakoroa raoi te mwaiti are ana kabooa iai kantokaia nako Manila ma aia utu ae ruaman mwaitiia. Leonides e raraoma ibukina bwa akea mweengaia are a na okiria. Ma Bernardo e kakoaua nakoina bwa te Uea e na katauraoia. A kabaeaki bwa utu ngkai ao n aki toki n te tembora n 1985. E bon materaoi te anganano are a karaoia, bwa n te tembora a kunea te kukurei ae akea kabotauana—aia bwaeao ae bubuaka. Ao ni koauan ana taeka Bernardo, te Uea e katauraoi bwaai ni kabane. N okiia mai Manila, aomata nako aika akoi a anganiia aia tabo ni maeka. Natiia a bane aia reirei, ao te utu e bon reke oin mwengaia n te tabo ae boou.

N Eberi 18, 2006, te Moan Beretitentii e katanoata katean te Tembora ni Kawan Cebu i Biribin. N ongoia n te kaongora, membwa aika a mwaiti n te Ekaretia a tang bwa a kaonaki n te kimwareirei. “Tia kakabwaiaki ibukina bwa e a tia te Uea n rinea te Kawa ae Cebu bwa nnen te tembora are imwiina.” E taku said Cesar Perez Jr., tarekita n te Kaawa ae Cebu Intitiute n Taekan te Aro.

Tabeua te namwakaina imwiin katabuan te Tembora n te Kawa ae Cebu ii Biribin, Aomata aika Itiaki aika I-Biribin a kukurei. N Okitobwa 2, 2010, n tain te kaukuki n te maungatabu ni kabuta, Beretitenti Thomas S. Monson e katanoata katean te Tembora i Urdaneta Philippines, i Pangasinan.

Ana Ekaretia Iesu Kristo Ibukiia Aika Itiaki ni Bong Aika Kaitira e bon boou ni kabotauaki nakon rokona n aba tabeua, ma tokin kawaina n aba aika abamakoro e bon mimitong. Rikiraken te Ekaretia e bon rangi n tamaroa, ao ae tamaroa riki iaon kawaina n roko. Unimwane Michael John U. Teh man te Itingaun, te kauoman n I-Biribin are e weteaki bwa e na beku ni Mataniwi ni Kabuta, e taku “Ngaira [Aomata aika Itiaki ni Bong Aika Kaitira i Biribin]ti kainnanoia ni katauraoira n te maiu n tamnei riki nakon are mai imwaina ibukina bwa te mwakuri e na wakinako ni iai ao n akea ara ibuobuoki”⁷

N te koaua, ni wakin te ka 21 n tienture, te Ekaretia are e kaokaki e na reitinako n rikirake ni buburana ao ni katikiia ae mwaiti riki I-Biribin ni butimwaea ana rongorongo ao ni kakabwaiaki n te rinerine aei aomata ake a maeka n aba iaon marawa. Iroun Unimwaane Teh ao Aika Itiaki mai Biribin, ana “berita ae korakora… te Uea iaoia ake a mena n aba iaon marawa” (2 Nibwaai 10:21) a kakoroaki ngkai bukiia.