2017
Ko e Ongoongoleleí mo e Moʻui ʻoku Leleí
March 2017


Ko e Ongongoleleí mo e Moʻui ʻoku Leleí

Mei ha lea ʻi ha fakatahaʻanga lotu, “Ko e Moʻui ʻoku Leleí,” naʻe fai ʻi he ʻUnivēsiti Pilikihami ʻIongi–ʻAitahoó ʻi he ʻaho 18 ʻo Tīsema 2015. Ke maʻu kakato ʻa e leá (ʻi he lea faka-Pilitāniá), ʻalu ki he web.byui.edu/devotionalsandspeeches.

Ko e fāmilí mo e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí ʻoku mahuʻinga taha ʻi he uhouhonga ʻo e faingataʻá pea mo e taimi ʻoku ngali fehālaaki ai ʻa e meʻa kotoa peé.

ʻĪmisi
Father and daughters

ʻOku lahi e ngaahi lea ʻoku fakamamafaʻi ai e mahuʻinga ke tulifua e ngaahi fakaʻamú mo e meʻa ʻokú te manako aí. ʻOku moʻoni pē e ngaahi taumuʻa ko iá, ka ʻoku ou fakaʻamu ke ke fakalaulauloto ki ha taumuʻa ʻoku toe mahulu angé ʻi hoʻo moʻuí.

Houngaʻia ʻi he Ngaahi Tāpuakí

ʻOku ou fakaʻamu ke kamata ʻaki hoʻo houngaʻia ʻi ho ngaahi tāpuakí— kae tautautefito ki ho tukufakaholó. ʻOku ngāue vāofi ʻaupito ʻa e houngaʻiá mo e loto-fakatōkilaló. ʻOku tau moʻui ʻi ha kuonga ʻoku tāfataha pē e kakaí kiate kinautolu pē. Tautautefito ki he mītia fakasōsialé, ʻoku faingofua pē ke ngāue ʻaki ia ki hano fakahīkihikiʻi kita. Kuo ʻikai ʻaupito ha taimi ʻe toe mahuʻinga ange ai e loto-houngaʻiá mo e loto-fakatōkilaló. ʻOku fakahā ʻe kinautolu ʻoku nau maʻu e ongo ʻulungaanga ko ʻení ʻa ʻenau houngaʻia ʻi honau ngaahi tāpuakí ʻi heʻenau muimui ki he tā sīpinga ʻa e Fakamoʻuí.

Ko hoku kaungāmeʻa ko Lousa B. Potá ko ha palōfesa ʻi Hāvati, ʻa ia ko ha mēmipa faivelenga ʻi he Siasí, naʻá ne pehē ʻi he taha ʻo e ngaahi polokalama fakaʻosi ako ʻa Hāvatí ʻi Mē 2015 ko e houngaʻiá “ʻoku fie maʻu ke tau fakahā ai ʻetau moʻua ki he niʻihi kehé,” pea “ʻoku faʻa kau ai ha tali afeitaulalo ki he ngaahi meʻaʻofa naʻe maʻu taʻengāueʻí pe taʻeʻuhingá.” Naʻá ne fakaʻosi ʻaki ʻene pehē: “Kapau te ke fili ke tali e houngaʻiá ko ha konga mahuʻinga ia hoʻo moʻuí, ʻe tokoni lelei ia kiate koe. Te ne tokoniʻi koe ke ke matuʻuaki e ʻahiʻahi ke fakavaivai ki he loto-hīkisiá mo e fakamāfutofutá. Te ne tokoniʻi koe ke ke ʻilo e leleí pea tali ʻa e meʻa ʻoku totonú. ʻE tokoni ia ke mahino kiate koe ʻi he taimi ki he taimi ʻa e ngaahi faingataʻa mo e ʻahiʻahi te ke fetaulaki mo iá. ʻE tokoni ia ke ke tokanga ki he niʻihi ʻoku faingataʻaʻia ʻiate koé ʻa ia te ke lava ʻo faitāpuekina ʻenau moʻuí.”1

ʻĪmisi
Grandfather and grandson washing dishes

ʻOku ou fokotuʻu atu ke fakatefito ʻetau houngaʻiá ki hotau tukufakaholó. ʻI he taimi ʻoku tau monūʻia ai ke maʻu ha mātuʻa leleí, ʻoku totonu ke tau houngaʻia ai. Ko hotau taki taha moʻua ʻeni ki hotau tukufakaholó. ʻOku pehē ʻe ha palōveape faka-Siaina motuʻa, “ʻI hoʻo inu ʻa e vaí, ʻoua naʻa ngalo ʻa e vaitupu ne haʻu mei aí.”

ʻOku mahino mei he folofolá ʻa e fie maʻu ke tau fakaʻapaʻapa ki heʻetau mātuʻá. ʻOku pehē ʻi he Ngaahi Lea Fakatātaá, “ʻE hoku foha ke ke tauhi ʻa e fekau ʻa hoʻo tamaí, pea ʻoua naʻa liʻaki ʻa e fono ʻa hoʻo faʻeé” (Ngaahi Lea Fakatātā 6:20). ʻOku akonaki mai ʻi he tohi ʻa ʻEfesoó ke “fakaʻapaʻapa ki hoʻo tamaí mo hoʻo faʻeé” (vakai, ʻEfesō 6:2–3; vakai foki, ʻEkisōtosi 20:12). Naʻe fakalea peheni ia ʻe he filōsefa ʻiloa Siamane ko Koetí, “Mei he tukufakaholo hoʻo tamaí, ka ai ha meʻa, hanga ʻo toe ngāueʻi ke ʻaʻau moʻoni ia!”2 ʻOku mahino ʻa e fie maʻu ko ia ke tau fakamālō ki heʻetau ngaahi mātuʻá mo fai ha ngāue lelei ke maʻu ʻa e meʻa ʻoku nau ʻamanaki ke foaki mai kiate kitautolú.

Ngaahi Tefitoʻi Moʻoni Taʻengatá mo e Ngaahi Fakakaukau Fakamāmaní

ʻOku ou fie tānaki atu ki he fakaʻaiʻai ke ke houngaʻiá ha ngaahi akonaki fakapotopoto ʻe ala tokoni atu ke ke fakatou fiefia mo lavameʻa ʻi hono maʻu ha moʻui ʻoku ʻuhingamālié, ʻa ia ʻoku faʻa ui ko e “moʻui ʻoku leleí.”

Naʻe fakahā mahino ʻi ha ʻēsei ʻa ʻEiki Sonatane Siaki, ko e Lāpai Pule mālōlō ʻo e Lotu Faka-Hepelū Fakatahatahaʻi ʻo e Kominiueli Pilitāniá, ʻa e meʻa ʻoku ou hohaʻa ki aí kau ki he mōlia ʻa e tuí, tuʻunga ʻulungāanga maʻá, mo hono ʻuhingá ʻi he kuongá ni. Naʻá ne pehē:

“Kapau ʻoku ʻi ai ha meʻa ʻe taha ʻoku ʻikai ke fai ʻe he ngaahi kautaha lalahi ʻo e māmani fakaonopōní, ko e ʻomai ha ʻuhinga. …

“Kuo fakaivia kitautolu ʻe he saienisí, tekinolosiá, māketi tauʻatāiná pea mo e … vahefonua fakatemokālatí ke tau aʻusia taʻe hano tatau e ʻiló, tauʻatāiná, moʻui fuoloá mo e faingamālié. Ko e ngaahi aʻusia māʻongoʻonga taha ia ʻi he sivilaise ʻa e tangatá pea ʻoku totonu ke taukapoʻi mo mataʻikoloaʻaki.

“Ka ʻoku ʻikai ke nau tali ʻa e fehuʻi ʻe tolu ʻe fehuʻia ʻe he tokotaha mohu fakakaukau kotoa pē ʻi ha taimi ʻo ʻenau moʻuí: Ko hai au? Ko e hā ʻoku ou ʻi heni aí? ʻE founga fēfē leva haʻaku moʻui? Ko hono olá kuo tau maʻu ʻi he senituli 21 e faingamālie ke fili ki he lahi tahá mo e ngaahi ʻuhinga siʻisiʻi tahá.”3

ʻOku fakahā ʻe he konga lea ko ʻení ʻa e ʻelito ʻo ʻeku pōpōakí ʻi ha founga fakaʻeiʻeiki. ʻOku ou manavasiʻi naʻa kuo fika ua ʻa e moʻui naʻe fakatefito ʻi he moʻui mo e ngaahi akonaki ʻa Sīsū Kalaisí ki he fakakaukau fakamāmani ʻo e moʻui ʻoku leleí.

Ko kitautolu ko eni ko e kāingalotu ʻo e Siasí, ʻoku hoko ʻa e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí mo ʻene Toetuʻú mo e Fakaleleí ko e makatuʻunga ia ʻo e meʻa kotoa pē ʻoku mahuʻingá, pea ʻoku nau ʻomi foki ʻa e ʻuhinga ʻo e moʻui ko ʻení. Kuo tākiekina ʻe he Fakamoʻuí ʻa e tuí mo fokotuʻu e ngaahi tuʻunga ʻulungaanga ʻoku kau ki he angamaʻá, angatonú, pea mo ē ʻoku tāú pea ko hono olá ko ha moʻui ʻoku leleí. Neongo ia, ko e ngaahi tefitoʻi moʻoni mo e fakavaʻe ʻo e angamaʻá ne akoʻi ʻe he Fakamoʻuí, ʻoku fakaangaʻi lahi ia he māmaní he ʻahó ni. Naʻa mo e tui faka-Kalisitiané ʻoku fakaangaʻi lahi mo ia.

ʻOku ʻikai foʻou ʻeni. Kuo laui senituli hono tipeitiʻi e founga ʻe maʻu ai ʻa e moʻui ʻoku leleí. ʻI he taimi naʻe ʻi ʻAtenisi ai ʻa e ʻAposetolo ko Paulá, naʻá ne fetaulaki mo e “kau fiepoto ʻo e faʻahinga ʻo ʻEpikuliō mo Sitoikó” (Ngāue 17:18). Naʻe tui ʻa e kau Sitoikó ko e meʻa lelei māʻolunga tahá ʻa e angamaʻá, kae tui ʻa e kau ʻEpikulioó ko e lelei māʻolunga tahá ʻa e fiefiá (fakataimí). Kuo fakaʻau ke fielahi ʻa e kau sitoiko tokolahi pea nau fakaʻaongaʻi ʻa ʻenau tōʻonga tuí ke “fakapuliki ʻaki ʻa ʻenau … mānumanú mo e fai angahalá.” Kuo hoko e kau ʻEpikuliō tokolahi ko ha kakai ʻoku fekumi ki he fiefia fakataimí mo fakahōhōʻia ʻenau ngaahi fie maú, ʻo nau moto ʻaki ʻa e “Ke tau kai mo inu, he te tau mate ʻa pongipongi.”4 ʻOku tokolahi ʻa e kakai ʻi he māmani fakaʻeketēmiká kuo fuoloa ʻenau tuhu ki hono malangaʻi ʻe ʻAlisitōtolo ʻo pehē ko e faʻa fakalaulauloto fakaʻatamaí ko e founga ia ke maʻu ai ʻa e moʻui ʻoku leleí. ʻOku mālié ko e ngaahi tōʻonga tui tatau pē ʻeni naʻe fepaki mo e tui faka-Kalisitiané ʻi he kuonga muʻá ʻoku kei hoko pē ia ʻi he ʻahó ni kae faikehekehe siʻi pē.

ʻIkai ngata aí, ʻoku lahi e ngaahi tōʻonga tui foʻou ʻoku fepaki tonu ia mo e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí. Kuo vave ʻeni ʻene hokó. ʻI hono ngāueʻaki e lea ʻa e Tohi ʻa Molomoná, “ʻi he vahaʻataimi ʻo e ngaahi taʻu siʻi pē” (Hilamani 7:6), kuo tā tuʻo lahi hono ui ʻi he māmaní ʻa e “koví ko e leleí, mo e leleí ko e kovi” (2 Nīfai 15:20). Ko hono moʻoní, ʻoku fakaʻilonga mai ʻe he ongo potufolofola ko ʻení ʻa e meʻa ʻoku hoko he ʻaho ní. Kuo vave hono liliu e meʻa naʻe pehē ko e moʻui maʻá. Kuo fakaʻulia ʻa e fakahehema mei he fakavaʻe ʻaki ʻa e ʻulungāanga maʻá ʻa e moʻui ʻoku leleí. ʻOku hōloa ʻa e tui faka-Kalisitiané koeʻuhí ʻoku tui ʻe ha niʻihi ki he talatupuʻá ko e tui faka-Kalisitiané ʻoku ʻikai mahuʻinga ʻa e fiefia ʻi he moʻui ní ka ʻi he langí pē.5 ʻOku ou tapou atu ʻoku ʻomi ʻe he muimui ki he Fakamoʻuí ʻa e fiefia ʻi he moʻuí ni pea mo langi.

Ngaahi ʻUlungaanga Tuʻuloá mo e Ngaahi ʻUlungaanga Manakoá

ʻĪmisi
Family scripture study

ʻOku ʻi ai ʻa e ngaahi faingataʻa ʻe niʻihi ʻoku ʻikai ngata pē ʻi he leleí mo e koví. ʻOku fie maʻu ʻe he niʻihi ke tau fai e ngaahi filí makatuʻunga ʻi he meʻa ʻoku lelei tahá, kae ʻikai ko e meʻa pē ʻoku leleí.6

ʻI ha faʻu tohi ʻa Tēvita Poloki naʻe fakahingoa “Ko e Lisi ʻo e ʻUlungāngá,” naʻá ne faʻu ai ha fakakaukau ki he “faʻahinga ʻe ua ʻo e ʻulungāngá, ko e ngaahi ʻulungaanga manakoá (résumé virtues) mo e ngaahi ʻulungaanga tuʻuloá (eulogy virtues). Ko e ngaahi ʻulungaanga manakoá ko e ngaahi taukei ia ʻokú ke maʻu ʻe mahuʻingaʻia ai ʻa e pule ngāué ʻiate koé. Ko e ngaahi ʻulungaanga tuʻuloá ko e ngaahi tōʻonga ia ʻoku manatu melie ki ai ʻi hoʻo putú.”7 Naʻe fakaʻosi ʻaki ʻe Poloki ʻene pehē ʻoku mahuʻinga ange ʻa e ngaahi ʻulungaanga ʻoku tuʻuloá. Naʻe ongomālie ʻeni kiate au fakafoʻituitui he naʻe ʻi ai haʻaku aʻusia ʻi hoku taʻu uofulu tupú ʻa ia naʻe ʻaonga lahi kiate au. Naʻe kau ai ha ʻapisia ʻo ha ongo tangata lelei ʻa ia naʻe ʻikai ke fuʻu vā mamaʻo ʻa hona ʻaho putú. ʻOku moʻoni ʻa e fakamatalá, ka kuó u liliu ʻa e ngaahi hingoá pea ko e niʻihi ʻo e ngaahi moʻoniʻi meʻa naʻe hokó naʻe fakataumuʻa pē ia ke fakaʻapē.

Naʻá ku taʻu 25 ʻi heʻeku ʻosi mei he Ako Lao ʻo Sitenifōtí (Stanford Law School), pea naʻá ku toki kamata ngāue ʻi ha kautaha lao. Naʻá ku ngāue mo ha kakai naʻe māʻolunga ʻenau tuʻunga fakaakó pea naʻa nau koloaʻia. Naʻa nau angalelei pea fungani ʻakí naʻa nau angaʻofa mo matamatalelei.

Naʻe mātuʻaki kehekehe ia mei he kāingalotu ʻo e Siasí naʻá ku feohi mo iá. Ko e tokolahi ʻiate kinautolu naʻe feʻunga pē ʻenau koloá. Ko ha kakai lelei kinautolu, pea ko e tokolahi taha ʻiate kinautolú ne ʻi ai ha ʻuhinga ki heʻenau moʻuí. ʻI he taimi ko ʻení naʻe mālōlō ai ha ongo tangataʻeiki kuó na maʻu vāhenga mālōlō ʻa ia ne taʻu lahi ʻemau mahení. Ko e ngaahi ʻaho siʻi pē naʻe vā mamaʻo ʻaki hona ʻaho putú pea naʻá ku ʻalu ki hona putú fakatouʻosi. Kuó u fakakaukau ke ui ʻa e tangata ʻe taha ko Paʻanga pea ko e tangata ʻe tahá ko Tui. ʻOku kei papau pē ʻeku manatu ki he ongo putu ko iá he naʻá na fakamaʻalaʻala mai ʻa e mahuʻinga ʻo e ngaahi fili ʻoku fai ʻe he kakai kotoa pē, tautautefito ki he fānaú. ʻOkú na fakatātaaʻi foki ʻa e fihituʻu ʻi he faikehekehe ʻo e ʻulungaanga manakoá mo e ʻulungaanga tuʻuloá.

Naʻe fakatou ngāue fakafaifekau ʻa Paʻanga mo Tui ʻi heʻena kei talavoú. Fakatatau ki he lau ʻa e tokotaha kotoa peé, naʻá na fakatou hoko ko ha ongo faifekau ngāue mateaki. Naʻe kamata ke faikehekehe ʻa e ʻalunga ʻo ʻena moʻuí hili ʻena ʻosi mei he ʻunivēsití. Naʻe mali ʻa Paʻanga mo ha fefine hoihoifua ʻa ia naʻe fakaʻau pē ʻi ha ngaahi taimi ʻo māmālohi ʻi he Siasí. Naʻe mali ʻa Tui mo ha fefine naʻe hoifoifua tatau pē ʻa ia naʻe mālohi ʻaupito ʻi he Siasí. Ko hono moʻoní, naʻe hoko ʻa e fili ko ʻení ko e fakavaʻe ia ʻo e toenga ʻo e ngaahi fili ʻi heʻena moʻuí. ʻI heʻeku aʻusiá, ʻoku tolonga maʻu pē ʻa e ʻulungaanga tuʻuloá ʻi he taimi ʻoku tauhi moʻoni mo faitotonu ai ʻe he ngaahi hoa malí ki he Fakamoʻuí mo e mahuʻinga taʻengata ʻo e fāmilí.

Te u fakamatala leva he taimí ni kau kia Paʻanga. Naʻá ne fakamaheni ngofua pea naʻá ne tokaʻi lahi ʻa e kakaí. Naʻá ne kamata ngāue ʻi ha kautaha lahi ʻi U.S pea naʻe iku ʻo hoko ko e palesiteni ʻo e kautaha ko iá. Naʻe māʻolunga ʻene tuʻunga vāhengá pea naʻe nofo ʻi ha ʻapi lahi mo fakaʻofoʻofa naʻe tuʻu ʻi ha kelekele lahi. Ko hono ʻuhinga ia naʻá ku fakakaukau ai ke ui ia ko Paʻangá. ʻE ngali tonu ke pehē naʻe ʻikai ke lelei pe lelei ange ʻene ngāue maʻuʻanga moʻui naʻe filí ka ko e lelei tahá ia.

Ka neongo iá, naʻe ʻikai ke loko lelei ʻene ngaahi fili moʻó e fāmilí mo e Siasí. Ko ha tangata lelei ia pea naʻe ʻikai ke ne fai ha ngaahi fili fakafoʻituitui ʻe nunuʻa kovi, ka ko ʻene ngaahi fili fakafāmilí mo ʻene tākiekina ʻene fānaú naʻe mei tāfataha pē ia ki he akó mo e ngāue paʻangá, ʻa ia ko e ngaahi tefitoʻi ʻulungaanga manakoa ia ʻoku fuʻu mahuʻingaʻia ai ʻa e māketí. Naʻe toe kamata ngāue foki hono ngaahi fohá ʻi ha maʻuʻanga moʻui fisifisimuʻa. Ka naʻe ʻikai ke nau mālohi ʻi he Siasí pea naʻa nau mali mo e kau finemui taʻesiasi. ʻOku ʻikai haʻaku ʻilo ki he ngaahi moʻoniʻi meʻa kotoa ʻo kau ki hono ngaahi fohá, ka ʻi he tūkunga takitaha naʻe iku ʻa e ngaahi nofo-mali ko ʻení ki he vete-malí.

Naʻe kau foki ʻa Paʻanga mo hono uaifí ʻi he māmālohí. Naʻá na faʻa kau atu ki he ngaahi fakasōsiale mo e ngaahi ʻekitivitī fakakolo mahuʻingá. Naʻá ne fakakaukau maʻu pē ko e tokotaha LDS ia pea naʻá ne laukau ʻaki ʻene ngāue fakafaifekaú, ka naʻe ʻikai ke ʻalu ia ki he lotú. Naʻá ne faʻa tokoni ʻi he taimi ʻe niʻihi ki he ngaahi ngāue langa ʻa e Siasí mo tokoni ki he kāingalotú ʻi heʻenau ngāue maʻuʻanga moʻuí. ʻIkai ngata aí, naʻá ne hoko ko ha tākiekina ki he faitotonú, angatonú, mo e loto fie tokoní ʻi he ngaahi tuʻunga kotoa pē naʻá ne ʻi aí.

Naʻe fai hono putú ʻi ha falelotu pē ʻo e malaʻe faʻitoká. Naʻe tokolahi e kakai maʻu mafai pule mo mafai māʻolunga naʻe omi ki he putú, ʻo kau ai ʻa e kōvana ʻo e vahefonua naʻe nofo aí. Ko e tokotaha kotoa pē naʻe ʻi he putú ne motuʻa ange ʻi he taʻu 50, tuku kehe pē ʻene fānaú, makapuná pea mo au. ʻI hono fakakātoá, ko ha putu fakamamahi ia. Naʻe ʻikai ke akoʻi ai ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e palani ʻo e fiefiá, pea naʻe siʻisiʻi ha lave ʻo kau kia Sīsū Kalaisi. Naʻe mei fakatefito pē ʻa e moʻui ʻa Paʻangá ʻi he ngaahi ʻulungaanga manakoá.

Naʻe ʻikai ke lavameʻa fēfē ʻa e ngāue paʻanga naʻe fili ʻe Tuí. Naʻe vela ʻene pisinisi fakataautaha naʻe fuofua fokotuʻú pea mole ai ʻene meʻa kotoa pē ʻo mate ai e pisinisí. Hili iá naʻá ne fokotuʻu ha pisinisi siʻisiʻi ka naʻe ʻikai ke ne mei lava ʻo totongi ʻene ngaahi moʻuá. Naʻe siʻisiʻi hono ʻapí ka naʻe feʻunga pē. Naʻá ne fiefia ʻi heʻene ngāué mo e feohi mo e kakaí. Naʻe lelei mo fakafiemālie pē ʻene maʻuʻanga moʻuí ka naʻe ʻikai ke ʻilonga pe ngali ke ui ko e lelei tahá. Naʻe ʻikai ko ha maʻuʻanga moʻui ia ʻo e ʻulungaanga manakoá.

Ka ko ʻene ngaahi fili ki he fāmilí mo e Siasí, ko e mātuʻaki lelei tahá ia. Naʻá ne mālohi ʻaupito mo hono uaifí ʻi he Siasí. Naʻá ne fua ha faʻahinga fatongia pē naʻe uiuiʻi ia ki ai, naʻá ne faʻa hoko ko ha faiako, naʻá ne ʻalu maʻu pē ki he temipalé, pea naʻá ne hoko ko ha maʻu lakanga fakataulaʻeiki faivelenga. Naʻá ne fiefia ke feohi tautautefito ki hono fāmilí mo e makapuna tokolahí. Naʻa nau ako lelei kotoa pē, ka naʻá ne fakamamafaʻi kiate kinautolu ʻa e mahuʻinga ke moʻui ʻo hangē ko Kalaisí. ʻI heʻene maʻu vāhenga mālōloó, naʻá ne ngāue fakafaifekau mo hono uaifí. Neongo naʻá ne aʻusia ha ngaahi ʻahiʻahi, kau ai ʻa e mālōlō hano foha ʻi he Tau Lahi hono II ʻa Mamaní, ka naʻá ne maʻu pē ha moʻui fiemālie mo fiefia koeʻuhí ko e taumuʻa mo e ʻuhinga naʻá ne ako mei hono fāmilí mo e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí.

Naʻe tokolahi pea fakatupu fiefia ʻa hono putú ʻi he falelotu fakauōtí. Naʻe lava mai ki ai ʻa e kakai ʻo e toʻu kotoa pē, kau ai ʻa e makapuná mo e toʻu kei talavou tokolahi naʻá ne ngāue mo iá. Naʻe akonekina ai ʻa e palani ʻo e fiefiá, pea naʻe fakatefito ʻa e malangá ʻi he Fakamoʻuí. Ko e sīpinga putu ia ʻo ha taha Siasi. Ko e ngaahi lea naʻe faí naʻe fekauʻaki ia mo ʻene tōʻongá, angaʻofá, tokoni ki he niʻihi kehé pea mo ʻene tui mo e ʻofa ki he ʻEiki ko Sīsū Kalaisí.

Ngaahi Filí mo e Moʻui ʻoku Leleí

ʻĪmisi
Family at the temple

Kuó u fakahā foki naʻe hoko ʻa e ongo putu ko ʻení ʻi ha taimi mahuʻinga kiate au. Naʻá ku ngāue fakafaifekau pea naʻá ku ʻofa ʻi he Siasí. Naʻá ku toki kamata ngāue pē pea naʻe kamata ke u leleiʻia ʻi he niʻihi ʻoku koloaʻiá mo māʻolunga ʻenau lakanga fakangāué. Naʻá ku ʻiloʻi naʻe tala ʻe he ngaahi fili naʻá ku faí ʻa ʻeku fiefia ʻi he moʻui ní mo fakapapauʻi ʻa hoku tukufakaholó. Naʻá ku toe ʻiloʻi foki ʻa e mahuʻinga taʻengata ʻo e ngaahi fili naʻe ʻi muʻa ʻiate aú. Naʻe mahino kiate au ʻoku taʻengata ʻa e mahuʻinga ʻo e ngaahi filí. Ko e meʻa naʻe mahuʻinga taha fekauʻaki mo e moʻui ʻo e ongo tangata naʻá ku toki fakamatala ki aí ko ʻeku ʻiloʻi ko ia ʻe lava pē ʻe he tokotaha kotoa ʻo fai ʻa e ngaahi fili mahuʻinga tahá, ʻo tatau ai pē pe ko e hā honau talēnití, tufakangá, ngaahi faingamālié, pe tūkunga fakapaʻangá. Naʻá ku ʻiloʻi ko hono fakamuʻomuʻa ko ia ʻo e Fakamoʻuí, mo hoku fāmilí, mo e Siasí ko e mahuʻinga taha ia maʻakú, mo ʻeku fānau ʻi he kahaʻú mo e tokotaha kotoa pē te u maʻu faingamālie ke u tākiekiná. ʻI hono fai iá te u maʻu ai ʻa e moʻui ʻoku leleí.

Ko e fāmilí mo e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí ʻoku mahuʻinga taha ʻi he uhouhonga ʻo e faingataʻá pea mo e taimi ʻoku ngali fehālaaki ai ʻa e meʻa kotoa peé. Fakakaukau ki he Tamai ko Līhaí ʻi he Tohi ʻa Molomoná, ki he fakamatala ʻo ʻene “ʻalu ki he feituʻu maomaonganoá. Peá ne tuku hono falé, mo e fonua ʻo hono tofiʻá, mo ʻene koulá, mo ʻene silivá, mo ʻene ngaahi meʻa mahuʻingá, pea ʻikai te ne ʻave mo ia ha meʻa, ka ko hono fāmilí pē” (1 Nīfai 2:4).

ʻOku maʻu ʻe he toʻu tangata ko ʻení ʻa e pole ke maluʻi ʻa e tuí mo e fāmilí. Naʻe pehē ʻe ha tokotaha fakatotolo ʻi haʻane fakatotolo ki he kuonga tupuʻa ʻo ʻInitia mo Kalisí ko e kakai taʻetui fakalotu kotoa pē ʻi he hisitōliá kuo fakaʻau ke tokosiʻi ange.8 Naʻe hā ʻi he ongoongó kimuí ni mai ʻa e fakaʻau ke siʻisiʻi ange ʻa e pēseti ʻo e fāʻelé ʻi he ngaahi tapa kehekehe ʻo e māmaní. Naʻe fanongonongo ʻi ha fakamatala ʻo e muʻaki peesi ʻo e Wall Street Journal ʻo pehē, “Ko e Pomu Foʻou ki he Tokolahi ʻo e Kakaí: Ko e Fuʻu Tokosiʻi ʻa e Kakaí.” Naʻe hā ʻi he fakamatalá, “ko e fuofua taimi ʻeni talu mei he 1950, … ʻe holo ʻa e tokolahi ʻo e kakai ʻoku taʻu fakalao ke ngāué.”9

ʻOku hā mahino ʻoku ʻi ai ʻa e fekauʻaki ʻi he taʻetuí mo e holo ʻa e tokolahi ʻo e kakaí. Ko e palani taʻengata ʻa e Tamaí maʻa ʻEne fānaú ʻoku makatuʻunga ia ʻi he tuí mo e fāmilí fakatouʻosi. ʻOku hounga kiate au ʻa e ʻosi atu ʻa e savea ki he savea ʻoku kei tuʻu maʻu pē ʻa e kāingalotú ʻi he tui ki he ʻEiki ko Sīsū Kalaisí pea ʻoku nau kei hokohoko atu pē ke mali mo maʻu fānau.

Mahalo ʻoku ʻi ai ha niʻihi ʻoku ʻikai ke nau maʻu e faingamālie ke malí pe maʻu fānaú. Ka ko e niʻihi ʻoku nau angatonu ʻi he muimui ki he Fakamoʻuí mo ʻEne ngaahi fekaú—pea ngāue taʻesiokita maʻá e fānau ʻetau Tamaí—“te nau maʻu ʻa e ngaahi tāpuaki kotoa ko ia ne ʻosi talaʻofa ʻakí ʻi ʻitāniti.”10

ʻI heʻetau mātā tonu ʻa e ngaahi faingataʻa mo e ʻahiʻahi ʻo e moʻuí, ʻoku lahi fau ʻa e ngaahi meʻa ʻoku hoko ʻa ia ʻoku siʻisiʻi pe ʻikai ke tau lava ʻo mapuleʻí. Ka ʻoku tau mapuleʻi ʻa e ngaahi meʻa ki he tefitoʻi moʻoní, ʻulungāngá, tauhi ʻo e tui fakalotú, mo e moʻui angatonú. Ko ʻetau tui mo e lotu ki he ʻOtua ko e Tamaí mo Hono ʻAlo ko Sīsū Kalaisí ko ha fili ia ʻoku tau fakahoko.

Naʻe pehē ʻe ʻEletā Niila A. Mekisuele (1926–2004) ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻi haʻane lea mahino ʻaki ha kupuʻi lea ʻa Viliami Lao, ko ha faifekau ʻIngilani ʻi he senituli 18: “Kapau kuo ʻikai ke ke tomuʻa fili ki he puleʻanga ʻo e ʻOtuá, ʻe meʻa noa pē ʻamui ʻa ē naʻá ke fili ko hano fetongí.”11

ʻĪmisi
Father working at computer

FAI TAAʻI ʻE PAUL CONRATH/THE IMAGE BANK/GETTY IMAGES

Kātaki ʻo mahino ange ko ʻeku fakamatala ʻo kau ki he meʻa moʻoni ne hoko ki he ongo tangata ko Paʻanga mo Tuí, ʻoku mole ke mamaʻo haʻaku malangaʻi ke fakasiʻisiʻi ʻa e ngaahi taumuʻa ʻoku felāveʻi mo e akó pe ngāué. ʻOku ʻikai ʻaupito, ʻoku totonu ke tau ʻosikiavelenga ʻi hono fakautuutu ʻetau ngaahi lavameʻa ʻi he ongo tafaʻaki ko ʻení. Ko ʻeku ʻuhingá ko e taimi ʻoku fakamuʻomuʻa ai ʻa e ngaahi taumuʻa ʻo kau ki he akó mo e ngāué ʻo mahuʻinga ange ia ʻi he fāmilí mo e Siasí mo ha fakamoʻoni ki he Fakamoʻuí, ʻe lava ke hoko ʻa e ngaahi nunuʻa ʻo e fakamamafa tōtuʻa ki he ʻulungaanga lelei fakataimí ko ha faingataʻa lahi.

ʻOku ou falala te ke lava ʻo aʻusia ʻa e nēkeneka mo e fiefia ʻokú ke fakaʻamuá pea mo ia ʻoku finangalo ʻa e ʻOtuá maʻaú ʻo kapau te ke:

  • Houngaʻia ʻi ho ngaahi tāpuakí—kae tautautefito ki ho tukufakaholó.

  • Tauhi pau ki he ngaahi tefitoʻi moʻoni taʻengata ʻe ʻuhingamālie ai hoʻo moʻuí.

  • Fakapapauʻi ʻoku ikuna ʻe he ngaahi ʻulungaanga tuʻuloá ʻa hoʻo ngaahi ʻulungaanga manakoá.

  • Mateuteu ke fakamatala ki he Fakamoʻuí naʻá ke maʻu ʻa e moʻui ʻoku leleí.

Ko e fakataha mahuʻinga taha te tau fakahoko ʻi he tafaʻaki ʻe taha ʻo e veilí ko ʻetau feʻiloaki mo e Fakamoʻuí, “ko e tauhi ʻo e matapaá” (2 Nīfai 9:41). ʻE tatau ai pē pe ko hai ʻetau ngaahi kuí pe ʻoku tau koloaʻia pe tukuhāusia, te tau fai ha fakamatala ki heʻetau talangofua ki he ngaahi fekau kuo tuku maí. ʻOku totonu ke tau moʻui koeʻuhí ke tau “hū ʻi hono ngaahi matapaá mo e fakafetaʻi, pea ki hono ngaahi lotoʻaá mo e fakamālō: mou fakafetaʻi kiate ia, pea fakamālō ki hono huafá” (Saame 100:4).

Te tau fie maʻu ke fakamatala fiefia naʻa tau moʻui moʻoni ha moʻui ʻoku leleí.

Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. Roger B. Porter, lea ʻi he polokalama fakaʻosi ako, Dunster House, ʻUnivēsiti Hāvati, Mē 28, 2015.

  2. Johann Wolfgang von Goethe, Faust, trans. Bayard Taylor (1912), 1:28.

  3. Jonathan Sacks, “How to Defeat Religious Violence,” Wall Street Journal, Oct. 2, 2015, C2; vakai foki, Jonathan Sacks, Not in God’s Name: Confronting Religious Violence (2015), 13.

  4. Vakai, Frederic W. Farrar, The Life and Work of St. Paul (1895), 304.

  5. Vakai, Carl Cederstrom, “The Dangers of Happiness,” New York Times, Siuali 18, 2015, 8.

  6. Vakai, Dallin H. Oaks, “Lelei, Lelei Ange, Lelei Tahá,” Liahona, Nōv 2007, 104–08.

  7. David Brooks, “Moral Bucket List,” New York Times, ʻEpe. 11, 2015, SR1, nytimes.com; vakai foki David Brooks, The Road to Character (2015), xi.

  8. Vakai Michael Blume, ʻi he David Brooks, “Peace within the Texts,” New York Times, Nōv. 17, 2015, A23, nytimes.com.

  9. Greg Ip, “The World’s New Population Time Bomb: Too Few People,” Wall Street Journal, Nov. 24, 2015, 1.

  10. Tohi Tuʻutuʻuni Fika 2: Ko Hono Puleʻi ʻo e Siasí (2010), 1.3.3.

  11. Neal A. Maxwell, “Response to a Call,” Ensign, May 1974, 112; vakai foki William Law, in The Quotable Lewis, ed. Wayne Martindale and Jerry Root (1989), 172.