Vahe 12

Ko e Ngāué mo e Mo‘ui Fakafalala Pē Kiate Kitá

‘E tāpuaki‘i kitautolu ‘e he ‘Eikí ‘i he‘etau ngāue ‘osikiavelengá.

Mei he Mo‘ui ‘a Hiipa J. Kalānité

Na‘e fa‘a malanga‘i ‘e Palesiteni Hiipa J. Kalānite ‘a e tefito‘i mo‘oni ‘o e ngāue mālohí mo e mo‘ui fakafalala pē kiate kitá. Na‘e na‘ina‘i ‘o pehē: “Tuku ke ongo‘i ‘e he tangata taki taha ko e tā mape mo e taha langa pē ia ‘o ‘ene mo‘ui pē ‘a‘aná, pea ‘okú ne fokotu‘u ke ola lelei ia ‘aki ha‘ane ngāue. ‘Ko e ‘aho ‘e ono ke ke ngāue ai, ‘o fai ai ho‘o ngāue kotoa pē, ‘ peá ke mālōlō ‘i hono fitu ‘o e ‘ahó [vakai, ‘Ekesōtosi 20:9–11]. ‘Oua na‘á ke fiemālie ke ngāue pē ‘i ha ‘aho ‘e fā pe nima pea fakamu‘omu‘anima pē. Tuku ke fakamahu‘inga‘i ‘e he Kāingalotu kotoa pē ‘o e Siasí ‘a e me‘a ‘okú ne ma‘ú, ‘o tatau ai pē pe ‘i he ngāué, pe ko e hā pē me‘a ‘okú ne faí.”¹

Ko e taimi na‘e lea ai ‘a Palesiteni Kalānite fekau‘aki mo e mahu‘inga ‘o e ngāué, ko ha‘ane lea ia mei he me‘a na‘e hokotonu he‘ene mo‘ui kotoa. ‘I he‘ene tupu tokotaha hake ‘i he‘ene fa‘ē kuo mālōlō si‘ono husepānití, na‘e ako kei si‘i ai ke ne tafi ‘a e falikí pea fufulu mo holomātu‘u ‘a e ‘ū peletí. Na‘e toe tokoni foki ‘i he ngāue ‘a ‘ene fa‘eé ‘i he tuitui totongi ke ma‘u ai ‘ena mo‘uí. Na‘á ne manatu‘i ki mui ange ‘o pehē, Na‘á ku tangutu he falikí he taimi po‘ulí ‘o a‘u ki he tu‘uapoó, ‘o ‘aka ‘a e mīsini tuituí kae mālōlō si‘ono va‘é he‘ene ongosiá.”² Na‘e hokohoko pehē ai pē si‘i feinga ‘a Hiipa ke tokoni ki si‘ene fine‘eikí ‘o a‘u ki he‘ene fu‘u lahí, pea hū kei si‘i ai ki he māmani ‘o e pisinisí ke tokoni ki he‘ene fa‘eé.

Ko e taha ‘o e ngaahi faka‘ānaua taupotu taha ‘a Palesiteni Kalānité ke ”fakatō ki he ‘atamai ‘o e to‘utupu ‘o Saioné hono mālohi, ‘a e lelei ta‘e malava ke fakamatala‘i ‘o e ngāué.”³ ‘I ha ngaahi fakamatala na‘e hiki ma‘á e makasini Improvement Era ‘a e Siasí, na‘e fakamatala‘i ai ‘e Palesiteni Kalānite ha ngaahi me‘a na‘e hoko tonu kiate ia, ‘o fakahaa‘i ai ‘a e founga hono hanga ‘e he‘ene loto fie ngāué ‘o ‘ai ia ke ola lelei vave ‘a ‘ene ‘i he māmani ‘o e pisinisí. Na‘á ne pehē, “Te u fai ia, ‘o ‘ikai koe‘uhí ke fakahīkihiki‘i ai au, ka ‘i he ‘amanaki te u lava ‘o ue‘i ai ‘a e kau lau nusipepá ke nau ma‘u ha holi ke ngāue. ‘Oku fa‘a taku tokua ko e lea mei he ngaahi me‘a ‘oku hoko tonu kiate kitá, ko e taimi ‘oku lea‘aki pe tohi ai iá, ‘oku mālohi ange ia, mo tu‘uloa ‘i he ‘atamai ‘o e kau fanongó mo e kau lautohí, ‘i ha toe founga. Kuo pau ko e ‘uhinga ‘eni ‘oku ou fa‘a fakamatala ai ha ngaahi me‘a lahi kuo hoko ‘i he‘eku ma‘u‘anga mo‘uí.

“ ‘I he‘eku kei tamasi‘i hake mo kei ‘alu ki he akó, na‘e fakahinohino mai kiate au ha tangata na‘e tauhi tohi ‘i he Pangikē ‘a e Kautaha Uele Fākoó (Wells, Fargo and Co’s. Bank), ‘i Sōleki Siti, pea na‘e pehē tokua na‘á ne ma‘u ha tu‘unga vāhenga ko e pa‘anga ‘e teau nimangofulu ‘i he māhina. ‘Oku ou manatu‘i lelei ‘eku fika‘i atu na‘á ne ma‘u ha pa‘anga ‘e ono ‘i he ‘aho, tuku kehe ‘a e Sāpaté, pea na‘e hangē ia ha pa‘anga lahí kiate au. … Na‘á ku faka‘amu ai ke u hoko ko ha taha tauhi tohi, mo ngāue ki he Kautaha Wells, Fargo & Co., peá u kau he taimi pē ko iá ki he kalasi tauhi tohí ‘i he ‘Univēsiti Teseletí [‘oku hoko he taimí ni ko e ‘Univēsiti ‘o ‘Iutaá], ‘i he‘eku faka‘amu ke u ma‘u ha ‘aho ‘a e pa‘anga ko ia ne u lau ko e tu‘unga vāhenga lahí.

“ ‘Oku ou fiefia ke lau mei ha fakamatala … ‘a e tangata fa‘u talanoa ko ‘Eiki Puluā Lītoní (Lord Bulwer Lytton): ‘‘Oku ‘ikai ko e me‘a ‘oku fie ma‘u ‘e he tangatá ‘a e talēnití, ka ko ha taumu‘a; ‘oku ‘ikai ko e mālohi ke ikuná, ka ko e loto ke ngāué.‘ Na‘e pehē ‘e Samuela Simaili (Samuel Smiles): ‘‘Oku tatau pē taumu‘á mo e fua‘i moá ‘o ‘auha pē, kae ‘oua kuo nau fofoa ‘o hoko ko ha ngāue.’

“ ‘Oku ‘ikai ha veiveiua ‘i he pehē ‘e ‘Eiki Lītoní ko e taimi ‘oku faka‘amua ai ‘e ha to‘utupu ha me‘a faka‘ei‘eiki mo fakamatāpule, te ne ue‘i ia ke ne ma‘u ha taumu‘a ‘i he mo‘uí, pea mo ‘kamata‘i ‘a e ngāue tatau, ’ ‘o ‘ikai tuku ia ke ‘iku noa pē.’ ‘I he hili ‘eku fokotu‘u ke u hoko ko ha taha tauhi tohí, na‘á ku kamata leva ke ngāue ke a‘usia ‘a e kaveingá ni. ‘Oku ou manatu‘i lelei ‘a e hangē ha fakaolí au ki hoku kaungā akó. Na‘e pehē ‘e ha taha ‘i he‘ene vakai ki he‘eku ‘ū tohí, ‘Ko e hā ē; ko e tāheu ‘a ha moa?‘ Pea pehē ‘e ha taha ia, ‘Ne tau ha fatulisi ‘i he fo‘i hina vaitohí?‘ Ko e ngaahi lea ko ‘ení fakataha mo ha ngaahi lau kehe, neongo na‘e ‘ikai fakataumu‘a ke ne fakamamahi‘i au ka ko e fakakata pē, na‘e ongo ‘i‘ī ia, ‘o ne fakatupu ‘iate au ha loto fakapapau. Na‘á ku tukupā ai ke u ‘ai ha ngaahi tatau ma‘á e taha kotoa pē na‘e hū ki he ‘univēsití, pea ke u hoko ko ha faiako ‘i he tohinimá mo e tauhi tohí ‘i he ‘univēsiti ko ‘ení. ‘I he ‘i ai ‘eku taumu‘a pea mo u ma‘u ‘ha loto ke ngāue, ’ peá u loto tatau mo ‘Eiki Lītoní, ‘‘Oku ‘ikai ke ‘i he tikisinale ‘a e to‘utupú ia ‘a e fo‘i lea ko e ta‘e malava, ’ Na‘á ku kamata leva ke faka‘aonga‘i hoku taimi ‘ataá ke ako tohi nima, ‘o u hokohoko pehē ai ‘i ha ngaahi ta‘u kae ‘oua kuo ui au ko e ‘taha mata‘itohi lelei taha he māmaní.’

“Ko hono olá, ‘i he ngaahi ta‘u ki mui angé, ne u hoko ko ha tauhi tohi mo ha kalake ‘i ha ‘ōfisi malu‘i mo‘ui. Neongo na‘á ku kei ta‘u hongofulu mā nima, ka na‘á ku mata‘i tohi lelei mo‘oni, pea ko e me‘a pē ia na‘e fie ma‘u ke u ma‘u ai ‘a e tu‘unga na‘á ku ma‘u he taimi ko iá, ka na‘e ‘ikai foki ke u fiemālie ai kau hoko atu pē ‘eku faka‘ānauá mo kei ako ‘tohi, ’ pē ‘i he taimi na‘e ‘ikai ke u femo‘uekina aí. Na‘á ku ngāue ‘i he tafa‘aki ki mu‘a ‘o e pangikē A. W. White & Co’s., pea ‘i he taimi na‘e ‘ikai ke u femo‘uekina aí, na‘á ku pole ke u tokoni ‘i he ngāue fakapangikeé, mo fai ha fa‘ahinga me‘a pē ‘e lava ke fakafemo‘uekina‘i ki ai hoku taimí, ‘o ‘ikai ha‘aku fakakaukau ki ha totongi he me‘a ko iá pe ‘ikai, ka ko ha holi pē ke ngāue mo ako. Na‘e mata‘i tohi lelei foki ‘a Misa Mofi (Mr. Morf), ko e tauhi tohi ‘a e pangikeé, pea na‘á ne ako‘i fakalelei‘i au ‘i he‘eku feinga ke u hoko ko ha taha mata‘itohi leleí. Na‘á ku ako ke u tohi nima lelei mo‘oni pea iku ‘o u fa‘a ma‘u ai ha pa‘anga lahi ange ‘i he taimi ki mu‘a pea toki kamata ‘a e ngāué pea mo e taimi na‘e ‘osi ai ‘a e ngāué, ‘aki ha‘aku tohi ha fanga ki‘i kaati talamonū, mo ha ngaahi kaati fakaafe, mo ha ngaahi alā me‘a pehē, peá u tā mo ha ngaahi mape, ‘o laka ange ia ‘i he lahi fakakātoa ‘o ‘eku vahe totonú. Na‘e ‘osi atu ha ngaahi ta‘u, pea foaki mai ha tipiloma ‘i he Faka‘ali‘ali Fakavahe Lalahí (Territorial Fair) ‘i he‘eku hoko ko e taha mata‘itohi lelei taha ‘i ‘Iutaá. Pea ‘i he taimi ne u kamata ai ‘eku pisinisí, na‘e ‘i ai ha tu‘unga faiako tohinima mo e tauhi tohi na‘e ‘atā ‘i he ‘univēsití, pea koe‘uhí ke fakahoko ‘eku palōmesi ne u fai ‘i he‘eku kei ta‘u hongofulu mā uá pe hongofulu mā tolú, te u faiako ‘i ha ‘aho he ongo va‘a ko ‘ení, ne u tohi kole leva ki he tu‘ungá ni. Na‘e tali ‘eku kolé, pea fakahoko ai hoku fatongiá.”⁴

Na‘e ma‘u ‘e Palesiteni Kalānite ha “loto ke ngāue” ‘i he‘ene ngaahi ngāue fakalaumālié pea pehē ki he‘ene ngaahi feinga fakaetu‘asinó. Na‘e hoko ko ha tamai na‘e ngāue ta‘e tuku, ko ha faiako ‘o e ongoongoleleí, pea mo ha fakamo‘oni makehe ‘o e ‘Eiki ko Sīsū Kalaisí. Na‘e hāsino mei he tapa kotoa ‘o ‘ene mo‘uí ‘a e tefito‘i mo‘oni na‘á ne fa‘a ako‘i: “Ko e fono ‘o e ikuná, ‘i he mo‘uí ni pea mo e maama kaha‘ú, ke te ma‘u ha loto fakatōkilalo mo fa‘a lotu, pea ngāue, ngāue, NGĀUE.”⁵ Na‘á ne na‘ina‘i: “Kapau ‘oku ‘i ai ha‘o faka‘amu, ha‘o faka‘ānaua ki ha me‘a ‘okú ke fie a‘usia pea tuku atu ho umá ki ai pea ngāue. ‘Oku ‘ikai ma‘u ha me‘a ia ‘i he faka‘amu ta‘e ngāué; ko e ngāué ‘oku mahu‘ingá. ‘Oku tala mai ‘e Sēmisi ko e tui ta‘e ngāué ‘oku mate, ‘o tatau mo ha sino ta‘e ‘i ai ha laumālie ‘oku mate pē [vakai, Sēmisi 2:17, 26]. ‘Oku tokolahi ha kakai ‘oku nau ma‘u ha tui, ka ‘oku ‘ikai ke nau ngāue‘i, ka ‘oku ou falala ki he kakai ko ē ‘oku nau fakatou ma‘u ha tui mo ngāue pea loto fakapapau ke fakahoko ha me‘á.”⁶

Ngaahi Akonaki ‘a Hiipa J. Kalānité

‘Oku totonu ke tau ngāue ki he taupotu taha te tau lavá.

‘Oku totonu ke tau ma‘u ha loto holi, ‘oku totonu ke tau fie ngāue ki he taupotu taha te tau lavá. He ‘oku fakahōifua ki he ‘Eikí ‘a e ngāué.⁷

Kuo te‘eki ke u ‘ilo ‘e au ha ‘aho ne u ta‘e fie fakahoko ai ‘a e ngāue faingata‘a tahá [pe mā‘ulalo tahá], (‘o kapau ‘oku ‘i ai ha me‘a ko e ngāue faingata‘a, he ‘oku ‘ikai ke u tui pehē) ‘o ‘ikai ke u nofo-noa.⁸

Na‘á ku feinga he pongipongí ni ke u lau ‘a e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá fekau‘aki mo e taha nofo-noá, he ‘oku ‘i ai foki ha kau nofo-noa ‘i hotau lotolotongá. ‘Oku tau ma‘u ‘eni ‘i he Vahe 75 ‘o e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá:

“Tuku ke fa‘a ngāue ‘a e tangata kotoa pē ‘i he ngaahi me‘a kotoa pē. Pea ‘e ‘ikai ma‘u ha tufakanga ‘i he Siasí ‘e he tokotaha ‘oku nofo noá, tuku kehe pē ‘o kapau te ne fakatomala ‘o liliu ‘ene ngaahi angafaí” [T&F 75:29.] …

‘I he Vahe 88, ‘oku tau lau ai ‘o pehē:

“Tuku ‘a e nofo noá; tuku ‘a e anga ta‘e ma‘á; tuku ‘a e fefakaanga‘aki ‘iate kimoutolú; tuku ‘a e mohe ‘o fuoloa ange ‘i he taimi ‘oku ‘aongá; mou ‘alu ke mohe ‘i he te‘eki ai ke fuoloa ‘a e po‘ulí, koe‘uhí ke ‘oua na‘a mou hela‘ia; ‘ā hengihengi hake koe‘uhí ke fakamālohi ‘a homou sinó mo e ‘atamaí” [T&F 88:124.]

Manatu‘i mu‘a ‘oku ‘ikai ko ha lea ‘eni ‘a Hiipa J. Kalānite, ka ko e folofola ia ‘a e ‘Eikí:

“Pea ko e kakai ‘oku nofo ‘i Saioné ke nau manatu‘i foki ‘a ‘enau ngaahi ngāué, ‘o fakatatau ki hono vahe‘i ‘akinautolu ke ngāué, ‘i he alafalala‘anga kakato; koe‘uhí he ko e nofo noá ‘e manatu‘i ia ‘i he ‘ao ‘o e ‘Eikí.

“Ko ‘eni, ko au ko e ‘Eikí, ‘oku ‘ikai te u loko lelei‘ia ‘i he kakai ‘oku nofo ‘i Saioné, he ‘oku ‘i ai ‘a e kau nofo noa ‘iate kinautolu; pea ‘oku tupu hake foki ‘enau fānaú ‘i he faiangahala; ‘oku ‘ikai foki te nau fekumi fakamātoato ki he ngaahi koloa ‘o e nofo ta‘engatá, ka ‘oku fonu ‘a honau matá ‘i he mānumanu” [T&F 68:30–31.]

“ ‘Oua na‘á ke nofo noa; koe‘uhí he ‘e ‘ikai ke kai ‘e he toko taha ‘oku nofo noá ‘a e mā pe tui ‘a e ngaahi kofu ‘o e tangata ‘oku ngāué” [T&F 42:42.] …

“Vakai, kuo fekau‘i atu ‘a kinautolu ke malanga‘aki ‘a ‘eku ongoongoleleí ‘i he ngaahi fakataha‘anga ‘o e kau angahalá; ko ia, ‘oku ou fai ha fekau kiate kinautolu ‘o hangē ko ‘ení: ‘Oua na‘á ke fakamoleki noa ‘a ho taimí, pea ‘oua foki na‘á ke tanu ho talēnití ke ta‘e hā ia” [T&F 60:13.] …

Fakatauange pē ‘e lava ke toe fakaake ‘iate kitautolu ‘a e laumālie tau‘atāina ne ‘i he‘etau ngaahi tamai paioniá, pea ‘oku ‘ikai ke ‘i ai ha Kāingalotu ‘okú ne ma‘u ‘a e Lakanga Taula‘eiki ‘o e ‘Otuá ‘e halaia ‘i he nofo-noá. Tau kamata ngāue kei pongipongia pea tau ngāue ‘o a‘u ki he po‘ulí.⁹

‘Oku ‘i ai ha fa‘ahinga fakakaukau ‘oku tupulekina he ‘ahó ni ke faka‘ehi‘ehi mei hano fai ha tokoni, ko ha ta‘e fie fai ha ngāue lelei, ko ha feinga ke sio pe ko e hā hano si‘i taha te tau fakahokó pea ko e hā ‘a e lahi taha te tau ala ma‘u mei aí. ‘Oku hala kotoa ‘eni. ‘Oku totonu ko hotau lotó mo ‘etau taumu‘á ke fai ‘a e me‘a kotoa te tau lavá, ‘i ha taimi pau ‘oku ma‘u, ke ‘aonga kiate kinautolu ‘oku nau fakangāue‘i kitautolú pea mo kinautolu ‘oku tau feohí.

Ko e fa‘ahinga loto ‘e tahá—ke ma‘u ‘a e lahi taha te tau lavá, kae foaki ‘a e si‘isi‘i taha ‘e lava ke tau faí—‘a ia ‘oku fehangahangai ‘eni ia mo e ongoongolelei ‘o e ‘Eiki ko Sīsū Kalaisí.¹⁰

Kuó u feinga lahi ke fakatō ki he ‘atamai ‘o e to‘utupú hono mahu‘inga ke nau ngāue ki he taupotu taha te nau lavá; pea ‘i he lolotonga ‘o ‘enau ngāué, ke ‘oua na‘a nau teitei loto fo‘i. …

“Tu‘u hake koe mo ke ngāue pea ke ‘iate koe ‘a e [‘Eikí].” [Vakai, 1 Fakamatala Me‘a-hokohoko 22:16.] …

Kuo te‘eki ke u ma‘u ha me‘a ‘i he feingatau ‘o e mo‘uí ‘e toe mahu‘inga lahi ange kiate au ka ke u fakahoko hoku ngaahi fatongia ‘o e ‘ahó takitaha ki he lelei taha te u lavá; pea ‘oku ou ‘ilo ka fakahoko ‘eni ‘e he kau talavoú, te nau mateuteu lelei ange ai ki he ngaahi ngāue ‘o e kaha‘ú. …

‘I hoku ta‘u hongofulu mā hivá, ne u hoko ko ha tauhi tohi mo ha kalake le‘ole‘o ‘i he malu‘i mo‘uí kia Misa Henelī Uetisuefi, ko e fakafofonga ia ‘o e Kautaha Uelé & Fākoó. Na‘e ‘ikai ke u femo‘uekina kotoa ai. Na‘e ‘ikai ko ha‘aku ngāue ma‘á e kautahá ka ki honau fakafofongá. Na‘á ku pole ai ke u faile ha ngaahi tohi fakapangikē lahi fau, mo ha ngaahi me‘a pehē, pea mo tauhi ha ngaahi me‘a fakatohi ma‘á e Kautaha Senitī Simelitongí (Sandy Smelting Co.), ‘a ia na‘e ngāue fakahangatonu ki ai ‘a Misa Uetisuefi.

Koe‘uhí ke fakamamafa‘i ‘a hono mo‘oni ‘o e kupu‘i lea ‘i ‘olunga mei he 1 Fakamatala Me‘a- hokohokó, te u pehē na‘e fakafiefia kia Misa Uetisuefi ‘eku me‘a na‘e faí peá ne fakangāue‘i leva au ke u tānaki ‘a e pa‘anga ‘a e Kautaha Uele mo e Fākoó, peá ne totongi au ‘aki ha pa‘anga ‘e uanoa mei he tafa‘aki malu‘í. Ko ia ne u hoko ai ko ha taha ngāue ki he Kautaha Uele mo e Fākoó, pea fakahoko ai mo e taha ‘o ‘eku ngaahi faka‘amú.

‘I he hoko ‘o e Faka‘osi Ta‘ú, na‘á ku ngāue ‘o po‘ulia ‘i he ‘ōfisí. … na‘e hū ange ‘a Misa Uetisuefi ‘o tala fiefia mai ne lelei ‘a e pisinisí, he kuo ‘ikai ke tupu māmālie ka na‘e mahua mai, ‘o meimei pehē ‘a ‘ene ‘uhingá. Na‘á ne lau leva ki he‘eku tauhi ‘a e me‘a fakatohi ‘a e Kautaha Senitī Simelitongí (Sandy Smelting Co.) ‘o ‘ikai ‘eke ha totongí, peá ne fai mo ha ngaahi fakahīkihiki na‘e fakafiefia kiate au. Hili ia peá ne mono mai leva ha sieke ko e pa‘anga ‘e teau pea ‘oku ‘ikai ha toe veiveiua na‘e fe‘unga ‘eni mo ‘eku ngaahi ngāue kotoa ‘i hoku taimi mavahé. Na‘e mahu‘inga ange kiate au ‘a e fiefia ko ia na‘á ku ma‘u ‘i he‘eku ongo‘i kuo falala mai hoku pule ngāué neongo kapau na‘e liunga ua ‘a e pa‘anga ‘e teaú.

‘Oku ou tala‘ofa atu ko e talavou kotoa pē ‘e feinga ke fakafemo‘uekina‘i hono taimí, ‘o ‘ikai toe nofo ke lau pe ko e hā ‘ene totongi ‘e ma‘u ki he‘ene ngāué, kae ue‘i ia ‘e he holi ke ngāue mo akó, te ne ikuna ‘i he feingatau ‘o e mo‘uí.¹¹

‘Oku tokoni ‘a e ngāué ke tau mo‘ui fakafalala pē kiate kitautolu.

‘Oku ‘i ai ha fono na‘e tu‘utu‘uni pau ‘i he langí, ‘a ia ‘oku tu‘unga ki ai ‘a e ngaahi tāpuaki kotoa pē, pea he ‘ikai ke ‘i ai ha tangata te ne ma‘u ‘a e tāpuakí ta‘e fakahoko ‘a e fono ko iá. [vakai, T&F 130:20–21]. ‘Oku ou fie fakamamafa‘i ki he Kāingalotu ‘o e Siasí, ‘oku tau ma‘u ‘i he mo‘uí ni ‘a e me‘a ‘oku tau ngāue‘í, mo hono faka‘apa‘apa‘i kitá ‘o hangē ko ia na‘e ‘osi fokotu‘ú pea ‘oku ou fie poupou ai ki he Kāingalotú ke nau hoko ko ha kakai fa‘a ngāue.¹²

Ko ‘etau tefito‘i taumu‘a [‘i hono fokotu‘u ‘o e polokalama uelofea ‘a e Siasí] ke fokotu‘u, ‘i he tu‘unga ‘e lava aí, ha polokalama ‘e lava ke to‘o faka‘aufuli atu ai ‘a e mala‘ia ‘o e nofo-noá; ke ta‘ofi mo e ngaahi kovi ‘o e mo‘ui he uelofeá, kae toe fakafoki mai ‘a e tau‘atāiná, nima-mea‘á, mo e faka‘ei‘eikí ki he lotolotonga ‘o hotau kakaí. Ko e taumu‘a ‘a e Siasí ke tokoni‘i ‘a e kakaí ke nau tokoni‘i pē ‘e kinautolu ‘a kinautolu. Kuo pau ke toe fakafoki ‘a e ngāué ke hoko ia ko e tefito‘i mo‘oni pule ki he mo‘ui ‘a e kāingalotu hotau Siasí

Na‘e pehē ‘e hotau taki ‘iloa ko ia ko Pilikihami ‘Iongí ‘i ha me‘a meimei tatau pē:

“Fakangāue‘i ‘a e masivá—‘o tō ha ‘akau fua, fahi ‘a e papá, keli ‘a e ngaahi luó, langa ‘a e ngaahi ‘aá, pe ko ha ngaahi me‘a ‘e ‘aonga, ke nau lava ai ‘o fakatau ha me‘atokoni mo ha mahoa‘a pea mo e ngaahi fiema‘u vivili ‘o e mo‘uí.” [Vakai, Discourses of Brigham Young, sel. John A. Widtsoe (1954), 275.]

‘Oku kei ‘aonga pē ‘a e na‘ina‘i ko ‘ení he ‘ahó ni ‘o hangē ko e taimi na‘e fai ai ia ‘e Pilikihami ‘Iongí.¹³

Tuku mu‘a ke tau mo‘umo‘ua kotoa mo ngāue ‘aonga ki he taupotu taha ‘o hotau iví mo e me‘a te tau lavá. Kuo ‘osi tala mai te tau ma‘u ‘etau maá ‘i he kakava hotau matá [vakai, Sēnesi 3:19].

… Ko ha me‘a faingofua pē ke foaki ha pa‘anga ‘e taha ki ha tangata, ka ‘oku fie ma‘u ha loto ‘ofa mo ha loto tokanga ki ai ke fai ha feinga ke palani ‘a e me‘a ‘e lelei mo ‘aonga ki aí. ‘Oku hoko ia ko ha tefito‘i mo‘oni ‘o e ongoongolelei ‘o Sīsū Kalaisí, he taimí ni, ‘o hangē pē ko ia mei mu‘á, ke tokoni‘i ‘a e tangata kotoa pē ke ne tokoni‘i pē ‘e ia ia—ke tokoni‘i ‘a e fānau kotoa pē ‘a ‘etau Tamai ‘i he langí ke ne ngāue‘i ‘a hono fakamo‘uí, ‘o fakatoutatau pē ‘i he fakaetu‘asinó mo e fakalaumālié.¹⁴

‘Oku ou fie taki ho‘omou tokangá ki ha lea na‘e fai ‘e Palesiteni Pilikihami ‘Iongi:

“Kuo ako‘i au ‘e he ngaahi me‘a kuó u fouá, pea kuo hoko ia ko ha tefito‘i mo‘oni kiate au, ‘oku ‘ikai ke teitei ‘i ai hano ‘aonga ke toutou foaki, ki ha tangata pe fefine, ha pa‘anga, me‘akai, vala, pe ko ha fa‘ahinga me‘a kehe pē, kapau ‘oku nau malava ke ngāue pea te nau lava ‘o ngāue ke ma‘u ‘a e me‘a ‘oku nau fie ma‘ú mo ‘i ai ha fa‘ahinga me‘a he māmaní ke nau fai. Ko e tefito‘i mo‘oni ‘eni kiate au, pea ‘oku ou feinga ke ngāue fakatatau mo ia. Ka toe fai ha founga kehe ‘o fehangahangai mo ‘eni te ne uesia ‘e ia ha fa‘ahinga feitu‘u pē ‘i he māmaní mo ngaohi ke nau hoko ko ha kakai nofo-noa pe fakapikopiko” [Vakai, Discourses of Brigham Young, 274.]

Pea ko e me‘a te ne uesia ha koló, te ne toe uesia ai mo ha vahefonua, pea te u pehē, mo ha pule‘anga foki.¹⁵

Te tau fakatō ki he ‘atamai ‘o e kakaí ‘i he lahi taha te tau lavá ‘a e lea ko ia na‘e fai ‘e Pilikihami ‘Iongí … ‘a ‘ene pehē ko e lao ia kiate ia ke ‘oua na‘a foaki ki ha taha ha me‘a kae ‘oua kuó ne ngāue‘i ia; pea kuo pau ke fai ‘e he kakaí ha fa‘ahinga me‘a ke ma‘u ‘aki ‘a e me‘a ‘oku nau ma‘ú. ‘Oku ‘ikai ha fa‘ahinga me‘a te ne maumau‘i ‘a e tu‘unga faka‘ei‘eiki fakafo‘ituitui ‘o ha tangata pe fefine, pe ki‘i tamasi‘i ‘o tatau mo e ‘ikai ke ne fai ha me‘a ke mo‘ui fakafalala ai kiate ia peé.¹⁶

Ko e ngāué ko ha fatongia ia ‘i he mo‘uí kotoa.

Ko e ngāué ko e me‘a ia ‘okú ne ‘ai ‘a e kakaí ke nau kei mālohí. Ka ko e fakapikopikó ko e me‘a ia ‘okú ne fakatupu ke nau vaivai ‘i he taimi ‘oku tuku ai ‘enau ngāué. Ko Palesiteni ‘Iongí na‘e kei ngāue pē mo longomo‘ui ‘i he taimi na‘e mālōlō aí, ka na‘e mole ‘ene mo‘uí tu‘unga ‘i ha ‘apenitiki. Ko e tokotaha na‘á ne fetongi iá ko Sione Teila, na‘e ta‘u fitungofulu mā tolu ‘i he taimi na‘e fakahoko ai ia ko e Palesiteni ‘o e Siasí. Ko e fetongi ‘o Sione Teilá ko Ulifooti Utalafi, na‘e ta‘u valungofulu tupu ia ‘i he‘ene hoko ko e Palesiteni ‘o e Siasí, pea hangē ko e lau ‘a ha ni‘ihi, na‘e ‘osi tonu ke ‘oua na‘á ne toe fai ‘e ia ha me‘a ‘i he ta‘u ‘e uofulu tupu ki mu‘á. … Na‘e hoko mai ‘a Lōlenisou Sinou ki he kau palesitenisī ‘o e Siasí ‘oku kei longomo‘ui pē hangē ha talavoú, fakataha mo ha fakakaukau fakamatu‘otu‘a, ka ‘i hono ta‘u valungofulu mā nimá, pea ‘i he taimi ne faingata‘a‘ia fakapa‘anga lahi ai ‘a e Siasí, ko ia na‘á ne fakahaofí. ‘I he ta‘u ‘e tolu ‘o ‘ene takí, ‘o a‘u ki hono ta‘u valungofulu mā valú, na‘e kei māsila hono ‘atamaí mo ngāue ‘o tatau tofu pē mo ha toe tangata na‘á ne taki ‘a e Siasí ni.

Fakatatau mo e lau ‘a ha kakai tokolahi, na‘e motu‘a ‘aki ‘e Siosefa F. Sāmita ha ta‘u ‘e ua mei he ta‘u na‘e tonu ke mālōlō ai ‘o ‘oua te ne toe fai ha me‘á, ‘i he taimi ko ia na‘e hoko ai ko e Palesiteni ‘o e Siasí, pea ‘oku tatau tofu pē ia mo au. Fakatatau mo e lau ‘a ha kakai ‘e ni‘ihi, ‘i he māhina ka tu‘ú, ko e ta‘u ‘aki ia ‘e uofulu mā ua mei he ta‘u na‘e tonu ke u mālōlō ai ‘o ‘ikai toe fai ha me‘á.¹⁷

‘Oku ‘ikai ke u kole ki ha tangata pe tamasi‘i ‘i he Siasí ni, ke ngāue ‘i ha ngaahi houa ‘o toe lahi ange he houa ‘oku ou ngāue aí, neongo kuó u ta‘u valungofulu tupu. … Pea ‘oku ‘ikai ke u ‘ilo ‘e au ha fa‘ahinga me‘a ‘okú ne maumau‘i vave taha ‘a e mo‘ui lelei ‘a ha taha ka ko e ‘ikai ke ne fai ha ngāué.¹⁸

‘Oku ou tui ‘oku fakakaukau ha Kāingalotu ‘e ni‘ihi ‘o pehē, “Ko ‘etau ta‘u onongofulu mā nima pē, ‘oku ‘ikai totonu ke tau toe ngāue.” … Ka kuó u fakahoko ha ngāue lahi tatau ‘i he ta‘u ‘e hongofulu mā ono kuo maliu atú, ‘i he hili ko ia ‘eku fakalaka mai ‘i he ta‘u onongofulu mā nimá, ‘o laka ange ‘i ha toe taimi ki mu‘a. Pea ka finangalo ‘a e ‘Eikí, ‘o ne tuku ke u toe mo‘ui atu ‘i ha ta‘u ‘e hongofulu mā nima pe hongofulu mā ono kehe—neongo ‘oku ‘ikai ke u tui ‘e hoko—te u loto ke u fakahoko ha ngāue lahi tatau mo ia pe toe lahi ange ‘i he ta‘u ‘e hongofulu mā ono na‘e toki ‘osí. ‘Oku ou tui mo‘oni au ‘oku ‘ikai tāmate‘i ‘e he ngāué ia ha taha, ka ‘oku tāmate‘i ‘e he fakapikopikó ha tangata ‘i he‘ene kei talavoú.

‘Oku tonu ke ‘i he loto ‘o e tangata mo e fefine kotoa pē ha fakapapau, “Kuo pau ke u mo‘ui. ‘Oku ‘ikai mo ha toe me‘a kuo foaki mai kiate au ka ko ha taimi ke u mo‘ui ai, pea te u feinga he ‘aho kotoa pē ‘o ‘eku mo‘uí ke fakahoko ha ngāue ‘e fakahōifua ‘i he ‘ao ‘o ‘eku Tamai Hēvaní, pea kapau ‘e lava, te u fai ha me‘a ‘o lelei ange he ‘ahó ni mei he me‘a na‘á ku fai ‘aneafí.”¹⁹

Ngaahi Fokotu‘u ki Hono Akó mo hono Alea‘í

Ko e hā te tau lava ‘o fai ‘i hotau ngaahi fāmilí ke fakapapau‘i ‘oku hoko ‘a e ngāué ko ha tefito‘i mo‘oni tu‘uloa ‘i he‘etau mo‘uí? Ko e hā ha ngaahi founga ‘e lava ‘o ako‘i ‘aki ‘e he mātu‘á ‘enau fānaú ke nau ngāué?
Ko e hā ha founga te tau ma‘u ai ha anga faka‘ei‘eiki ‘i he ngāue ‘oku tau faí? Ko e hā te tau lava ‘o ma‘u pe ako mei he ngāué neongo ‘oku ta‘e fakafiemālie mo ‘ikai lelei he taimi ‘e ni‘ihi?
‘I hono fakahoko ‘ene faka‘amu ke ne ma‘u ha vāhenga leleí, ko e hā mo ha toe ngaahi pale kehe na‘e ma‘u ‘e he talavou ko Hiipa J. Kalānité? Ko e hā ha ngaahi pale kuó ke ma‘u tu‘unga ‘i ho‘o ako leleí mo ho‘o ngāue mālohí?
Ko e hā ‘oku mahu‘inga ai ke tau ngāue‘i ‘a e me‘a ‘oku tau ma‘ú? ‘Oku uesia fēfē kitautolu ‘i he ‘ikai ke tau lava ‘o mo‘ui fakafalala pē kiate kita fakatāutahá? pe fakafāmili? pe ‘i hotau koló pe pule‘angá?
Ko e hā ha founga ‘oku tokoni‘i ‘e he ngāué ‘a e ‘atamaí, sinó mo e laumālié? Ko e hā ha me‘a kuó ke ako mei he kakai ‘oku nau kei hokohoko ngāue atu pē ‘i he kotoa ‘o ‘enau mo‘uí?