Akonaki ʻa e Kau Palesitení
Vahe 9: Ko e Fiefia ‘o e Ngāue Fakafaifekaú


Vahe 9

Ko e Fiefia ‘o e Ngāue Fakafaifekaú

‘Oku tau ma‘u ha fatongia ma‘ongo‘onga ke malanga‘i ‘a e ongoongolelei ‘o Sīsū Kalaisí. ‘Oku ‘omi ‘e hono fakahoko ‘o e fatongiá ni ha fiefia mo ha nonga ki hotau lotó.

Mei he Mo‘ui ‘a Hiipa J. Kalānité

Na‘e kau ‘a Palesiteni Hiipa J. Kalānite ‘i he ngāue fakafaifekaú ‘i hono kotoa ‘o ‘ene mo‘uí ‘i he‘ene fu‘u lahí, ‘o ne vahevahe ‘a e ongoongoleleí mo e kau mēmipa hono fāmilí, ngaahi kaume‘á, pea mo hono kaungā pisinisí. Ko hono fuofua faingamālie ke ngāue fakafaifekau taimi kakató ne hoko ia ‘i he 1901, ‘i hono ui ia ke ne tokanga‘i ‘a e ‘uluaki misiona ‘i Siapaní.

Na‘e tali ‘e Palesiteni Kalānite hono ui ki Siapaní ‘i he loto fakatu‘amelie mo e loto vēkeveke. Na‘á ne tohi ‘o pehē: “ ‘Oku ou tui pau ‘e hoko ‘eni ko e taha ‘o e ngaahi misiona ola lelei taha kuo faifaiangé pea fokotu‘u ‘i he Siasí. ‘E tuai pē ‘a e ngāue ‘i he‘ene kamatá ka ‘e hoko ‘a e utu ta‘ú ko ha me‘a ma‘ongo‘onga pea te ne faka‘ohovale‘i ‘a e māmaní ‘i he ngaahi ta‘u ka hoko maí.”1

Ne fakatapui ‘e Palesiteni Hiipa J. Kalānite mo ha kau faifekau ‘e tokotolu kehe ‘a Siapani ki hono malanga‘i ‘o e Ongoongoleleí ‘i ‘Aokosi 1901 pea nau ngāue faivelenga ai ‘i ha “ngāue tuai” mo‘oni ‘ene fakatupulakí. ‘I hono tukuange ko ia ‘o Palesiteni Kalānite mei hono uiui‘í ‘i Sepitema 1903, kuó ne ‘osi papitaiso pē ha toko ua. Pea ‘i he konifelenisi lahi ‘o ‘Okatopa 1903, na‘á ne fai ai ‘a e lipooti ko ‘ení:

“ ‘Oku ou fakame‘apango‘ia he ‘oku ‘ikai ke u lava ‘o fakahā atu ne mau fai ha me‘a lelei fēfē ‘i Siapani. Ka te u lea mo‘oni pē, te u pehē na‘e ‘ikai ke ola lelei fēfē ‘eku ngāué, ‘i he‘eku hoko ko e palesiteni ‘o e misioná; pea ne fu‘u si‘i fau ‘a e me‘a ne lava‘í—‘i he tafa‘aki ‘o e fakauluí—‘e he kau ‘Eletā tokosi‘i ko ia ne ‘ave ke ngāue aí, pe kau sisitā ko ia ne ‘i ai mo aú. Ka ‘i he taimi tatau pē, ‘oku fakapapau‘i ‘e hoku lotó ‘e fakahoko ha ngāue ma‘ongo‘onga mo mahu‘inga ‘i he fonua ko iá. Ko e kakai ‘o e fonuá ko ha kakai lelei mo‘oni.”2

‘Osi ha ta‘u ‘e uofulu mā taha mei ai, kuo tāpuni ‘e Palesiteni Kalānite mo hono ongo tokoni ‘i he Kau Palesitenisī ‘Uluakí ‘a e misioná ni, ‘o meimei ke tu‘unga pē ‘i he “ ‘ikai ke toe ‘i ai ha ola lelei ‘o e ngāue fakafaifekau” aí.3 Na‘e toe fakaava ‘a e misioná ni ‘i he 1948.

‘I he ‘aho 18 ‘o Mē 1996, ko ha ta‘u ia ‘e 48 talu mei hono toe fakaava ‘o e misioná, na‘e ‘a‘ahi ai ‘a Palesiteni Kōtoni B. Hingikelī ki Siapani ‘o lea ‘i ha faeasaiti na‘e ‘ikai lava ai ‘a e kakaí ‘o ma‘u hanau tangutu‘anga. ‘I he taimi ko ‘ení kuo ‘i ai ha temipale ‘o Siapani, pea kuo tupulaki ‘a e tokolahi ‘o e kāingalotu aí ‘o laka hake ‘i he toko 100, 000 ‘i ha siteiki ‘e 25 mo ha misiona ‘e 9. Na‘e fakamatala ai ‘e Palesiteni Hingikelī ‘a e kamata‘anga ‘o e ngāué ‘i Siapaní ‘o ne pehē: “Kapau na‘e ‘i heni ‘a Palesiteni Kalānite he taimí ni, ‘e tangi ‘i he fiefia, pea ‘oku ou ongo‘i pehē ‘i he‘eku vakai atu ki homou ngaahi fofongá. … ‘Oku ou fakatokanga‘i ha fa‘ahinga mālohi na‘e ‘ikai ke u lavelave‘iloa ‘e ‘i he fonuá ni.”4

Ngaahi Akonaki ‘a Hiipa J. Kalānité

Ko hotau fatongia mo hotau faingamālie ke fakamafola ‘a e ongoongoleleí.

‘Oku ou fie fakamamafa‘i ‘oku ma‘u ‘e kitautolu ko ‘ení ha me‘a mātu‘aki mahu‘inga ke fakahoko, ‘a ia ko ‘etau kalanga ki māmani ke nau fakatomala mei he angahalá, pea omi ki he ‘Otuá. Pea ko hotau fatongia ia ‘o mahulu hake ‘i ha toe me‘a ke ‘alu atu ‘o malanga‘i ‘a e ongoongolelei ‘o e ‘Eiki ko Sīsū Kalaisí, ‘a hono toe fakafoki mai ki māmani ‘o e palani ‘o e mo‘uí mo e fakamo‘uí. Kuo fai mai ha ngaahi kole mei he ngaahi tapa kehekehe ‘o e māmaní ki ha kau faifekau. ‘Oku tonu ai ke fakamā‘opo‘opo ‘e he Kāingalotú ‘enau ngaahi ngāué, pea pehē ki he‘enau ngaahi me‘a fakapa‘angá, ke toe tokolahi ange ‘a kinautolu ‘e mateuteu mo loto fiemālie ke ‘alu ‘o ngāue fakafaifekaú ‘o tautautefito kiate kinautolu ‘oku matu‘otu‘a mo taukeí, pea ‘i ai mo ha‘anau fakamo‘oni mo ‘ilo‘i hono fakalangi ‘o e ngāué ni ke ‘alu atu ‘o ngāue fakafaifekau. … Kuo tau ma‘u mo‘oni ‘a e mata‘i tofe mahu‘ingá. Kuo tau ma‘u ‘a e me‘a ko ia ‘oku mahu‘inga lahi ange ‘i ha toe koloa pea mo e ngaahi fakamatala fakasaienisi ‘oku ma‘u ‘e he māmaní. Kuo tau ma‘u ‘a e palani ‘o e mo‘uí mo e fakamo‘uí. Ko e ‘uluaki fekau mahu‘ingá ke tau ‘ofa ki he ‘Eiki ko hotau ‘Otuá ‘aki hotau lotó kotoa, mo hotau iví kotoa, mo hotau lotó kotoa, pea ‘aki hotau mālohí kotoa; pea ko hono uá ‘oku tatau pē mo ia, ke tau ‘ofa ki hotau kaungā- ‘apí ‘o hangē pē ko kitautolú [vakai, Mātiu 22:37–39]. Pea ko e founga lelei taha he māmaní ke tau fakahaa‘i ai ‘etau ‘ofa ki hotau kaungā‘apí ke tau laka atu ‘o malanga‘i ‘a e ongoongolelei ‘o e ‘Eiki ko Sīsū Kalaisí.5

Ko hono fakamo‘ui ‘o e laumālié, ‘o kau ai hotau laumālié, ko e taha ia ‘o e ngāue ma‘ongo‘onga te tau lava ke fai ‘i ha toe fa‘ahinga me‘a pē, ‘a ia ‘oku mahu‘inga mo ‘aonga taha, pea te ne ‘omi kiate kitautolu ‘a e ngaahi tāpuaki ‘a ‘etau Tamaí pea mo e finangalo lelei ‘a hotau ‘Eiki mo hotau Takimu‘a ko Sīsū Kalaisí.6

Ko e misiona ‘eni kuo vahe mai kiate kitautolú, ke tau fakatokanga ki he ngaahi pule‘angá fekau‘aki mo e fakamaau ‘oku tu‘unuku maí, ke malanga‘i ‘a e Ongoongolelei ‘o hotau Huhu‘í, … pea mo fakaafe‘i ‘a e kakai kotoa pē ke nau omi kia Kalaisi ‘o ma‘u ‘a e ngaahi lelei ‘o ‘Ene fakalelei nāunau‘iá. Ko e “Tui Faka-Māmongá, ” ‘i he anga hono uí, ‘oku ‘i māmani ia ke lelei ai ‘a māmani. ‘Oku ‘ikai ke toe ‘i ai hano taumu‘a kehe ‘o hono polo-kalama ngāue fakafaifekaú ka ke tāpuaki‘i pē mo ‘aonga ki he kakaí. ‘Oku ‘ikai fe‘au‘auhi ia mo e ngaahi tui fakalotu ‘o e ‘aho ní. ‘Okú ne taukave‘i ‘a e melinó, ‘a e melino ‘a e ‘Otuá “ ‘oku lahi hake ‘aupito ‘i he fa‘a ‘iloá.” [Vakai, Filipai 4:7.] ‘Oku mateuteu ma‘u pē ke fai ha lelei ‘i ha fa‘ahinga faingamālie pē. ‘Okú ne kole ke tau foki ki he tui “na‘e ‘atu ‘i mu‘a ki he kāinga mā‘oni‘oní, ” [vakai, Sute 1:3] ‘o tui ko e fa‘ahinga founga ia te ne fakahaofi ai ‘a e fa‘ahinga ‘o e tangatá mei he ngaahi angahala ‘o e māmaní pea iku hākeaki‘i ai ‘a e tangatá ‘i he ‘ao ‘o e ‘Otua ko e Tamaí, mo Sīsū Kalaisi ko Hono ‘Aló, “Ko e Maama mo e Mo‘ui ‘o e Māmaní” [T&F 10:70.]7

‘Oku tau ‘ilo‘i ko hotau tefito‘i fatongia mahu‘inga tahá ke ‘ofa ki he ‘Eiki ko hotau ‘Otuá ‘aki hotau lotó kotoa, mo hotau iví kotoa, pea ‘aki hotau ‘atamaí mo e iví kotoa; pea ko hono uá ke ‘ofa ki hotau kāingá. ‘Oku ‘ikai ke ‘i ai ha kakai ia he funga ‘o e māmaní kotoa, ‘i hono fakafehoanaki mo honau tokolahí, ‘oku hāsino mei ai ha fa‘ahinga fakamo‘oni pehē ‘o ha‘anau ‘ofa ki honau kāingá, mo tokanga ke nau lelei, ‘e tatau mo e Kāingalotu ‘o e Siasí. ‘Oku malanga‘i ‘e he‘etau ngāue fakafaifekaú ki māmani kotoa ‘a ‘etau fie fakahoko ha feilaulau fakapa‘anga pea mo ngāue ‘o ta‘e ‘i ai ha sio ki ha fa‘ahinga totongi fakaemāmani, ki hono fakamo‘ui ‘o e laumālie ‘o e fānau ‘a ‘etau Tamai ‘i he langí.8

‘Oku totonu ke ma‘u ‘e he talavou kotoa pē … ha loto holi ke fakafe‘unga‘i ia ke ngāue ki he lelei taha te ne lavá, koe‘uhí ke ne lava ‘o fakahoko ‘a e me‘a kotoa pē te ne lava ke fai ‘i hono fokotu‘u ke ma‘u ‘a e mo‘oni ‘o e ongoongoleleí he māmaní.9

‘Oku pehē ‘e he kakaí: “ ‘Oku ‘ikai mahino kiate kimautolu ‘a e ivi ‘o e ‘Tui Faka-Māmongá, ‘ ‘oku ‘ikai mahino kiate kimautolu ‘a e ‘uhinga ‘oku ‘alu ai ha kau talavou mo ha kau finemui [‘e lauafe] ‘i ha taimi ‘i he‘enau mo‘uí, ‘o nau fua pē ‘enau fakamolé pe fua ‘e honau fāmilí, mo foaki ta‘e totongi honau taimí pea ‘ikai ‘eke ha totongi, ke malanga‘i ‘a e ongoongoleleí, pea mole ai ‘a e pa‘anga na‘a nau mei ma‘ú, ka ke malanga‘i pē ho‘omou tui fakalotú.” ‘Oku mahino ‘eni ia ki he Kāingalotu kotoa pē. ‘Oku mahino ia kiate kinautolu koe‘uhí he ko e kau talavou mo e kau finemui ko ia ‘oku ō ke malanga‘i ‘a e ongoongoleleí, ‘oku nau mo‘ui ‘aki ia; ‘oku nau fakahoko ‘i he tapa kotoa pē ‘a e ngaahi fie ma‘u na‘e tuku mai ‘e he Fakamo‘uí “ke ‘ofa ki he ‘Eiki ko hotau ‘Otuá ‘aki hotau lotó kotoa, mo hotau iví, ‘atamai, pea mo hotau mālohí kotoa, ” pea mo e fekau hono uá, “ke ‘ofa ki hotau kaungā‘apí ‘o hangē pē ko kitautolú.”10

‘Oku tonu ke tau manatu‘i na‘e ‘osi fakahā mai ‘e he ‘Eikí ko hotau fatongia ke fakatokanga ki hotau kaungā‘apí pea mo malanga‘i ‘a e Ongoongoleleí—pea ko e fatongia ko iá ‘oku hili ia kiate kitautolu kotoa—‘oku tonu ke tau hoko ko e kau faifekau. …

‘Ai mu‘a ke tau fakatokanga‘i ko e ngāué ni ‘oku ‘atautolu kotoa ia, pea ke tau fai ‘a e me‘a kotoa pē ‘i hotau iví ke paotoloaki ia.11

‘Oku ‘omi ‘e he ngāue fakafaifekaú ha fiefia mo‘oni ki he loto ‘o e tangatá.

‘Oku ou tui ‘oku ma‘u ‘e he tokotaha kotoa ‘i he Siasí ‘oku ‘i ai ha‘ane fakamo‘oni ki hono fakalangi ‘o e ngāue ‘oku tau kau ki aí, ha ongo tatau mo ia ne ma‘u ‘e ‘Alamaá—ko ha faka‘amu ke fanongo ‘a māmani kotoa ki hono fakamo‘oni‘i ‘o e ‘Eiki ko Sīsū Kalaisí [vakai, ‘Alamā 29:1–9]. Ko e taimi ‘oku ma‘u ai ‘e he tangatá mo e fefiné ha fakamo‘oni ki he misiona fakalangi ‘o e Palōfita ko Siosefa Sāmitá, ‘oku nau vēkeveke ke ma‘u ‘e he māmaní kotoa ‘a e ‘ilo mo e tui tatau. ‘Oku nau vēkeveke ke a‘u atu ‘a e ongoongoleleí ki he tokotaha loto fakamo‘omo‘oni kotoa pē. ‘I hono fakafehoanaki atu ki he me‘a kuo hoko kiate aú, ‘oku ‘ikai ke toe ‘i ai ha ngāue ia he māmaní kotoa te ne ‘omi ki he loto ‘o e tangatá, ha fiefia, mo ha nonga, pea mo ha melino ‘e toe lahi ange, ‘i hono malanga‘i ‘o e ongoongolelei ‘o e ‘Eiki ko Sīsū Kalaisí.12

‘Oku ‘ikai ke ma‘u ‘i ha toe tafa‘aki ‘o e ngāue ‘a e ‘Otuá ‘i he māmaní ‘i he kuonga lolotongá ni, ha fa‘ahinga kakai fiefia, fiemālie, pea mo nofo melino pehē ‘o tatau mo kinautolu ‘oku kau ‘i he ngāue fakafaifekaú. Ko e ngāué ko e kī mo‘oni ia ki he fiefiá. Ko e taimi ‘oku fai ai ‘e ha taha ha ngāue ke lelei ai ‘a e fa‘ahinga ‘o e tangatá, ko e taimi ‘oku ngāue ta‘e totongi ai ha taha pe ‘ikai ‘eke‘i hano mahu‘inga, ‘o ‘ikai ‘amanaki ki ha fa‘ahinga totongi fakaemāmani, ‘oku hoko mai leva ha fiefia mo‘oni ki he loto ‘o e tangatá.13

Kapau ‘e fie ma‘u, pea ‘oku totonu ke loto fiemālie ‘a e tamaio‘eiki kotoa ‘a e ‘Otuá ‘okú ne ‘ilo‘i ‘a e Ongoongoleleí, ke foaki ‘ene mo‘uí ki he ngāué ni, he ko e ngāue mo‘oni ia ‘a e ‘Eikí, ko e palani ia ‘o e mo‘uí mo e fakamo‘uí, ko e Ongoongolelei ia ‘a hotau ‘Eiki mo hotau Fakamo‘ui ko Sīsū Kalaisí. Ko e taimi te tau fakatokanga‘i kakato ai ‘a e fo‘i mo‘oni ko ia kuo tau ma‘u mo‘oni ‘a e Mata‘itofe Mahu‘ingá, pea ko e Ongoongolelei ko ia kuo pau ke tau ‘oatu ki he kakai ‘o e māmaní, ko e mo‘ui ta‘engatá ia kiate kinautolu te nau tali mo mo‘ui ‘osikiavelenga ‘aki iá; ko e taimi te tau fakatokanga‘i ai ‘ení, pea ‘i he taimi te tau ki‘i tu‘u ai ke fakakaukau ki he fakahā na‘e fai ki he Palōfita ko Siosefa Sāmitá mo ‘Ōliva Kautelé, ‘a ē ‘oku folofola ai ‘a e ‘Eikí: “Pea kapau leva te mo ngāue ‘i homo ngaahi ‘ahó kotoa pē ‘i he kalanga ‘aki ‘a e fakatomalá ki he kakaí ni, pea ‘omi ‘a e fo‘i tokotaha pē kiate au, hono ‘ikai lahi ‘a ho‘omo fiefia fakataha mo ia ‘i he pule‘anga ‘o ‘eku Tamaí! Pea ko ‘eni, kapau ‘e lahi ho‘omo fiefia mo e fo‘i tokotaha kuo mo ‘omi kiate au ‘i he pule‘anga ‘o ‘eku Tamaí, hono ‘ikai lahi ho‘omo fiefiá, ‘o kapau te mo ‘omi [ha] ngaahi laumālie tokolahi kiate au!” [T&F 18:15–16]; tte tau toki kamata leva ke fakatokanga‘i pea mahino kiate kitautolu ‘a hono kāfakafa ‘o e ngāué ni.14

‘Oku ou faka‘ofa‘ia ‘i ha tangata pe fefine ‘oku te‘eki ke ne ma‘u ‘a e fa‘ahinga fiefia lahi ko ia ‘oku ma‘u ‘e ha faifekau ‘okú ne malanga‘i ‘a e ongoongolelei ‘o Sīsū Kalaisí, ‘a ia ‘okú ne ‘omi ‘a e kau loto fakamo‘omo‘oní ke nau ‘ilo ‘a e mo‘oní, pea mo fanongoa hono fakamatala‘i ‘o e hounga‘ia mo e fakamālō kiate kinautolu na‘e ‘omi ‘e he‘ene ngāué ‘a e mahino ki he mo‘ui ta‘engatá. ‘Oku pehē ‘a ‘eku toe faka‘ofa‘ia ‘iate kinautolu kuo te‘eki ke nau ma‘u ‘a e fiefia mo‘oni ‘oku ma‘u ‘i he kakapa atu ‘o tokoni kiate kinautolu ‘oku masivá. ‘Oku mahino ‘oku lahi ange ‘a e ngaahi tāpuaki ‘oku tau ma‘u mei he‘etau foakí ‘i he‘etau tānaki maí, pea ‘oku ‘ikai ha‘aku toe fakaveiveiua ai. ‘Oku tau toe ma‘u foki ha tāpuaki lahi ange ‘i he‘etau ‘alu atu ke malanga‘i ‘a e ongoongolelei ‘o Sīsū Kalaisí, mo ngāue ki he fakamo‘ui ‘o e laumālie ‘o e tangatá, ‘i ha toe fa‘ahinga tāpuaki ‘e ala ke tau ma‘u ‘i he ‘ilo ‘ata‘atā pē ki he mo‘oni ‘o ‘etau tui fakalotú, mo tau kei nofo ai pē ‘i ‘api ke feohi mo ngāue ‘i he ngaahi me‘a anga-maheni ‘o e mo‘uí, mo tānaki ‘a e koloa ‘auhangofua ‘o e māmaní. Ko ha palōpalema lahi ‘e taha, he ‘oku tau fa‘a hē mei he ‘ilo‘i ‘o e ngāue mahu‘inga taha ke tau faí, ‘a e ngāue ko ē ‘e fakahōifua taha ‘i he ‘ao ‘o ‘etau Tamai Hēvaní.15

Te tau toki lava pē ‘i he mālohi ‘o e Laumālié ke malanga‘i ‘a e ongoongoleleí mo tokoni ‘i hono fakamālohia ‘o e fakamo‘oni ‘a e kau ului fo‘oú.

‘Oku ou fie tala atu kiate kimoutolu ko e kau faifekau kotoa ko ia kuo nau ō atu ke malanga‘i ‘a e ongoongoleleí. …‘a ia kuo hilifaki ki honau ‘ulú ‘a e nima ‘o e kau tamaio‘eiki ‘a e ‘Otuá kuo fakamafai‘í, ‘a e kau tangata ‘oku nau ma‘u hono mafaí; pea ‘oku nau ‘i he funga māmaní kotoa, ‘i he fonua mo e tūkunga ‘ea kotoa, mei he ngaahi fonua ‘oku hopo tu‘uapō ai ‘a e la‘aá ‘i he tokelaú ki ‘Afilika Tonga, ko e fē pē ha feitu‘u ‘oku nau ō ki ai, ‘oku ‘iate kinautolu ‘a e Laumālie ‘o e ‘Otua mo‘uí. Kuo ma‘u ‘e he tangata mo e fefine ‘i he meimei fonua mo e feitu‘u kotoa pē, ha fakamo‘oni ki he Laumālie Mā‘oni‘oní, ‘o nau pīkitai ki he ongoongoleleí.16

Na‘á ku ‘alu ki Kulenivila (Grantsville), ko e uooti lahi taha ia he siteiki Tūlí ‘i Saione, pea na‘á ku tautapa ai ki he ‘Eikí ‘i he fa‘ahinga loto meimei tatau mo ia na‘e ma‘u ‘e ‘Ōliva Kautele ‘i he taimi na‘á ne fakahā ange ai ki he ‘Eikí, “ ‘Oku ou fie liliu [leá], ” pea na‘e fakahā ange ‘e he ‘Eikí te ne lava peé. Ka, ‘i he ‘ikai ke ne lavá, ne toki fakahā ange ai, na‘e ‘ikai ke tomu‘a fakakaukau ki ai, pea na‘e ‘ikai ke ne tomu‘a lotua ia, pea na‘e ‘ikai ke ne tomu‘a fakahoko ‘ene tafa‘akí [vakai, T&F 9:7–8]. … Na‘á ku tu‘u hake pē ‘o lea ‘i ha miniti ‘e nima, pea ‘oku ou tui ne u tauta‘a lahi fau ‘o hangē ne unu au ‘i ha ki‘i vai tafé, pea ‘ikai pē ke u toe ma‘u ‘e au ha fakakaukau. Te u pehē, na‘e hoko ‘eku leá ko ha “me‘a fakamā mo‘oni, ” ‘i ha toe lea kuo fai ‘e ha taha. …

Ne u toki luelue ki mui ange ai ‘i ha ngaahi maile mei he falelotú, ki ha ngaahi ngoue‘anga, peá u tū‘ulutui ‘i he lotolotonga ‘o e ngaahi fokotu‘unga mohuku kuo tānakí, he taimi ne u mama‘o ‘aupito ai, ‘o ‘ikai toe lava ke sio ange ha tahá, ‘o tangi ‘i he loto fakatōkilalo. Ne u kole ai ki he ‘Otuá ke ne fakamolemole‘i au ‘i he ‘ikai ke u manatu‘i he ‘ikai ke lava ‘a e tangatá ‘o malanga‘i ‘a e ongoongoleleí ‘o e ‘Eiki ko Sīsū Kalaisí ‘i he mālohi, mo e ivi, pea ‘i he tataki fakalaumālie kae ‘oua pē ke tāpuaki‘i ‘aki ia e mālohi ko ia ‘oku ha‘u mei he ‘Otuá; pea na‘á ku fakahā ange kiate Ia, ‘i hoku tu‘unga kei si‘í, kapau te ne fakamolemole‘i au ‘i he‘eku pehē ‘e lava pē ‘e he tangatá ke malanga‘i ‘a e ongoongoleleí ta‘e kau ai hono Laumālié mo kei ma‘u pē ha ngaahi loto ke nau tali iá, te u feinga ‘o a‘u ki he ‘aho te u mate aí ke manatu‘i pe ‘oku ma‘u mei fē ‘a e tataki fakalaumālié, ‘i he taimi ‘oku tau malanga‘i ai ‘a e ongoongolelei ‘o e ‘Eiki ko Sīsū Kalaisí, ‘a e palani ‘o e mo‘uí mo e fakamo‘uí kuo toe fakahā ki he māmaní.

‘Oku ou fiefia ke u tala atu, kuo te‘eki ke toe fakamaa‘i au ‘o tatau mo ia ne hoko ‘i he ‘aho ko iá, ‘i he lolotonga ‘o e ta‘u ko ‘eni ‘e fāngofulu kuo maliu atú; tupu mei he hā? Koe‘uhí he kuo te‘eki ke u toe tu‘u mo fakakaukau ‘e lava ‘e ha tangata ‘o ue‘i ha loto ‘o kinautolu ‘oku fanongó… tuku kehe pē ka toki ma‘u ‘e he tangata ko iá ‘a e Laumālie ‘o e ‘Otua mo‘uí, ke ne lava ai ‘o fakamo‘oni‘i ko e mo‘oní ‘eni ‘oku ke kau peá u kau aí, pea ‘oku ou fakafeta‘i ai ki he ‘Eikí.17

“ ‘Oku mau tui ki he me‘a-foaki ‘o e lea ‘i he ngaahi lea kehekehé, ” pea mo hono faka‘uhinga‘í [vakai, Ngaahi Tefito ‘o e Tuí 1:7]. Na‘e tala fakahangatonu mai ‘e Kala G. Meisá foki—ko ha mēmipa faivelenga lahi ia ‘o tatau mo ha toe Kāingalotu pē kuo faifaiangé pea mo‘ui—ha me‘a pehē ne hoko. … Na‘á ne pehē: “ ‘E Misa Kalānite, ko e pō na‘á ku papitaiso aí na‘á ku hanga hake ki he langí mo pehē: ‘‘E ‘Otua, kuó u ‘ilo, ‘o hangē ko ‘eku tuí, ‘a e ongoongolelei ‘o Ho ‘Alo ko Sīsū Kalaisí. Kuó u fakahaa‘i ‘eku talangofua ki aí ‘aki ‘eku ‘alu hifo ki he vai ‘o e papitaisó. Foaki mai mu‘a ha faka‘ilonga, foaki mai mu‘a kiate au ha fakamo‘oni pau ki he laumālie kuó u ‘ilo ‘oku mo‘oní, pea te u tukupā atu ‘aki ‘eku mo‘uí ‘o ka fie ma‘u ki hono paotoloaki ‘o e ngāué ni.’”

‘I he taimi ko iá ko Felengikilini D. Lisiate [‘o e Kōlomu ‘o e Kau ‘Aposetolo ‘e Toko Hongofulu Mā Uá] na‘e palesiteni ‘i he misiona ‘Iulopé, ‘o ‘ulu‘i ‘ōfisi ki Livapulu. Na‘á ne folau ki Siamane ke ne ‘i he papitaiso ko ‘eni ‘o e fuofua kau ului ki he ongoongoleleí ‘i he fonua haú ni. Ka ‘i he‘ene luelue mei he potu na‘e papitaiso aí ki hono ‘apí, ko ha ngaahi kilomita lahi ia, ne fakahaa‘i ‘e Misa Meisa ha‘ane fie talanoa ki he ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘o e ongoongoleleí, ‘o fakafou ‘i ha taha fakatonu-lea. Ko e taha fakatonulea ko ‘ení ko Misa Uiliami Pasi (William Budge). … Na‘e ‘ikai mahino ha fo‘i lea faka-Pilitānia ‘e taha kia Misa Meisa, ka na‘e fai ‘ene ngaahi fehu‘í he lea faka-Siamané, pea ko Misa Lisiaté na‘e ‘ikai mahino ki ai ha fo‘i lea faka- Siamane, ka na‘á ne tali atu ‘i he lea faka-Pilitāniá; Na‘e toki fakatonulea‘i leva ‘e Misa Pasi ‘a e ngaahi fehu‘í mo e ngaahi talí. Hili hono fakahoko mo tali ha ngaahi fehu‘i ‘o fakafou ‘i he taha fakatonuleá, ne pehē ange leva ‘a Misa Lisiate ia: “ ‘Oua te ke toe fakatonu-lea mai ‘e koe ‘a e ngaahi fehu‘i ko iá, he ‘oku mahino pē ia kiate au;” pea tali atu leva ‘e Misa Meisa ia: “ ‘Oua te ke toe fakatonulea‘i mai ‘e koe ‘a e ngaahi talí he ‘oku mahino pē ia kiate au.” Na‘á na luelue mo talanoa ‘o lau maile, ‘o fai ‘a e ngaahi fehu‘í he lea faka-Siamané, kae fai mai ‘a e ngaahi talí he lea faka-Pilitāniá; ka na‘e ‘ikai foki ke na ‘ilo ‘a e lea fakafonua ‘a e tokotaha ko eé. ‘I he‘ena a‘u mai ki he Vaitafe ‘Ēlipí, pea ‘i he‘ena kolosi atu he hala fakakavakavá, na‘á na māvae ai; pea ‘i he‘ena a‘u ki he tafa‘aki ‘e tahá ne toe fai ange leva ‘e Misa Meisa ha fehu‘i, pea tali ange ‘e Misa Lisiate: “Liliu mai ia Misa Pasi.” Pea ‘i hono tali maí, na‘e pehē atu ‘a Misa Meisa ia: “Liliu mai mo ia.” Ko ‘ene fehu‘i hono hokó ne peheni: “ ‘Oku anga fēfē ‘e ‘Aposetolo Lisiate, ke ta lava ‘o femahino‘aki, ka ko ‘eni ‘oku ‘ikai ke ta toe lava ‘o femahino‘aki?” Na‘e tala ange leva ‘e Misa Lisiate ko e taha ‘o e ngaahi fua ‘o e ongoongolelei ‘o Sīsū Kalaisí ko e me‘a-foaki ‘o e lea ‘i he ngaahi lea kehekehé pea mo e fakatonuleá. Peá ne pehē ange leva: “Kuo foaki mai ‘e he ‘Eikí kiate koe mo au he pooni ‘a e faingamālie ke ta a‘usia ha taha ‘o e ngaahi fua ‘o e ongoongoleleí ‘i he‘eta ma‘u ‘a e mahino ki he ngaahi lea kehekehé. ‘E Misa Meisa, kuó ke ma‘u ha fakamo‘oni mei he ‘Otuá kuó ke ‘ilo ‘a e mo‘oní..”

Na‘e tala mai ‘e Misa Meisa: “Ne u tetetete ‘o hangē ha la‘i ‘akaú, pea toe hanga hake hoku matá ki he langí ‘o pehē: ‘‘E ‘Otua, kuó u ma‘u ‘a e fakamo‘oni ne u kolé, pea ‘oku ou foaki atu ‘eku mo‘uí, ‘o ka fie ma‘u, ki he ngāué ni.’”18

Ngaahi Fokotu‘u ki hono Akó mo Hono Alea‘í

  • Ko e hā ha ngaahi tāpuaki ‘oku tau ma‘u ‘i he‘etau vahevahe ‘a e ongoongolelei ‘o Sīsū Kalaisí? Ko e hā ha ongo ‘okú ke ma‘u ‘i ho‘o mamata ki hono tali mo mo‘ui‘aki ‘a e ongoongoleleí ‘e he kau mēmipa ‘o e fāmilí mo ho ngaahi mahení?

  • Ko e hā ‘oku ‘amanaki ‘a e ‘Eikí ke fai ‘e Hono Kāingalotú ‘i he‘enau ‘oatu ‘a ‘Ene pōpoakí ki he māmaní? ‘E founga fēfē ha‘atau lava ‘o fakatupulaki ‘a e tui mo e loto to‘a ke vahevahe ‘a e ongoongoleleí?

  • ‘E founga fēfē ha‘atau fakamu‘omu‘a ‘a e ngaahi me‘a ‘oku mahu‘ingá ke tau ma‘u ai ha ngaahi faingamālie ke vahevahe atu ‘a e ongoongoleleí? Ko e hā ha ngaahi founga ‘e liliu ai ‘a e ngaahi faingamālie ngāue fakafaifekaú ‘i he ngaahi tūkunga kehekehe ‘o ‘etau mo‘uí?

  • Ko e hā ‘oku ‘ikai malava ai ke malanga‘i ‘a e ongoongoleleí ta‘e kau ai ‘a e mālohi ‘o e Laumālie Mā‘oni‘oní? Ko e hā ha ngaahi founga kuo tokoni‘i ai koe ‘e he Laumālié ke ke vahevahe ‘a e ongoongoleleí?

  • Na‘e ma‘u ‘e Kala G. Meisa ha fakapapau‘i ‘o ‘ene fakamo‘oni ne toki ma‘ú, ‘i he taimi na‘e foaki ai kiate ia mo ‘Eletā Felengikilini D. Lisiate ‘a e me‘a-foaki ‘o e ‘ilo ‘o e ngaahi lea kehekehé. Ko e hā mo ha toe ngaahi me‘a-foaki kehe ‘o e Laumālié te tau lava ‘o kumi ki ai ‘i he‘etau feinga ke fakamālohia ‘etau fakamo‘oní pea mo e fakamo‘oni ‘a e ni‘ihi kehé? (Vakai, T&F 46:8–26.)

  • Ko e hā na‘e fai ‘e Misa Meisa mo ‘Eletā Lisiate na‘e iku fakapapau‘i ai ‘a e fakamo‘oni ‘a Misa Meisá? ‘E lava fēfē ke tau tokoni‘i ‘a e kau ului fo‘oú ke nau fakamālohia ‘a ‘enau fakamo‘oní?

Ma‘u‘anga Fakamatalá

  1. Quoted by Gordon B. Hinckley, ‘i he Jerry P. Cahill, “Times of Great Blessings: Witnessing the Miracles, ” Ensign, Sānuali 1981, 74.

  2. ‘I he Conference Report, ‘Okatopa 1903, 7.

  3. ‘I he “Japanese Mission of Church Closed, ” Deseret News, 12 Sune 1924, 6.

  4. ‘I he “President Hinckley Visits Asian Saints, Dedicates Hong Kong Temple, ” Ensign, ‘Aokosi 1996, 74.

  5. I‘I he Conference Report, ‘Epeleli 1927, 175–76.

  6. Gospel Standards, comp. G. Homer Durham (1941), 31.

  7. I he James R. Clark, comp., Messages of the First Presidency of The Church of Jesus Christ of Latter-day Saints, voliume 6. (1965–75), 5:232–33.

  8. ‘I he Conference Report, ‘Epeleli 1925, 4.

  9. “Work, and Keep Your Promises, ” Improvement Era, Sānuali 1900, 197.

  10. ‘I he Conference Report, ‘Okatopa 1922, 10.

  11. ‘I he Conference Report, ‘Epeleli 1931, 131.

  12. ‘I he Conference Report, ‘Okatopa 1926, 4.

  13. ‘I he Conference Report, ‘Epeleli 1934, 9.

  14. ‘I he Conference Report, ‘Okatopa 1907, 23.

  15. Gospel Standards, 104.

  16. ‘I he Conference Report, ‘Okatopa 1919, 29.

  17. “Significant Counsel to the Young People of the Church, ” Improvement Era, ‘Aokosi 1921, 871–72; na‘e liliu ‘a e fakapalakalafí.

  18. ‘I he Conference Report, ‘Epeleli 1927, 16–17.

ʻĪmisi
missionaries in Japan

Mei to‘ohema ki to‘omata‘ú: Ko Kolo Takahasi, na‘e hoko ko ha kaume‘a ‘o e kau fuofua faifekau ki Siapaní, pea mo ‘Eletā Lui A. Kelisi, ‘Eletā Hōlasi S. ‘Enisaini, ‘Eletā Hiipa J. Kalānite, pea mo ‘Eletā ‘Alamā ‘O. Teila. Na‘e hoko ‘a ‘Eletā Kalānite ko e palesiteni ‘o e ‘uluaki misiona ‘i Siapaní mei he ‘aho 12 ‘o ‘Aokosi 1901 ki he ‘aho 8 ‘o Sepitema 1903.