2010–2019
Ko e Palaní mo e Fanongonongó
ʻOkatopa 2017


Ko e Palaní mo e Fanongonongó

Ko e fanongonongo ʻo e fāmilí, ko hono toe fakamamafaʻi ia ʻe he ʻEikí e ngaahi moʻoni ʻo e ongoongoleleí ʻoku fie maʻu ke ne poupouʻi kitautolu ʻi he ngaahi faingataʻa ʻoku lolotonga hoko ki he fāmilí.

Hangē ko ia ʻoku hā ʻi heʻetau fanongonongo ʻo e fāmilí, ʻoku tāpuekina e kāingalotu ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní, ʻaki ha tokāteline makehe mo ha founga kehekehe ke nau vakai ai ki he māmaní. ʻOku tau kau atu mo tuʻukimuʻa ʻi ha ngaahi ʻekitivitī lahi ʻo e māmaní, ka ʻoku ʻikai ke tau kau ki ha ngaahi kaveinga ʻe niʻihi koeʻuhí ko ʻetau feinga ke muimui ki he ngaahi akonaki ʻa Sīsū Kalaisi mo ʻEne kau ʻAposetoló, ʻi he kuonga muʻá mo e kuongá ni.

I.

Naʻe fakamatala ʻa Sīsū ʻi ha talanoa fakatātā ʻo kau kiate kinautolu ʻoku “fanongo ki he folofolá” ka ʻoku nau “taʻefua” he taimi ʻoku “fakakāsiaʻi” ai e folofola ko iá ʻe he “tokanga ki māmaní, mo [fakahekehekeʻi] ʻe he koloá” (Mātiu 13:22 Ne fakatonutonu ʻe Sīsū ʻa Pita kimui ange ko e ʻikai ke ne mahuʻingaʻia he “meʻa ʻa e ʻOtuá, ka ʻi he meʻa ʻa e tangatá,” ʻo Ne folofola, “Ko e hā hono ʻaonga ki he tangatá ʻo kapau te ne maʻu ʻa māmani kotoa pē kae mole hono laumālie ʻoʻoná?” (Mātiu 16:23, 26). ʻI Heʻene akonaki fakaʻosi he moʻui fakamatelié, naʻá Ne folofola ai ki Heʻene kau ʻAposetoló, “ka ne ʻo māmani ʻa kimoutolu, ʻe ʻofa ʻa māmani ki he meʻa ʻaʻaná: ka koeʻuhí ʻoku ʻikai ʻo māmani ʻakimoutolu, … ko ia ʻoku fehiʻa ai ʻa māmani kiate kimoutolu” (Sione 15:19vakai foki, Sione 17:14, 16

ʻI he taimi tatau pē, naʻe hanga ʻe he fuofua kau ʻAposetolo ʻa Sīsuú ʻo toutou fakaʻaongaʻi ʻa e fakatātā ʻo e “māmaní” ke fakafofongaʻi ʻaki e niʻihi ne nau fakafepakiʻi e ngaahi akonaki ʻo e ongoongoleleí. Naʻe akoʻi mai ʻe he ʻAposetolo ko Paulá, “ʻOua naʻa fakatatau ʻa kimoutolu ki he māmaní” (Loma 12:2). “He ko e poto ʻo māmaní ko e vale ia ki he ʻOtuá” (1 Kolinitō 3:19). Pea naʻá ne fakatokanga mai, “Vakai naʻa taki fakaheeʻi ʻa kimoutolu ʻe ha tangata ʻe toko taha … [ʻi he] talatupuʻa ʻa e tangatá, ʻo ngali mo e ngaahi ʻulungaanga fakamaama, ka ʻoku ʻikai taau mo Kalaisi” (Kolose 2:8). Naʻe akoʻi mai ʻe he ʻAposetolo ko Sēmisí, ko e “feʻofoʻofani mo e māmaní ko e tāufehiʻa ia ki he ʻOtuá … Pea ko ia ia ʻoku loto ke kāinga mo e māmaní, ko e fili ia ʻo e ʻOtuá” (Sēmisi 4:4).

ʻOku faʻa fakaʻaongaʻi ʻe he Tohi ʻa Molomoná e fakatātā ko ʻeni ʻo e fakafepaki ʻa e “māmaní.” Naʻe kikiteʻi ʻe Nīfai ʻe fakaʻauha ʻo ʻosiʻosingamālie ʻa kinautolu ʻoku “fokotuʻu ke manakoa ʻi he vakai ʻa e māmaní, pea mo kinautolu ʻoku fekumi … ki he ngaahi meʻa ʻo e māmaní” (1 Nīfai 22:23; vakai foki, 2 Nīfai 9:30 Naʻe valokiʻi ʻe ʻAlamā ʻa kinautolu naʻe“fakafuofuolahi … ʻi he ngaahi meʻa laukau ʻo e māmaní” ( ʻAlamā 31:27). Naʻe hā he misi ʻa Līhaí, ko kinautolu ne feinga ke muimui he vaʻa ukameá, ʻa e folofola ʻa e ʻOtuá, te nau fehangahangai mo e fakafepaki ʻa e māmaní. Naʻe mamata ʻa Līhai ko e kakai ko ia he “fuʻu fale lahi mo ʻataʻataá,” ne nau “manuki mo tuhu” ʻi he founga ʻo e “manuki” (1 Nīfai 8:26–27, 33). ʻI he meʻa-hā-mai ʻa Nīfai ne fakaʻuhingaʻi ai e misí ni, naʻá ne ʻilo ai ko e haʻu e manuki mo e fakafepaki ko ʻení mei he “fuʻu kakai tokolahi ʻo e māmaní, … ko e māmaní mo hono potó; … ko e loto-hikisia ʻo e māmaní” (1 Nīfai 11:34–36).

ʻĪmisi
Tā ʻo Palesiteni TōmasiS. Monisoni

ʻOku ʻuhinga ki he hā e ngaahi fakatokanga fakafolofola mo e ngaahi fekau ko ʻeni ke ʻoua ʻe “ʻa māmani” ʻa kitautolu, pe ko e fekau fakaeonopooni ko ia ke “liʻaki ʻa e māmaní”? (T&F 53:2). Naʻe fakanounouʻi ʻe Palesiteni Tōmasi S. Monisoni e ngaahi akonaki ko ʻení ʻo pehē: “Kuo pau ke tau loto-toʻa ʻi ha māmani kuo mamaʻo ʻaupito mei he meʻa fakalaumālié. ʻOku mahuʻinga ke tau siʻaki ha faʻahinga meʻa pē ʻoku ʻikai fenāpasi mo ʻetau tuʻunga moʻuí, pea tau fakafisi ke tukuange ʻa e meʻa ʻoku tau fakaʻamua tahá: ʻa ia ko e moʻui taʻengatá ʻi he puleʻanga ʻo e ʻOtuá.”1

Naʻe fakatupu ʻe he ʻOtuá e māmaní ʻo fakatatau mo ʻEne palaní, ke maʻu ʻe Heʻene fānau fakalaumālié ha feituʻu ke nau foua ai e matelié, ko ha sitepu mahuʻinga ia ki he ngaahi nāunau ʻokú Ne finangalo ke maʻu ʻe Heʻene fānaú. Neongo ʻoku kehekehe e ngaahi puleʻangá mo e nāunaú, ka ko e finangalo taupotu taha ʻo ʻetau Tamai Hēvaní maʻa ʻEne fānaú, ʻa e meʻa ko ia ne ui ʻe Palesiteni Monisoni ko e “moʻui taʻengata ʻi he puleʻanga ʻo e ʻOtuá,” ʻa ia ko e hakeakiʻi fakafāmilí. ʻOku mahulu hake ʻeni ʻi he fakamoʻuí. Kuo fakamanatu mai ʻe Palesiteni Lāsolo M. Nalesoni, “ʻI he palani taʻengata ʻa e ʻOtuá, ko e fakamoʻuí ko ha meʻa fakafoʻituitui pē ia; ka ko e hakeakiʻí ko ha meʻa fakafāmili ia.”2

Ko e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisi kuo toe fakafokimaí pea mo e fanongonongo fakalaumālie ʻo e fāmilí ʻa ia te u lave ki ai ʻamuiangé, ko ha ngaahi akonaki mahuʻinga ia ke tataki ʻetau teuteu fakamatelié ki he hakeakiʻí. Kuo pau foki ke tau moʻuiʻaki e ngaahi lao ki he malí mo e ngaahi talatupuʻa kehe ʻo ha māmani hōloa, pea kuo pau ke fai ʻe kinautolu ʻoku faifeinga ki he hakeakiʻí, ha fili fakataautaha ʻi he moʻui fakafāmilí ʻo fakatatau mo e founga ʻa e ʻEikí, he taimi kotoa ʻoku kehe ai mei he founga ʻa e māmaní.

ʻOku ʻikai ke tau manatuʻi he moʻui fakamatelie ko ʻení, ʻa e meʻa ne hoko kimuʻa hotau fanauʻí, pea ʻoku tau aʻusia he taimí ni ha fakafepaki. ʻOku tau tupulaki pea matuʻotuʻa fakalaumālie ʻi heʻetau fili ke talangofua ki he ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá ʻi heʻetau hokohoko fai e ngaahi fili ʻoku totonú. ʻOku kau heni e ngaahi fuakavá mo e ouaú pea mo e fakatomalá, he taimi ʻoku tau fili hala aí. ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, kapau ʻe siʻi ʻetau tui ki he palani ʻa e ʻOtuá mo talangataʻa pe fakamamaʻo mei hono ngāueʻí, ʻoku mole leva e tupulaki mo e matuʻotuʻa ko iá. ʻOku akoʻi mai ʻe he Tohi ʻa Molomoná, “Ko e moʻuí ni, ko e taimi ia ki he tangatá ke teuteu ai ke feʻiloaki mo e ʻOtuá” ( ʻAlamā 34:32).

II.

Ko e Kāingalotu ko ia ʻo e Siasí ʻoku mahino kiate kinautolu e palani ʻa e ʻOtuá ki he fakamoʻuí, ʻoku nau maʻu ha vakai fakaemāmani lahi makehe ʻa ia ʻoku tokoni kiate kinautolu ke nau lava ʻo sio ki he ʻuhinga ʻoku ʻomi ai e ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá, natula taʻefeliliuaki ʻo ʻEne ngaahi ouau ʻoku fie maʻú, pea mo e fatongia mahuʻinga ʻo hotau Fakamoʻui ko Sīsū Kalaisí. ʻOku hanga ʻe he Fakalelei hotau Fakamoʻuí, ʻo toe ʻomi kitautolu mei he maté ʻo kapau te tau fakatomala, mo ne fakahaofi kitautolu mei he angahalá. ʻI he vakai fakaemāmani lahi ko iá, ʻoku makehe ki he Kāingalotu ʻo e Siasí e ngaahi meʻa ʻoku nau fakamuʻomuʻa mo fakahokó, pea ʻoku tāpuekina kinautolu ʻaki e ivi ke kātekina e ngaahi puputuʻu mo e fakamamahi ʻo e moʻui fakamatelié.

ʻOku mahino pē ia ʻe lava ke fakatupu ʻe he tōʻonga ʻa kinautolu ʻoku feinga ke muimui ki he palani ʻa e ʻOtuá ki he fakamoʻuí, ha fetaʻemahinoʻaki pe fepakipaki ʻi he nofo-ʻa-kāingá pe kaungāmeʻa ʻoku ʻikai tui ki hono ngaahi tefitoʻi moʻoní. Kuo pehē maʻu pē fepaki ko iá. Ko e toʻu tangata kotoa pē kuo feinga ke muimui ki he palani ʻa e ʻOtuá, kuo nau fehangahangai mo ha ngaahi faingataʻa. ʻI he kuonga muʻá, naʻe hanga ʻe he palōfita ko ʻĪsaiá, ʻo fakaivia e kau ʻIsilelí ʻi he meʻa naʻá ne ui ko “kimoutolu ʻoku ʻilo ʻa e māʻoniʻoní, … ʻoku ʻi honau lotó ʻa ʻeku fonó.” Naʻá ne pehē kiate kinautolu, “ʻOua te mou manavahē ki he manuki ʻa e tangatá, pea ʻoua te mou ilifia ki heʻenau ngaahi lauʻikoviʻí” ( ʻIsaia 51:7; vakai foki, 2 Nīfai 8:7). Neongo pe ko e hā e tupuʻanga ʻo e fepakipaki mo e niʻihi ʻoku taʻemahino pe taʻetui ki he palani ʻa e ʻOtuá, ka ʻoku fekauʻi maʻu pē ʻa kinautolu ʻoku nau maʻu e mahinó, ke nau fili e hala ʻo e ʻEikí kae ʻikai ko e founga ʻa e māmaní.

III.

Ko e palani ko ia ʻo e ongoongoleleí ʻoku totonu ke muimui ki ai e fāmili takitaha heʻenau teuteu ki he moʻui taʻengatá mo e hakeakiʻí, ʻoku ʻomi ia ʻi he fanongonongo ki māmani ʻa e Siasí ʻi he 1995, “Ko e Fāmilí: Ko ha Fanongonongo ki Māmani.”3 Ko e moʻoni ʻoku kehe hono ngaahi fakamatalá mei he ngaahi lao, founga mo e taukapo hotau māmaní he taimi ní. ʻI hotau kuongá ni, ko e faikehekehe ʻoku hā mataʻāʻā tahá ko e nonofo fakamali teʻeki malí, mali pē ʻa e tangata mo e tangata pe fefine mo e fefiné, pea mo hono ʻohake ha fānau he faʻahinga feohi ko iá. ʻOku lau ʻe kinautolu ʻoku ʻikai tui pe faifeinga ki he hakeakiʻí pea fakalotoa taha kinautolu ʻe he ngaahi founga ʻa e māmaní, ko e fanongonongo ko ʻeni ʻo e fāmilí, ko ha fakamatalaʻi pē ia ʻo ha tuʻutuʻuni ʻoku totonu ke liliu. ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, ʻoku fakapapauʻi ʻe he Kāingalotu ʻo e Siasí hono fakaʻuhingaʻi mai ʻe he fanongonongo ʻo e fāmilí, e faʻahinga fetuʻutaki fakafāmili ʻoku lava ke hoko ai e konga mahuʻinga taha ʻo ʻetau fakalakalaka taʻengatá.

Kuo tau mātā tonu e fakautuutu hono tali lelei ʻe he kakaí ʻa e nonofo kovi fakamali teʻeki ai malí kae pehē ki he mali ʻa e fefine mo e fefine pe tangata mo e tangatá. ʻOku hoko hono taukapoʻi ia ʻe he mītiá, akó mo e ngāueʻangá, ko ha poletaki faingataʻa ki he Kāingalotu ʻo e Siasí. Kuo pau ke tau feinga ke palanisi e fie maʻu ko ia ke muimui ki he fono mo e akonaki ʻo e ongoongoleleí heʻetau moʻui fakatāutahá mo hono akoʻí, mo ʻetau feinga ko ia ke fakahaaʻi ha ʻofa ki he taha kotoá.4 ʻI heʻetau fai iá, te tau faʻa fehangahangai ai, ka ʻoku ʻikai fie maʻu ke tau ilifia ai, mo e meʻa ne ui ʻe ʻIsaia ko e “valoki ʻa e kakaí.”

ʻOku tui e Kāingalotu kuo uluí, ko e fanongonongo ʻo e fāmilí, ʻa ia naʻe tuku mai he meimei kuata senituli kuohilí pea liliu ki ha ngaahi lea fakafonua lahi, ko hono toe fakamamafaʻi ia ʻe he ʻEikí e ngaahi moʻoni ʻo e ongoongoleleí ʻoku fie maʻú, ke ne poupouʻi kitautolu ʻi he ngaahi faingataʻa ʻoku lolotonga hoko ki he fāmilí. Ko e sīpinga ʻe ua, ʻa e mali e tangata mo e tangata pe fefine mo e fefine, pea mo e nonofo fakamali teʻeki ai malí. Hili ha taʻu ʻe 18 ʻo e fanongonongo ʻo e fāmilí, naʻe hanga ʻe he Fakamaauʻanga Lahi ʻa e ʻIunaiteti Siteití ʻo fakamafaiʻi e mali e tangata mo e tangatá pe fefine mo e fefiné, ʻo fulihi ai e fakangatangata ko e mali e tangata mo e fefiné kuo tukuʻau mai ha taʻu ʻe lauafé. Ne tupu māmālie pē e peseti fakaʻohovale ko ia ʻo e fānau he ʻIunaiteti Siteití ʻoku fāʻeleʻi ki ha faʻē taʻe mali ki he tamaí: peseti ʻe 5 ʻi he 1960,5peseti ʻe 32 ʻi he 1995,6pea kuo peseti ʻe 40 he taimí ni.7

IV.

ʻOku kamataʻaki e fanongonongo ʻo e fāmilí, ʻa hono fakahaaʻi mai ko e, “malí ʻi ha vā ʻo ha tangata mo ha fefine naʻe tuʻutuʻuni ia ʻe he ʻOtuá pea ko e fāmilí ko e uho ia ʻo e palani ʻa e Fakamoʻuí ki he ikuʻanga taʻengata ʻo ʻEne fānaú.” ʻOku toe fakapapauʻi mai foki, ko e “tuʻunga tangata pe fefiné, ko e ʻulungaanga mahuʻinga ia ʻoku ʻiloʻi ai ʻa e tuʻunga mo e taumuʻa ʻo e tokotaha fakafoʻituituí, ʻi he maama fakalaumālié, moʻui fakamatelié, pea mo e taʻengatá.” ʻOkú ne toe fakahā mai “kuo ʻosi tuʻutuʻuni ʻe he ʻOtuá ke toki ngāueʻaki pē ʻa e ngaahi mālohi toputapu ʻo e fakatupú, ʻe ha tangata mo ha fefine, kuo na ʻosi mali fakalao ko ha husepāniti mo ha uaifi.”

ʻOku fakapapauʻi mai ʻe he fanongonongó ʻoku kei tuʻumaʻu pē ʻa etufakanga ʻo e husepānití mo e uaifí ke fanafanau mo fakatokolahi ʻa e māmaní, kae pehē ki hona “fatongia toputapu ke na feʻofaʻaki mo fetauhiʻaki pea ki heʻena fānaú foki”: “ʻOku maʻu ai ʻe he fānaú ha totonu ke fanauʻi kinautolu ʻi he ngaahi haʻi ʻo e nofo malí, pea ke ohi hake kinautolu ʻe ha tamai mo ha faʻē ʻokú na tauhi ʻa e ngaahi fuakava ʻo e malí ʻi he faitōnunga kakato.” ʻOkú ne fakatokanga mai telia hono ngaohikovia ʻo e malí pe fānaú, mo ne fakapapauʻi mai ko e “fiefia ko ia ʻi he moʻui fakafāmilí, ʻoku meimei ke toki aʻusia pē ia ʻi he taimi kuo langa ai ʻa e fāmilí ʻi he ngaahi akonaki ʻa e ʻEiki ko Sīsū Kalaisí.” Fakaʻosí, ʻokú ne kole mai ke poupouʻi ha ngaahi lao ke ne “pukepuke mo fakamālohia ʻa e fāmilí ʻi heʻene hoko ko e tefitoʻi ʻiuniti mahuʻinga ʻo e sosaietí.”

ʻI he 1995 naʻe tuku mai ai ʻe ha Palesiteni mo ha kau ʻAposetolo ʻe toko 14 ʻa e ʻEikí, e ngaahi fakamatala fakatokāteline mahuʻingá ni. ʻI heʻeku hoko ko ha tokotaha ʻo e kau ʻAposetolo ʻe toko fitu ko ia ʻoku kei moʻuí, ʻoku ou ongoʻi haʻisia ai ke u vahevahe atu e meʻa ne hoko ʻo iku ai ki hono faʻu e fanongonongo ʻo e fāmilí, ke meaʻi ʻe he taha kotoa ʻoku fakakaukau ki aí.

Ko e ueʻi fakalaumālie ko ia ke ʻiloʻi e fie maʻu ke ʻi ai ha fanongonongo ʻi he fāmilí, naʻe maʻu ia ʻe he kau taki ʻo e Siasí he taʻu ʻe 23 kuohilí. Naʻe fakaʻohovale ia ki ha niʻihi ne nau fakakaukau kuo ʻosi mahino lelei pē ʻa e ngaahi moʻoni fakatokāteline ia ʻo e malí mo e fāmilí, pea ʻikai fie maʻu ke toe fakamatalaʻi.8 Neongo ia, ne mau ongoʻi hono fakapapauʻí, pea mau ngāue leva. Ne fili e ngaahi kaveingá pea aleaʻi ʻe he kau mēmipa ʻo e Kōlomu ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻi ha meimei taʻu ʻe taha. Naʻe fokotuʻu, vakaiʻi mo toe fakaleleiʻi e lea ke fakaʻaongaʻí. Ne mau hokohoko atu he tautapa ki he ʻEikí ʻi he faʻalotu, ke maʻu ʻEne ueʻí ʻi he meʻa ne totonu ke mau leaʻakí mo e founga ke fakaleaʻaki iá. Ne mau ako kotoa ʻi he “ʻotu lea ki he ʻotu lea, ʻa e akonaki ki he akonaki,” ʻo hangē ko e talaʻofa ʻa e ʻEikí (T&F 98:12).

ʻĪmisi
Portrait of President GordonB. Hinckley

Lolotonga e founga maʻu fakahaá ni, naʻe ʻoatu leva e fakalea ne fokotuʻú ki he Kau Palesitenisī ʻUluakí, he ʻoku nau tokangaʻi hono fakangofua mo tuku atu e ngaahi akonakí mo e tokāteliné. Hili ha toe ngaahi liliu ne fai ki ai ʻe he Kau Palesitenisī ʻUluakí, naʻe tuku mai leva e fanongonongo ʻo e fāmilí ʻe he Palesiteni ʻo e Siasí, Kōtoni B. Hingikelī. ʻI he fakataha ʻa e houʻeiki fafiné he ʻaho 23 ʻo Sepitema 1995, naʻá ne fakafeʻiloaki mai ai e fanongonongó, ʻo peheni, “ʻI he lahi fau e ngaahi meʻa loi ʻoku lau ko e moʻoní, lahi fau mo e kākā fekauʻaki mo e ngaahi tuʻunga moʻuí mo e ʻulungaanga mahuʻingá, ʻi he lahi fau ʻo e fakatauele mo e olopoto ke tali māmālie ʻa e ʻuli ʻo e māmaní, ʻoku mau ongoʻi ai ke fai atu ha fakatokanga mo ha sinaki.”9

ʻOku ou fakamoʻoni ko e fanongonongo fekauʻaki mo e fāmilí, ko ha fakamatalaʻi ia ʻo ha moʻoni taʻengata, ko e finangalo ʻo e ʻEikí ki Heʻene fānau ʻoku fekumi ki he moʻui taʻengatá. Kuo hoko ia ko ha fakavaʻe ʻo e akonaki mo e founga ngāue ʻa e Siasí ʻi he taʻu ʻe 22 kuohilí, pea ʻe kei pehē ai pē ʻi he kahaʻú. Lau pē ʻoku pehē ia, akoʻi ia, moʻuiʻaki ia pea ʻe tāpuekina kimoutolu, ʻi hoʻomou vilitaki atu ki he moʻui taʻengatá.

Naʻe akoʻi mai ʻe Palesiteni ʻEselā Tafu Penisoni he taʻu ʻe fāngofulu kuohilí, “ʻoku siviʻi e toʻu tangata kotoa pē mo ne maʻu ha faingamālie ke tuʻu hake ʻo fakamoʻoniʻi ia.”10 ʻOku ou tui ko e anga ko ia ʻetau fakakaukau mo fakaʻaongaʻi ʻo e fanongonongo ʻo e fāmilí, ʻoku kau ia hono siviʻi ʻo e toʻu tangatá ni. ʻOku ou lotua ʻe tuʻu taʻeueʻia e Kāingalotu kotoa pē ʻo e Siasí ʻi he sivi ko iá.

ʻOku ou fakaʻosi ʻaki e ngaahi akonaki naʻe fai ʻe Palesiteni Kōtoni B. Hingikelī he taʻu ʻe ua hili hono tuku mai e fanongonongo ʻi he fāmilí. Naʻá ne pehē, “ʻOku ou sioloto atu ki ha kahaʻu lelei ʻi ha māmani matuʻaki taʻepau. Kapau te tau pīkitai ki heʻetau ngaahi tuʻunga ʻulungaanga mahuʻingá, kapau te tau langa ʻi hotau tukufakaholó, kapau te tau ʻaʻeva talangofua ʻi he ʻao ʻo e ʻEikí, kapau te tau moʻui ʻaki pē e ongoongoleleí, ʻe tāpuekina lahi kitautolu ʻi ha founga fisifisimuʻa mo fakaʻofoʻofa. ʻE lau kitautolu ko ha kakai makehe kuo tau maʻu e kī ki ha fiefia fungani.”11

ʻOku ou fakamoʻoni ki he moʻoni mo e mahuʻinga taʻengata ʻo e fanongonongo ʻo e fāmilí, naʻe fakahaaʻi mai ʻe he ʻEiki ko Sīsū Kalaisí ki Heʻene kau ʻAposetoló ki hono hakeakiʻi ʻo e fānau ʻa e ʻOtuá, (vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 131:1–4),ʻi he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.

Maʻuʻanga fakamatalá

  1. Thomas S. Monson, “Tuʻu ʻi he Ngaahi Potu Toputapú Liahona, Nōvema 2011, 83.

  2. Russell M. Nelson, “Fakamoʻuí mo e Hakeakiʻí,” Liahona, Mē 2008, 10.

  3. Vakai, “Ko e Fāmilí: Ko ha Fanongonongo ki Māmani,” Liahona, Nōvema 2010, 129.

  4. Vakai, Dallin H. Oaks, “ ʻOfá mo e Fonó,” Liahona, Nōvema 2009, 26–29.

  5. Vakai, “‘Disastrous’ Illegitimacy Trends,” Washington Times, Dec. 1, 2006, washingtontimes.com.

  6. Vakai, Stephanie J. Ventura and others, “Report of Final Natality Statistics, 1996,” Monthly Vital Statistics Report, June 30, 1998, 9.

  7. Vakai, Brady E. Hamilton and others, “Births: Provisional Data for 2016,” Vital Statistics Rapid Release, June 2017, 10.

  8. Ne fakalea lelei ia ʻe heʻetau Palesiteni Lahi ʻo e Finemuí ʻi ha taʻu ʻe 20 kimuiange, heʻene pehē: “Ne ʻikai te tau teitei ʻilo he taimi ko iá, ʻa hono lahi ʻo ʻetau fie maʻu e ngaahi fakamatala tefito ko iá ʻi he māmani ʻo e ʻaho ní, ke hoko ko ha tuʻunga moʻui ʻe lava ke tau fakamaauʻi ʻaki e akonaki fakaemāmani ʻoku tau maʻu mei he mītiá, ʻInitanetí, kau potó, TV mo e heleʻuhilá, pea aʻu pē ki hotau kau fakafofonga falealeá. Kuo hoko e fanongonongo kau ki he fāmilí ko e tuʻunga ia ke tau siviʻi ʻaki e ngaahi fakakaukau ʻa e māmaní, pea ʻoku ou fakamoʻoni atu ʻoku moʻoni ʻi he ʻahó ni e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻoku fokotuʻu mai ʻi he fakamatala ko ʻení ʻo hangē pē ko ia ʻi he taimi ne ʻomi ai ia kiate kitautolu ʻe he palōfita ʻa e ʻOtuá, ʻi he meimei taʻu ʻe 20 kuo hilí” (Bonnie L. Oscarson, “Kau Taukapo ʻo e Fanongonongo ki he Fāmilí,”Liahona, Mē 2015, 14–15).

  9. Gordon B. Hinckley, “Stand Strong against the Wiles of the World,” Ensign, Nov. 1995, 100.

  10. Ezra Taft Benson, “Our Obligation and Challenge” (ko ha lea ne fai ʻi he fakataha maʻá e kau fakafofonga fakafonuá, Sept. 30, 1977), 2; ʻi he David A. Bednar, “ ʻI he Tafaʻaki ʻo e ʻEikí: Ngaahi Lēsoni mei he ʻApitanga ʻo Saioné,” Liahona, July 2017, 19.

  11. Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasí: Kōtoni B. Hingikelī (2016), 186; vakai foki, Gordon B. Hinckley, “Look to the Future,” Ensign, Nov. 1997, 69.