2010–2019
Kawresi aawib’ chixk’ulb’al li Dios
Abril 2018


Kawresi aawib’ chixk’ulb’al li Dios

Xb’aanunkil sa’ tiikilal, junajil, ut juntaq’eetil li qachoxahil teneb’ahom tooxkawresi chixk’ulb’al li Dios.

Li xEliza R. Snow sa’ aatinak chirix li rosob’tesinkil li Santil Ochoch re Kirtland (li kitz’aqon wi’ chaq), kixye: “Eb’ li loq’laj k’anjel re li osob’tesink a’an naru chi seraq’imank, a’b’an maak’a’ li ruchich’och’il aatin naru chi ch’olob’ank re li choxahil k’utb’esink xwan sa’ li kutan a’an. Junjunqeb’ xe’rileb’ li anjel, ut chiqajunilo xqeek’a xwanjik li choxahilal ut chixjunil li aamej xe’nujak rik’in jun xnimal sahil ch’oolej ut nujenaq chi loq’alil.”1

Li choxahil k’utb’esink kiwan sa’ li Santil Ochoch re Kirtland kixtuqub’ ru lix xe’ li rajb’al lix Iglees k’ojob’anb’il wi’chik li Jesukristo, a’an xk’eeb’al chi uxmank lix kolb’aleb’ ut lix taqenaqil loq’aleb’ li ralal xk’ajol li qaChoxahil Yuwa’.2 Naq yooko chixkawresinkil qib’ chixk’ulb’al li Dios naru naqanaw b’ar wankeb’ li qachoxahil teneb’ahom k’eeb’il chaq qe wi naqileb’ wi’chik li loq’laj laaw ke’k’ojob’aman wi’chik sa’ li Santil ochoch re Kirtland.

Sa’ li tij re rosob’tesinkil li santil ochoch, li Profeet aj Jose Smith kixpatz’ rik’in tuulanil re li Qaawa’ “naq chakʼulubʼa li ochoch aʼin … li koohaataqla chixkabʼlankil.”3

Jun xamaan chik chirix a’an, sa’ li domingo re Paswa, li Qaawa’ kixk’utb’esi rib’ sa’ jun xchaq’al ru k’utb’esinb’il matk’ ut kixk’ulub’a lix santil ochoch. A’in kik’ulman sa’ li 3 xb’e li po abril re 1836, haye’ chaq 182 chihab’ anajwan wi noko’ajlan chalen sa’ li domingo a’in re li Paswa. A’an ajwi’ xkutankil li Paswa reheb’ laj Judio—jun reheb’ naq li wiib’ chi Paswa neke’xk’uli rib’ xhoonal. Naq xraqe’ li k’utb’esinb’il matk’, ke’xk’utb’esi rib’ oxib’ li najteril profeet (laj Moises, laj Eliyah, ut laj Elias) ut ke’xq’axtesi li laaw aajel ru re xk’eeb’al chi uxmank li rajom li Qaawa’ choq’ re lix Iglees k’ojob’anb’il wi’chik sa’ li k’ojlajik a’in. Li ajom a’an nach’olob’aman chi moko ch’a’aj ta, us ta nim wankil, jo’ lix ch’utub’ankileb’ wi’chik laj Israel, li tz’ape’k sa’ junajil sa’ junkab’al, ut lix kawresinkil li ruchich’och’ choq’ re li xkab’ xk’ulunik li Qaawa’.4

Li xk’utb’aleb’ rib’ laj Elias jo’ ajwi’ laj Moises kixb’aanu naq “kixk’ul rib’ … [rik’in] li k’ayjenaqeb’ wi’ laj Judio, b’ar wi’ neke’xye naq laj Moises ut laj Elias te’xk’utb’esi raj rib’ “sa’ xraqikeb’ li hoonal.” ”5 Sa’ li qatzol’leb’, lix k’utb’aleb’ rib’ kixk’ul rib’ rik’in lix k’eeb’al chi uxmank lix k’ojob’ankileb’ wi’chik li laaw k’uulanb’ileb’ chaq “choq’ re lix raqikeb’ li kutan ut choq’ xraqb’al, b’ar wi’ wankeb’ li xk’eeb’al chi tz’aqlok lix k’ojlajikeb’ li hoonal.”6

Wi naqak’oxla rix lix na’aj ut lix nimal, li Santil Ochoch re Kirtland moymoy b’ayaq ru. A’b’an li k’a’ru naraj naxye choq’ reheb’ li winqilal, lix toch’om nawan chi junelik. Eb’ li najteril profeet ke’xk’ojob’eb’ wi’chik li laaw re li tijonelil choq’ re li junelikil k’ojob’anb’il k’anjel re li kolb’a-ib’ re lix evangelio li Jeskristo. A’in kixk’am chaq jun xnimal sahil ch’oolej choq’ reheb’ li komon tiikeb’ xch’ool.

Eb’ li laaw a’in neke’xk’e li “wankilal chalen chaq taqe’q”7 reheb’ li choxahil teneb’ahom li wankeb’ choq’ tz’aqal rajom li Iglees.8 Sa’ lix chaq’al ru kutan a’an re Paswa ke’k’ojob’aman wi’chik oxib’ li laaw sa’ li Santil ochoch re Kirtland:

Xb’een, laj Moises kixk’utb’esi rib’ ut kixq’axtesiheb’ li laaw re xch’utub’ankileb’ wi’chik laj Israel sa’ li kaahib’ xmaril li ruchich’och’, a’an li k’anjel re jultikank aatin.9

Xkab’, laj Eliyah kixk’utb’esi rib’ ut kixq’axtesiheb’ li laaw re lix k’oxlajik li evangelio re laj Abraham, li naxk’am ajwi’ chaq lix k’oxlajik wi’chik li sumwank re laj Abraham.10 Li Awa’b’ej Russell M. Nelson kixk’ut naq li rajomeb’ li laaw re li sumwank a’an xkawresinkileb’ li komon choq’ re li rawa’b’ejihom li Dios. A’an ajwi’ kixye, “Naqanaw aniho laa’o ut [naqanaw] li k’a’ru naroyb’eni li Dios qik’in.”11

Rox, laj Elias kixk’utb’esi rib’ ut kixq’axtesiheb’ li laaw re li wankilal re li tz’apok sa’ junajil sa’ li k’ojlajik a’in, a’an li k’anjel re li resilal li junkab’al ut eb’ li k’ojob’anb’il k’anjel re li santil ochoch, li naxk’e lix kolb’aleb’ li yo’yo ut eb’ li kamenaq.12

Wankeb’ oxib’ li jolomil ch’uut aj ilonel sa’eb’ li oficiin re li Iglees, rub’el xb’eresihom li Xb’eenil Awa’b’ejil ut lix Molameb’ li Kab’laju, li neke’rileb’ li choxahil teneb’ahom a’in k’eeb’il a’ yaal li laaw li kik’ojob’aman wi’chik sa’ li Santil Ochoch re Kirtland. Eb’ li ch’uut a’in a’aneb’: li Jolomil Ch’uut aj Ilol reheb’ li Mision, li Jolomil Ch’uut aj Ilol re li Tijonelil, ut li Junkab’al, ut li Jolomil Ch’uut aj Ilol reheb’ li Santil Ochoch ut li Resilal li Junkab’al.

B’ar wanko anajwan sa’ xtz’aqob’resinkileb’ ru li choxahil teneb’ahom a’in?

Xb’een, chirix li laaw li kixk’ojob’ wi’chik laj Moises re xch’utub’ankileb’ wi’chik laj Israel, anajwan wankeb’ haye’ 70.000 chi misioneer jek’inb’ileb’ sa’ chixjunil li ruchich’och’ li yookeb’ chixjultikankil lix evangelio li Jesukristo re xch’utub’ankileb’ li sik’b’ileb’ ru xb’aan. A’in lix tikib’ankil lix b’aanunkil li nimla ut chaq’al ru k’anjel kixye laj Nefi sa’ xyanqeb’ laj Gentil jo’ ajwi’ sa’ xyanqeb’ laj Israel. Laj Nefi kiril li qakutankil, naq eb’ laj santil paab’anel re li Dios te’wanq sa’ xb’een li ruchich’och’, us ta b’ab’ayaq lix k’ihal xb’aan li maa’usilal. A’b’anan, a’an kiril naq te’wanq “chi kawresinb’il rik’in tiikilal ut rik’in lix wankil li Dios sa’ nimla loq’alil.”13 Us ta naq ink’a’ mas najt xhoonalil li resilal li Iglees k’ojob’anb’il wi’chik, k’a’jo’ xnimal ru li k’anjel re jultikank li yoo chi xik chi uub’ej. Yooko chirilb’al lix tz’aqlojik ru li k’utb’esinb’il matk’ kiril laj Nefi. Us ta li qak’ihal toj’ ka’ch’in tz’aqal, toj yooqo chi k’anjelak ut toj toowulaq rik’ineb’ li ani te’xk’ulub’a li resilal li Kolonel.

Xkab’, laj Eliyah kixk’utb’esi rib’ ut kixq’axtesi lix k’ojlajik li evangelio re laj Abraham, rik’in xyeeb’al naq qik’in laa’o ut rik’ineb’ li qalal qak’ajol te’osob’tesiiq chixjunileb’ li tasal tenamit neke’chal chiqix laa’o. Sa’ li jolomil ch’utub’aj-ib’ a’in xq’axtesiman li xnimal ru qab’eresinkil re tenq’ank sa’ xtz’aqob’resinkileb’ ru laj santil paab’anel ut xkawresinkileb’ choq’ re li rawa’b’ejihom li Dios.14 Li xk’utb’esiman sa’ li ch’utam re li tijonelil rik’ineb’ li xb’eenil ut li taqenaqil aj tij taarach’ab’ lix wankil ut li wankilal wan re li tijonelil. Lix k’anjel laj tzolol ochochnal ut li ixq aj ula’, anajwan li “rilb’aleb’ li komon,” jo’ xk’utb’esiman chi chaab’il sa’ li ch’utam a’in, te’xkawresiheb’ laj Santil Paab’anel re Roso’jikeb’ li Kutan chixk’ulb’al li Dios.

Rox, laj Elias kixq’axtesiheb’ li laaw re li tz’apok sa’ junajil sa’ li k’ojlajik a’in. Choq’ qe li wanko sa’eb’ li kutan a’in, lix k’iijik li k’anjel re li santil ochoch ut li resilal li junkab’al k’a’jo’ xchaq’al ru. Lix k’iijik yooq chi taqe’k, yoo chi xik chi uub’ej toj sa’ li xkab’ xk’ulunik li Kolonel; wi’ ink’a’ na’ux chi jo’kan, chixjunil li ruchich’och’ “taasachmanq raj chi junajwa sa’ lix k’ulunik.”15

Li k’anjel re li resilal li junkab’al, osob’tesinb’il xb’aan li tecnología, yoo chi k’iik chi nim sa’eb’ li chihab’ a’in. Moko us ta raj choq’ qe xkanab’ankil xb’aanunkil li choxahil teneb’ahom a’in ut tookanaaq raj royb’eninkil naq li qech alal te’xb’aanu li k’anjel a’an. Tinwotz eerik’in jun li raqal aatin kixye li Awa’b’ej Joseph Fielding Smith: “Maa’ani taakole’q chiru xb’aanunkil li teneb’ahom a’in. Na’ajman ru re li apostol jo’ ajwi’ li xb’eenil [malaj li hermana] jwal tuulan. Li na’ajej, li jalanil, li xnimal roq li k’anjel sa’ li Iglees … moko taak’anjelaq ta choq’ re xk’eeb’al xk’ulub’ re xsachb’esinkil sa’ xch’ool lix kolb’aleb’ li kamenaq.”16

Anajwan wankeb’ li santil ochoch sa chixjunil li ruchich’och ut wan chan ru xtenq’ankileb’ li neke’tz’aqon sa’ li santil ochoch li najt wankeb’ chiru junaq li santil ochoch.

Us raj wi li chiqajunjunqal naqatz’il rix lix yalb’al qaq’e re xb’aanunkil li k’anjel re jultikank aatin, re li santil ochoch ut li resilal li junkab’al, ut re xkawresinkil qib’ chixk’ulb’al li Dios.

Li tiikilal, li junajil, ut li juntaq’eetal chiru li Qaawa’ naxk’e xkawilal li loq’laj teneb’ahom a’in

Chi aatinak chirix li tiikilal, li yuʼam aʼin aʼan xqʼehil re naq taqakawresi qibʼ chixkʼulbʼal li Dios.17 Sa’ lix Hu laj Mormon wan naab’al li eetalil chirix li nak’ulman naq eb’ li kristiaan malaj eb’ li ch’uut ink’a’ neke’ab’in chiruheb’ lix taqlahom li Dios.18

Chiru lin yu’am wilomeb’ li ch’a’ajkilal ut eb’ li na’leb’ re li ruchich’och chi nume’k toj junpak’al—sa’eb’ li kok’ na’leb’ toj sa’ li tz’i’ aj na’leb’. Chaab’il tz’aqal naq xk’utun chi kutankil ut jitb’ileb’ junjunq reheb’ li tz’i’ aj na’leb’ a’an moko k’ulub’ej ta.19 Li tz’i’ aj na’leb’ moko k’ulub’ej ta naxmux ru li chaq’rab’ re li Dios ut re li kristiaanil. Li ani neke’xtaw ru lix k’uub’anb’il na’leb’ li Dios tento te’xtz’eqtaana li tz’i’ aj na’leb’ k’ulub’ej jo’ naril li ruchich’och’, xb’aan naq a’an ajwi’ jun li maak. Li jek’inb’il aatin chirix li junkab’al choq’ re li ruchich’och’ naxye naq “eb’ li ani neke’xq’et li sumwank chirix li saqru ch’oolejil, li neke’rahob’tesink re lix sum aatin malaj reheb’ li ralal xk’ajol [malaj ut anihaq chik] … sa’ jun kutan te’xaqab’aaq xsumenkil resil lix b’aanuhomeb’ chiru li Dios.”20

Naq noko’ilok sa’ li qasutam naqil lix sachom li maa’usilal ut li k’aytesink-ib’ sa’ xxukeb’ chixjunil li b’e. Wi tz’aqal yaal naq naxk’e qak’a’uxl lix raqb’a-aatin li qaKolonel, tento taqajal qak’a’uxl. Na’ok ink’a’uxl chirix naq naab’aleb’ li kristiaan neke’reek’a naq maak’a’eb’ chik xteneb’ankil chiru li Dios ut ink’a’ chik neke’sutq’i sa’eb’ li loq’laj hu chi moko rik’ineb’ li profeet re xsik’b’al xb’eresinkileb’. Wi laa’o, jo’ kristiaanil, taqak’e raj reetal li k’a’ru ink’a’ us naxk’am chaq li maak, wanq raj xnimal xtz’eqtaanankil li tz’aj aj jalam-uuch ut li rilb’al jo’ k’a’aq re ru li ixq.21 Laj Alma kixye re li ralaj aj Corianton sa’ lix Hu laj Mormon, “Li maaʼusilal maajun wa kiwan choqʼ sahil chʼoolejil.”22

Chirix li junajil, li Kolonel kixye, “wi inkʼaʼ junajex, moko wehex ta.”23 Naqanaw naq li musiq’ej re wech’ok-ix a’an re laj tza.24

Sa’ li qakutankil, lix taqlahomeb’ li loq’laj hu chirix li junajil tz’aqal tz’eqtaananb’il, ut choq’ reheb’ naab’al li ka’sutink ka’ajwi’ nab’aanuman sa’ junjunq li ch’uut,25 ut wan naq eb’ li ch’uut a’an wan rilom rik’in chan ru li kristiaan, b’ar nachal chaq, chan ru lix tib’el, ut lix b’ihomal. Sa’ k’iila tenamit, maare ut chixjunileb’, li kristiaan jachb’ileb’ tz’aqal ruheb’ jo’ chanru neke’wan. Lix jayal li wank li naqachap wi’ qib’ ut li naqak’ut sa’ lix Iglees li Qaawa’ a’an lix evangelio li Jesukristo. Li junajil li naqaj xtawb’al a’an naq junaqo ajwi’ rik’in li Kolonel ut lix k’utum.26

Naq naqak’e reetal li tz’aqal rajom li Iglees, naqil naq chixjunileb’ a’an wankeb’ xxe’ sa’ juntaq’eetil chiru li Qaawa’27 ut sa’ xtaaqenkil lix jayal li wank sa’ lix evangelio li Jesukristo. Chirix li k’anjel re jultikank, li tz’aqal ajb’il ru re li kub’iha’ a’an li tuulanob’resink-ib’ chiru li Dios ut li chalk chi uub’ej chi yot’b’il ch’oolej ut tulaanil musiq’ej.28 Li qatzolb’al, li qab’ihomal, li qatib’el, malaj li qatenamit moko k’eeb’il ta b’ayaq sa’ ajl.

Jo’kan ajwi’, eb’ li misioneer neke’k’anjelak rik’in tuulanil b’ar neke’b’oqe’. Ink’a’ neke’xyal k’anjelak jo’ chanru naraj li ruchich’och’ li wan rilom rik’in lix wanjikeb’ malaj lix kawresinkileb’ rib’ chalel. A’aneb’ neke’k’anjelak rik’in chixjunil li raameb’, lix ch’ooleb’, lix k’a’uxleb’, ut lix metz’eweb’ sa’ li na’ajej neke’b’oqe’ wi’. Moko neke’xsik’ ta ru li rochb’eeneb’ sa’ lix mision ut neke’xyal xtawb’aleb’ lix chaab’ilaleb’ aj kristianorik’in yalok q’e;29 a’an tz’aqal jo’ lix wanjik li Jesukristo.

Eb’ li loq’laj hu neke’xk’e li qab’eresinkil reheb’ li sumwank jwal aajeleb’ ru. Li Kolonel kixk’ut naq li xb’een taqlahom a’an “[xraab’al] li Qaawa’ laa Dios.” Ut li xkab’ a’an “[xraab’al] laa was aawitz’in jo’ naq nakara aawib’ laa’at.”30

Li Kolonel kixch’olob’ ajwi’ naq chixjunil a’aneb’ li qas qiitz’in.31 Lix Hu laj Mormon naxk’ut chi tiik ru naq tento naq maak’a’aq li jachik-ib’.32 Tento toowanq sa’ junajil ut chi juntaq’eet.

Eb’ li loq’laj k’ojob’anb’il k’anjel ut li choxahil teneb’ahom wankeb’ xxe’ sa’ li yaal a’in. Nink’oxla naq lee numsihomeb’ sa’ li santil ochoch juntaq’eeteb’ rik’ineb’ li we laa’in. Naq xinraqe’ chaq sa’ lin trab’aaj aran San Francisco ut xinwulak sa’ li Santil Ochoch re Oakland, xweek’a xnimal eek’ahom re rahok ut tuqtuukilal. Jun xyanq jwal aajel ru a’an, a’an re reek’ankil naq jwal nach’in rik’in li Dios ut eb’ li rajom. Eb’ li k’ojob’anb’il k’anjel re li kolb’a-ib’ a’aneb’ tz’aqal li wajom, a’b’an jun reheb’ xcha’al li chaab’il eek’ahom a’an natz’aqob’resiik ru xb’aan li juntaq’eetil ut li junajil li namusiq’aman sa’ li santil ochoch. Chixjunileb’ neke’wulak rik’in saqi t’ikr. Maak’a’ reetalil li b’ihomal, taqenaqil na’ajej, malaj tzolb’al; chiqajunilo qas qiitz’in qib’ naqatuulani qib’ chiru li Dios.

Li k’ojob’anb’il k’anjel re li junelik sumlaak juntaq’eet choq’ reheb’ chixjunil sa’ li santil na’ajej re li tz’ape’k sa’ junajil. Jwal nawulak chiwu naq li jun sumal neke’chal chaq sa’ li neb’a’il ut li neke’chal chaq sa’ li b’ar wi’ wankeb’ xtumin juntaq’eet li neke’xnumsi. Juntaq’eet li t’ikr neke’roksi ut juntaq’eet li sumwank neke’xb’aanu sa’ jun ajwi’ li artal. Juntaq’eet ajwi’ li junelik osob’tesihom re li tijonelil neke’xk’ul. Chixjunil a’in nab’aanuman sa’ jun li chaq’al ru santil ochoch kab’lanb’il rik’in lix lajetqileb’ laj santil paab’anel choq’ re naq a’anaq lix santil ochoch li Qaawa’.

Xb’aanunkil sa’ tiikilal, junajil ut juntaq’eetil chiru li Qaawa’ li choxahil teneb’ahom naxk’e xsahil qach’ool ut tuqtuukilal sa’ li ruchich’och’ a’in, ut nokoxkawresi choq’ re li junelik yu’am sa’ li ruchich’och’ chalel.33 Nokoxkawresi chixk’ulb’al li Dios.34

Naqatz’aama naq chejunjunqalex laa’ex, maak’a’ naxye chan ru lee wanjik anajwan, tex’aatinaq rik’in lee obiisp ut naq k’ulub’ejaqex re xk’ulb’al lee rokik sa’ li santil ochoch.35

Naqab’antioxi naq k’a’jo’ xk’ihaleb’ li komon yookeb’ chixkawresinkil rib’ re xik sa’ li santil ochoch. Chiru naab’al chihab’ yoo chi k’iik rajlileb’ li ak ninqeb’ k’ulub’ejeb’ re ok sa’ li santil ochoch. Li ch’ina hu re xk’ulub’il chi ok sa’ li santil ochoch reheb’ li saaj yoo chi k’iik li rajlil chi naab’al chiruheb’ li wiib’ chihab’ xnume’ chaq. Relik chi yaal naq lix yiheb’ li komon tiikeb’ xch’ool re li Iglees maajun wa jwal kaweb’ chaq jo’ anajwan.

Re xraqb’al, chenaw chi tz’aqal naq eb’ laj jolominel re li Iglees li neke’k’anjelak sa’eb’ li choxahil ajom k’eeb’il chaq sa’ li Iglees neke’xk’ul choxahil tenq’. Li tenq’ a’in nachal rik’in li Musiq’ej ut wan naq rik’in tz’aqal li Kolonel. Nak’ulman sa’ wiib’ paay ru li musiq’ejil b’eresihom. Jwal ninb’antioxin xb’aan naq xinru chixk’ulb’al. Li b’eresihom nak’ulman sa’ lix hoonal li Qaawa’ chi junjunqil li raqal, chi junjunqil li na’leb’,36 naq “jun li Qaawa’ li nanawok re chixjunil naraj xk’eeb’al qana’leb’ chi naab’al.”37 Lix b’eresinkil chixjunil li Iglees nak’ulman ka’ajwi’ rik’in lix profeet.

Osob’tesinb’ilo chiqajunilo li xoowan sa’ li jolomil ch’utub’aj-ib’ a’in re xxaqab’ankil xwankil li Awa’b’ej Russell M. Nelson choq’ li qaprofeet ut Awa’b’ej re Lix Iglees li Jesukristo reheb’ laj Santil Paab’anel sa’ Roso’jikeb’ li Kutan. Eb’ li Kab’laju, chixjunjunqal ut chi ch’utch’u, xwan jun qamusiq’ejil numsihom naq xqak’e li quq’ sa’ xb’een lix jolom li Awa’b’ej Nelson. Li Awa’b’ej Dallin H. Oaks, li kiwan choq’ aj aatinanel, kixk’ojob’ choq’ Awa’b’ej re li Iglees. Ninch’olob’ xyaalal naq a’an k’ojob’anb’il chaq rub’elaj ut kawresinb’il chaq chiru chixjunil lix yu’am jo’ xprofeet li Qaawa’ sa’eb’ li kutan a’in. Sa’ xk’ab’a’ li Jesukristo, amen.

Eb’ li raqalil

  1. Eliza R. Snow, sa’ Janiece Johnson and Jennifer Reeder, The Witness of Women: Firsthand Experiences and Testimonies from the Restoration (2016), 124; chi’ilmanq ajwi’ Eliza R. Snow, sa’ Edward Tullidge, The Women of Mormondom (1877), 65.

  2. Chi’ilmanq Manual 2: Administración de la Iglesia (2010), 2.2.

  3. Tzol’leb’ ut Sumwank 109:4.

  4. Chi’ilmanq Russell M. Nelson, “Epistles of the Lord” (aatin k’eeb’il sa’ ch’utam choq’ reheb’ li ak’ awa’b’ej re li mision, 25 junio, 2015), 1–2.

  5. Stephen D. Ricks, “The Appearance of Elijah and Moses in the Kirtland Temple and the Jewish Passover,” BYU Studies, vol. 23, no. 4 (Fall 1983), 485.

  6. Tzol’leb’ ut Sumwank 112:30.

  7. Tzol’leb’ ut Sumwank 38:38; chi’ilmanq ajwi’ Tzol’leb’ ut Sumwank 43:16; 84:20–21.

  8. Chi’ilmanq Manual 2, 2.2. Li xkaa qateneb’ahom, rilb’aleb’ li neb’a’ ut li wankeb’ xmajelal, ink’a’ ki’ajman ru naq kik’ojob’aman wi’chik li laaw a’ut naxtenq’a b’an rib’ sa’ lix k’uub’ankil ru li Iglees musiq’anb’il xb’aan li Dios.

  9. Li Jolomil Ch’uut aj Ilol reheb’ li Mision neke’xk’aak’ale li choxahil teneb’ahom a’in. Chi’ilmanq Tzol’leb’ ut Sumwank 110:11.

  10. Li Jolomil Ch’uut aj Ilol reheb’ li Tijonelil ut li Junkab’al neke’xk’aak’ale li choxahil teneb’ahom a’in. Chi’ilmanq Tzol’leb’ ut Sumwank 110:12.

  11. Russell M. Nelson, “Convenios,” Liahona, noviembre 2011, 88.

  12. Li Jolomil Ch’uut aj Ilol reheb’ li Santil Ochoch ut li Resilal li Junkab’al neke’xk’aak’ale li choxahil teneb’ahom a’in. Chi’ilmanq Tzol’leb’ ut Sumwank 110:13–16.

  13. 1 Nefi 14:14; chi’ilmanq ajwi’ 1 Nefi 14:5, 7, 12.

  14. Chi’ilmanq Mosiah 18:9; Alma 6:1; 32:37; chi’ilmanq ajwi’ Jeffrey R. Holland, “Aj k’amol esil re li Iglees,” Jolomil ch’utub’aj-ib’ re octubre 2016.

  15. Tzol’leb’ ut Sumwank 2:3.

  16. Joseph Fielding Smith, Doctrines of Salvation, comp. Bruce R. McConkie (1955), 2:148–49.

  17. Chi’ilmanq Alma 34:32.

  18. Jun li na’leb’ nayeeman chi k’iilasutinb’il sa’ lix Hu laj Mormon a’an naq wi eb’ li kristiaan neke’xpaab’ li taqlahom, te’usaaq sa’ li ch’och’, a’b’an wi ink’a’ neke’xpaab’, te’isiiq chaq chiru li Qaawa’. Chi’ilmanq, sa’ xyanqeb’ junjunq chik, 2 Nefi 1:9; 4:4; Alma 9:13.

  19. A’in xk’ulman rik’in li ch’uut #MeToo’

  20. Li Junkab’al: Jun Jek’inb’il Aatin choq’ re li Ruchich’och’,”LDS.org.

  21. Chi’ilmanq Ross Douthat, “Let’s Ban Porn,” New York Times, 11 febrero, 2018, SR11.

  22. Alma 41:10.

  23. Tzol’leb’ ut Sumwank 38:27.

  24. Chi’ilmanq 3 Nefi 11:29.

  25. Chi’ilmanq David Brooks, “The Retreat to Tribalism,” New York Times, 2 enero, 2018, A15.

  26. Chi’ilmanq Jwan 17:21–22.

  27. Chi’ilmanq 2 Nefi 26:33: “Juntaq’eeteb’ chixjunil chiru li Dios,” jo’eb’ ajwi’ li “q’eq ut saq, moos uti ach’ab’anb’il, winq ut ixq.”

  28. Chi’ilmanq Tzol’leb’ ut Sumwank 20:37.

  29. Chi’ilmanq Predicad Mi Evangelio: Una guía para el servicio misional (2004), ch’ol 6.

  30. Chi’ilmanq Mateo 22:36–39.

  31. Chi’ilmanq Lukas 10:29–37.

  32. Chi’ilmanq 4 Nefi 1:17.

  33. Chi’ilmanq Tzol’leb’ ut Sumwank 59:23.

  34. Chi’ilmanq Alma 34:32.

  35. Eb’ li patz’om re li q’axtesink esil choq’ re li ok sa’ li santil ochoch a’aneb’ jun chaab’il jayal re xtz’ilb’al rix chan ru yooko chixyu’aminkil li evangelio.

  36. Chi’ilmanq 2 Nefi 28:30; Tzol’leb’ ut Sumwank 98:12; 128:21.

  37. Neal A. Maxwell, All These Things Shall Give Thee Experience (2007), 31.