Dili Magduhaduha ni Mawad-an og Paglaum

Samtang ang unang mga pundok sa tigluwas nagdali paingon sa silangan, ang panon ni Edward Martin nagkampo duol ni Jesse Haven ug sa nagsunod-sunod nga karomata sa mga Hodgetts diha sa Fort Laramie, usa ka militar nga bantayan tunga-tunga tali sa Florence ug sa Siyudad sa Salt Lake. Ang mga pagkaon sa mga langyaw nagkagamay, ug walay pundok sa mga tighupay gikan sa walog nga makita.

Ang tawo nga tigbantay sa kota miabli sa iyang tindahan ngadto sa mga Santos, kinsa mibaligya sa ilang mga relo ug ubang mga butang aron sa pagpalit og dugang pa nga harina, kasahos, ug bugas humay. Apan bisan pa niana ang ilang mga tagana dili igo aron sa pagtagbaw sa ilang mga panginahanglan alang sa nahabiling lima ka gatus ka milya [800 ka kilometro] sa biyahe.¹

Nahadlok si Jesse Haven alang sa mga Santos nga nagkariton. Usa ka libra [46 ka kilo] sa harina matag adlaw dili paigo aron sa pagpalahutay sa usa ka tawo nga magbitad sa kariton ibabaw sa balason nga mga dalan-dalan ug batoon nga mga pangpang, ug kana nga pahat sa dili madugay kinahanglan nga minusan. Ang pakigbisog labing malisud diha sa tigulang nga mga Santos kinsa nagsugod og kamatay sa makuyaw nga mga gidaghanon.

“Sa tinuod sila kabus ug nag-antus nga mga tawo,” mibalita si Jesse diha sa sulat ngadto ni Brigham Young. “Ang akong kasingkasing nagdugo alang kanila.”²

Ang mga langyaw mipadayon sa pagpakigbisog. Ang panon sa karomata ni Jesse mibiyahe duol ngadto sa panon ni Martin, nagtinabangay diin sila makahimo. Ang kariton sa mga langyaw mas labaw ka hinay nga naglihok. Wala madugay human mibiya sa kota, si Aaron Jackson, ang British nga trabahante sa panapton nga sida, gihilantan. Ang sakit mikutkot sa iyang kusog, ug ingon og siya nawad-an sa gahum nga mopadayon sa unahan.

Gusto ni Aaron nga mokaon labaw sa iyang bahin sa pagkaon, apan walay pagkaon nga ikadugang. Human sutaa ang mga panudlanan sa pagkaon sa panon, giminusan ni Kapitan Martin ang inadlaw nga bahin sa iyang panon ngadto sa tulo sa upat ka bahin sa libra nga harina matag tawo. Ang pamilya ug mga higala ni Aaron naningkamot sa pagpalihok kaniya, apan ang pagpanglimbasog miluya hinoon niya og samot³

Sa buntag sa Oktubre 19, milingkod si Aaron aron mopahulay sa daplin sa dalan-dalan samtang ang uban sa panon milahutay ngadto sa North Platte River. Pagkaudto, luya gihapon kaayo siya sa paglihok. Ang temperatura kalit nga miubos pag-ayo sa milabay nga pipila ka mga adlaw, ug ang nyebe misugod na sa pagpangahulog. Kon dili siya mobarug ug mobalik dayon pagkuyog sa iyang panon, mamatay siya sa katugnaw.

Sa wala madugay, duha ka mga lalaki nakakita ni Aaron, ug gibutang siya sa usa ka karomata kauban sa ubang masakiton nga mga Santos, ug gidala siya ngadto sa North Platte. Nakit-an niya ang iyang pamilya sa daplin sa suba, nangandam sa pagbitad sa ilang kariton sa tabok. Tungod kay ang mga baka sa karomata luya kaayo sa pagbitad sa ilang karga nga luwas taliwala sa sulog, si Aaron kinahanglan nga mogawas aron sa pagtabok sa suba nga maglakaw.

Walay kusog siyang milakang ngadto sa bugnaw nga tubig samtang ang iyang asawa, si Elizabeth, ug bayaw nga babaye nga si Mary mipabilin uban sa mga bata ug sa kariton. Naninguha siya sa paglakaw og mubo nga distansya, apan nakatunob siya og bundo sa balas diha sa tubig ug gikuyapan sa kakapoy. Daling miubog sa tubig si Mary padulong kaniya ug gibitad aron patindugon samtang usa ka tawo nga nagsakay og kabayo miduol, gialsa siya, ug gidala ngadto sa pikas nga daplin sa suba.⁴

Ang amihan nga hangin mihuyop sa panon, ug misugod sa pag-ulan og yelo. Mibalik si Mary ngadto sa kariton, ug siya ug si Elizabeth mibitad niini tabok sa suba. Samtang ang ubang mga langyaw nakigbisog sa pagtabok, ang mga babaye ug mga lalaki mibalik ngadto sa suba aron sa pagluwas sa mga higala. Gipas-an sa uban ang mga Santos kinsa tigulang na kaayo, bata kaayo, o masakiton kaayo nga dili makatabok sa ilang kaugalingon. Ang dise-nwebe anyos nga si Sarah Ann Haigh balik-balik nga miubog sa nagyelo nga tubig, nagtabang sa pipila ka mga tawo sa pagtabok.

Dili na makahimo sa paglakaw pa, gibutang si Aaron ibabaw sa kariton ug gidala ngadto sa gikampuhan nga dapit, ang iyang tiil nagbitay sa luyo sa kariton. Wala madugay misunod si Elizabeth ug Mary, andam sa pag-amuma kaniya kon moabut na sila sa kampo. Nagsunod kanila, ang mga Santos nga nagsusapinday ngadto sa nagkasalop nga kahapunon, ang ilang nagkagidlay nga mga saput nibagtok diha sa ilang mga lawas.⁵

---

Nianang gabhiona, gitabangan ni Elizabeth ang iyang bana sa paghigda ug nakatulog tupad kaniya. Sa dihang siya nimata pila ka oras ang milabay, gipaminaw niya ang pagginhawa ni Aaron ug walay nadungog. Nakuyawan, gibutang niya ang iyang kamot diha kaniya ug nabati ang iyang lawas nga bugnaw ug tuskig.

Misinggit si Elizabeth og panabang, apan walay mahimo ang bisan kinsa. Nakahunahuna siya sa pagpasiga og kalayo aron makatan-aw siya ni Aaron, apan wala siyay paagi sa pagdagkot niini.

Naghigda tupad sa patay nga lawas sa iyang bana, si Elizabeth dili makatulog. Naghulat ug nag-ampo siya, nagsubo samtang nagbantay sa unang mga timaan sa kabuntagon. Milabay og hinay ang mga oras. Nahibalo siya nga aduna pa siyay mga anak nga amumahon—ug anaa pa niya ang iyang igsoong babaye si Mary nga motabang. Apan bisan si Mary nagmasakiton. Ang bugtong tawo nga sa tinud-anay si Elizabeth makasalig mao ang Ginoo. Nianang gabhiona nangayo siya Kaniya og panabang, nagsalig nga Siya mohupay kaniya ug motabang sa iyang mga anak.

Sa pagkabuntag, ang mga langyaw nawad-an og kadasig nga nakita ang pipila ka pulgada sa nyebe diha sa yuta. Usa ka grupo sa mga lalaki mipas-an ni Aaron palayo uban sa trese ka mga tawo kinsa namatay sa milabay nga gabii. Tungod kay ang yuta gahi kaayo nga bugwalon, giputos nila ang mga minatay sa habol ug gitabunan sila og nyebe.⁶

Gisugo ni Kapitan Martin ang panon sa pagpadayon, bisan pa sa panahon. Giduso ug gibitad sa mga langyaw ang ilang mga kariton ngadto sa pipila ka milya sa nagkalawom nga nangahulog nga nyebe ug hait sa katugnaw nga mga hangin. Ang basa nga nyebe mipilit sa mga ligid, naghimo sa mga kariton nga mas bug-at ug gahi nga bitaron.⁷

Sa pagkasunod adlaw, ang panon mipadayon og lakaw sa mas lawom gihapon nga nyebe.⁸ Daghan ang walay sarang nga mga sapatos o mga botas sa pagpanalipod batok sa katugnaw. Ang ilang mga tiil nawad-an og panit ug duguon tungod sa grabing kabugnaw. Ang mga Santos naninguha sa paghupot sa ilang mga espiritu pinaagi sa pag-awit og mga himno.⁹ Apan upat ka adlaw human mitabok sa North Platte, nakahimo ra sila og gamay nga pag-uswag.

Walay umoy ug niwang, ang mga langyaw naningkamut sa pagpadayon. Ang harina hapit na mahurot. Ang mga baka himatyon apan daot kaayo sa paghatag og daghang sustansya. Ang ubang mga tawo walay igo nga kusog sa pagtukod sa ilang mga tolda, busa nangatulog sila diha sa nyebe.¹⁰

Pagka-Oktubre 23, mihukom si Kapitan Martin sa pagpahulay sa panon sa usa ka dapit nga gitawag og Red Buttes. Samtang nanglabay ang mga adlaw, ang sitwasyon sa kampo nagkagrabe na. Ang temperatura mipadayon sa pagmubo, ug ang mga namatay sa panon wala magdugay mikabat og sobra sa singkwenta. Sa gabii, ang mga lobo mikamang sa kampo, mikaykay sa mga lubong ug gikaon ang mga lawas.¹¹

Kada adlaw, gitawag ni Kapitan Martin ang mga Santos og dungan aron mag-ampo alang sa kaluwasan ug nangayo og panalangin alang sa masakiton ug mga kasakit diha sa kampo. Makita nga siya kapoy ug magul-anon, apan gipaniguro niya ang mga Santos nga ang panabang nagsingabut.¹²

Sa gabii sa Oktubre 27, milingkod si Elizabeth sa usa ka dakong bato ug gigakos ang iyang mga anak. Liboan ka milya gikan sa Inglatera, timawa ug naglakaw sa nyebe diha sa batoon nga bukid sa nasud, nawad-an siya og paglaum. Karon siya usa na ka biyuda. Ang iyang mga anak nawad-an og amahan. Wala silay laing makapanalipod kanila gikan sa mga unos sa tingtugnaw apan ang nagkagidlay nga mga saput ug pipila ka mga habol.

Usahay sa gabii, makatulog siya ug magdamgo nga si Aaron nagtindog tupad niya. “Pagmadasigon, Elizabeth,” miingon siya, “ang kaluwasan duol na.”¹³

Sa pagkasunod nga adlaw, human og kaon sa ilang diyutay nga pamahaw, ang mga langyaw nakakita og tulo ka tawo nga nagdulhog sa duol nga bungtod nagsakay og mga kabayo. Samtang nagkaduol ang mga tawo, nailhan sa mga Santos si Joseph Young, ang baynte dos anyos nga anak nga lalaki ni Brigham Young kinsa miserbisyo isip misyonaryo sa Inglatera sulod sa tulo ka tuig. Kauban niya mao sila si Daniel Jones ug Abel Garr, duha ka lalaki gikan sa Walog sa Salt Lake. Miabut sila sa kampo, gitawag ang tanan ug gihatagan og mga pagkaon ug mga sangkap nga ilang gikarga sa ilang mga hayop.

“Adunay daghan nga mga tagana ug mga saput nga moabut alang kaninyo padulong dinhi,” mi-anunsyo si Joseph, “apan ugma sa buntag kinahanglan gayud nga mobiya kamo gikan dinhi.” Ang ubang mga tigluwas kwarenta’y singko ka milya [72.42 ka kilometro] ang gilay-on sakay og mga karomata nga puno sa mga pagkaon, mga saput, ug mga habol. Kon ang mga langyaw molahutay sa pagpadayon, ikasugat nila sila sulod sa pipila ka adlaw.¹⁴

Ang mga langyaw nangalipay, gigakus ang mga lalaki, ug gihagkan ang ilang mga aping. Ang mga pamilya nagkatawa ug nagginaksanay samtang ang mga luha miagas gikan sa ilang mga mata. “Amen!” misinggit sila.

Miawit og himno ang panon ug mipahulay ngadto sa ilang mga tolda pag-abut sa gabii. Mopadulong sila sa kasadpan inig ka buntag.¹⁵

---

Human sa tulo ka adlaw, sa Oktubre 31, ang panon ni Martin nakasugat sa ubang tigluwas diha sa dalan-dalan. Si George D. Grant, ang lider sa gamay nga panon, nahingangha sa unsay iyang nakita. Lima o unom ka gatus ka mga Santos miguroy ug mibitad sa ilang mga kariton diha sa gansangon nga agianan mga tulo o upat ka milya [mga unom ka kilometro] ang gitas-on. Nakita niya sila nga kapoy kaayo human sa binitaray sa ilang mga kariton sa tibuok adlaw agi sa nyebe ug lapok. Ang pipila sa mga tawo naghigda sa mga kariton, hilabihan ka masakiton o kakapoy sa paglihok. Ang mga bata nanaghilak, ang uban naningkamot sa paggunit tupad sa ilang mga ginikanan diha sa nyebe. Ang tanan makita nga gitugnaw, ug pipila sa mga bukton, tiil sa mga tawo mikaging ug nagdugo sa pagkaladlad ngadto sa nyebe.¹⁶

Sulod sa mosunod nga pipila ka adlaw, ang mga tigluwas mitabang sa panon ni Martin sa pagpadulong sa kasadpan. Nanghinaut sa pagpanalipod sa mga langyaw batok sa panahon, ang grupo sa tigluwas gusto nga ibalhin sila ngadto sa luuk dili layo gikan sa duha ka taas nga mga pangpang nga gitawag og Devil’s Gate. Apan ang pag-adto didto, kinahanglan nga ang mga langyaw motabok sa nagyelo nga Suba sa Sweetwater. Sa kalisang sa ilang katapusang pagtabok sa suba nga lab-as pa sa ilang mga hunahuna, daghan sa mga langyaw ang kuyawan sa pagtabok. Ang pipila kanila nakatabok sa suba nga nagkaromata. Ang uban mitabok nga naglakaw. Daghan nga mga tigluwas ug pipila sa mga langyaw mipas-an og mga tawo sa ibabaw sa nagyelo nga sulog. Lima ka batan-ong mga tigluwas—David P. Kimball, George W. Grant, Allen Huntington, Stephen Taylor, ug Ira Nebeker—migahin og mga oras diha sa hilabihan ka tugnaw nga tubig, daw bayani nga mitabang sa panon sa pagtabok.

Sa dihang napahimutang na ang mga langyaw sa luuk, nga sa kadugayan ilang ginganlan og Martin’s Cove, misugod na usab sa pagnyebe. Dili maagwanta ang katugnaw sa panon, ug daghan pang mga tawo ang nangamatay. Usa ka langyaw mihulagway sa luuk isip “usa ka nagdasok nga lubnganan.”¹⁷

Sa pagka-Nobyembre 9, si Jesse Haven ug ang uban sa mga Santos diha sa nahibiling duha ka mga panon sa karomata kauban sa panon ni Martin didto sa luuk. Ang panahon mihayag, ug ang mga tigluwas mihukom sa pagpadayon sa panon padulong sa kasadpan, bisan pa sa walay igo nga mga sangkap ug mga tagana aron sa pagtabang sa matag langyaw alang sa nahibiling 325 ka milya [mga 523 ka kilometro] ngadto sa Siyudad sa Salt Lake. Gipanglabay sa mga langyaw ang kadaghanan sa ilang mga kariton ug hapit tanan sa ilang mga butang, nagpabilin lamang sa unsay ilang magamit aron sa pagsugakod sa katugnaw. Mga ikatulo lamang nga bahin sa mga Santos sa panon ni Martin ang makalakaw. Gibutang sa mga tigluwas ang uban sa karomata.¹⁸

Nasabtan ni George D. Grant nga gikinahanglan sa mga langyaw ang dugang pang panabang kaysa ikahatag sa iyang mga tawo. “Magpadayon kaming mobuhat sa tanan nga among mahimo, dili magduhaduha ni mawad-an og paglaum,” mibalita si George diha sa usa ka sulat ngadto ni Brigham. “Wala pa ako sukad makakita og ingon nga kaabtik ug hugot nga pagtuo sa mga ‘batang lalaki,’ ni maayo kaayo nga espiritu ingon niini taliwala niadtong kinsa miuban kanako.”

“Nag-ampo kami sa walay paghunong,” mipamatuod siya, “ug ang panalangin sa Dios nag-uban kanamo”¹⁹

Nakaplagan nila ni Ephraim Hanks, Arza Hinckley, ug sa ubang mga tigluwas ang panon sa kasadpan sa Martin’s Cove ug gisangkapan og dugang nga mga pagkaon ug suporta alang sa mga langyaw. Napulo pa ka tigluwas nga mga karomata ang miabut sa mga langyaw sa usa ka dapit nga gitawag og Rocky Ridge, mga 250 pa ka milya [mga 402 ka kilometro] gikan sa Siyudad sa Salt Lake. Niana nga panahon, sobra sa 350 ka mga lalaki gikan sa walog ang nangahas ngadto sa nagkalawom nga nyebe aron sa pagtabang. Nagpatindog sila og mga kampo sa daplin sa dalan-dalan, gihawanan sa nyebe, nagdaub, ug naghatag og dugang pa nga mga karomata aron walay usa nga maglakaw. Ang mga tigluwas nagluto usab og mga pagkaon alang sa mga langyaw ug misayaw ug miawit aron sa paglinga kanila gikan sa ilang pag-antus.²⁰

Nagpabilin ang panahon nga mapintas, apan ang mga Santos mibati sa tabang sa Dios kanila. “Hapit kada adlaw kusog kaayo nga unos ang motunga nga mahulgaon kaayo ug hukman gikan sa ilang panagway mahunahuna sa usa ka tawo nga kami dili makasarang sa unos,” misulat si Joseph Simons, usa sa mga tigluwas, ngadto sa usa ka higala diha sa walog. “Kon wala pa ang panabang sa kalangitan, dugay na kaayo unta kami nga mopadulong sa nyebe nga mga kabukiran.”²¹

---

Samtang nagkat-on og dugang si Brigham mahitungod sa mga Santos nga anaa pa sa dalan-dalan, nanlimbasug siya sa pagtutok sa bisan unsa gawas sa ilang kasakit. “Ang akong hunahuna didto sa nyebe,” misulti siya sa kongregasyon kaniadtong Nobyembre 12. “Dili ako makagawas o makasulod apan sa kada minuto o duha ka minuto ang akong hunahuna mopaingon ngadto kanila.”²²

Sa Nobyembre 30, samtang gidumala niya ang miting sa Igpapahulay sa Siyudad sa Salt Lake, nahibaloan ni Brigham nga ang mga karomata nga nagdala sa mga sakop sa panon ni Martin moabut dili madugay nianang adlawa. Dali niyang gihunong ang nahibilin sa mga miting nianang adlawa. “Kon moabut kadtong mga tawo,” miingon siya, “gusto ko nga sila iapud-apud sa siyudad ngadto sa mga pamilya nga adunay maayo ug komportable nga mga balay.”²³

Ang mga langyaw miabut sa siyudad sa pagka-udto. Nianang panahona, sila hilabihan ka timawa. Sobra sa usa ka gatus ka mga tawo ang nangamatay. Daghan sa mga nahibilin tungod sa kabagtik sa katugnaw adunay nagdugo nga mga kamot,ug mga tiil, ang uban nagkinahanglan nga putlon. Kon ang mga tigluwas wala pa moabut, daghan pang mga tawo ang mamatay.

Ang mga Santos diha sa teritoryo miabi-abi sa bag-ong mga langyaw ngadto sa ilang mga panimalay. Si Elizabeth Jackson ug ang iyang mga anak mipuyo didto sa panimalay sa iyang igsoong lalaki nga si Samuel sa Ogden, amihanan sa Siyudad sa Salt Lake, diin sila mipahulay ug nagpaayo gikan sa ilang mabangis nga panaw.²⁴

Si Jesse Haven, kinsa miabut sa Siyudad sa Salt Lake duha ka semana human sa panon ni Martin, mihilak sa dihang nakita niya ang walog sa unang higayon sulod sa upat ka tuig. Midiretso siya sa panimalay aron makita ang iyang mga asawa, si Martha ug Abigail, ug ang iyang anak nga lalaki, si Jesse, kinsa natawo samtang siya didto sa Habagatang Aprika. Dayon mibisita siya ni Brigham Young, mapasalamaton nga ang propeta mipadala sa mga panon nga tigluwas aron sa pagluwas sa mga Santos.

“Ang tinglarag sa 1856 akong mahinumduman sa taas nga panahon,” gisulat dayon niya sa iyang journal human miabut sa walog. “Dinhi ako niini nga Simbahan disenwebe ka tuig. Nakita ko ang daghan pa nga mga kasakit sa milabay nga tinglarag nga akong nakita sukad kaniadto taliwala sa mga Santos.”²⁵

Si Patience Loader, usa ka sakop sa panon ni Martin, wala madugay mihinumdom kon giunsa sa Ginoo pagpanalangin kaniya kalig-on sa paglahutay sa panaw. “Ako makaingon nga ibutang nato ang atong pagsalig diha sa Dios,” mipamatuod siya. “Siya nakadungog ug nagtubag sa atong mga pag-ampo ug nagdala kanato ngadto sa mga walog.”²⁶