2010–2019
Ngingila Ange kae ʻOua ke Aʻu ki he ʻAho Haohaoá
ʻEpeleli 2017


Ngingila Ange kae ʻOua ke Aʻu ki he ʻAho Haohaoá

Naʻa mo e ngaahi taimi faingataʻa mo fakapoʻuli tahá, ʻoku ʻi ai ʻa e maama mo e lelei ʻokú ne ʻākilotoa kitautolu.

Naʻe vahevahe ʻe Paula ki he kakai Kolinitoó, ha pōpoaki fakaʻofoʻofa ʻo e ʻamanaki leleí:

“He kuo fakaʻapiʻapi ʻa kimautolu mei he potu kotoa pē, ka ʻoku ʻikai [mafasia]; [puputuʻu] pē, kae ʻikai taʻe ha tokoni;

“ʻOku fakatangaʻi, ka ʻoku ʻikai liʻaki; kuo lī ki lalo, kae ʻikai tāmateʻi.”1

Ko e hā naʻe maʻu mei ai e ʻamanaki lelei ʻa Paulá? Fakafanongo ki heʻene fakamatalá: “He ko e ʻOtua, ʻa ia naʻe fekau ke ulo mai ʻa e māmá mei he poʻulí, ko ia kuó ne fakaulo mai ki homau lotó, ke fakamāmangia ʻa kimautolu ʻi he ʻilo ʻo e nāunau ʻo e ʻOtuá, ʻi he fofonga ʻo Sīsū Kalaisí.”2

Naʻa mo e ngaahi taimi faingataʻa mo fakapoʻuli tahá, ʻoku kei ʻākilotoa pē kitautolu ʻe he māmá mo e leleí. Naʻe fakamanatu mai ʻe Palesiteni Tieta F. ʻUkitofa ʻi ʻOkatopa ʻo e taʻu kuo ʻosí, “ʻOku ʻākilotoa kitautolu ʻe ha … maama mo e moʻoni maʻongoʻonga pea ʻoku ou fifili pe ʻoku tau fakahoungaʻi moʻoni nai e meʻa ʻoku tau maʻú.”3

Ka neongo ia, ʻe laka ange ki he filí ke tau nofotaha ʻi he “ngaahi ʻao fakapoʻulí … ʻa ia ʻoku fakakuihi ʻa e matá, … fakafefeka … e lotó ,… mo tohoakiʻi kitautolú.”4

Ka neongo ia, ʻi heʻetau maʻu e mahino haohaoa ki he ngaahi faingataʻa ʻo hotau kuongá ni, naʻe talaʻofa mai ʻa e ʻEikí, “Ko e meʻa ko ia ʻoku mei he ʻOtuá, ko e māmá ia; pea ko ia ia ʻokú ne maʻu ʻa e māmá, pea fai atu ai pē ʻi he ʻOtuá, te ne maʻu ʻa e maama lahi ange; pea ʻe tupulaki ʻa e maama ko iá ʻo ngingila ange kae ʻoua ke aʻu ki he ʻaho haohaoá.”5

Ko e fānau kitautolu ʻa e ʻOtuá. Naʻe fakatupu kitautolu ke maʻu e māmá, fai atu ai pē ʻi he ʻOtuá, pea maʻu ha maama lahi angé. Naʻa tau muimui ki he māmá talu mei he kamataʻangá; naʻa tau muimui ki heʻetau Tamai Hēvaní mo ʻEne palaní. Ko e fekumi ko ia ki he māmá ko e konga ia hotau DNA fakalaumālié.

Naʻá ku fanongo ʻi hono akoʻi lelei ʻo e moʻoni taʻengatá ni ʻi ha feituʻu taʻeʻamanekina. Lolotonga ʻeku ngāue ki ha pangikē lahi, naʻe fakaafeʻi au ke u kau ki ha kalasi fakaetaki, naʻe fakalele ʻi he ʻUnivēsiti Misikení. Lolotonga e kalasí, naʻe akoʻi ʻe Palōfesa Kimi Kameloni e fakakaukau ʻo e tuʻunga fakatakimuʻa leleí mo hono ivi tākiekiná. Naʻá ne pehē: “ʻOku ʻuhinga ʻeni ki he fakahehema e meʻa moʻui kotoa pē ki he ivi leleí [māmá] pea mamaʻo mei he ivi koví [fakapoʻulí]. Mei he fanga kiʻi selo moʻui īkí ki he tangatá, ʻoku fakanatula pē ke ʻunu e meʻa moʻui kotoa pē ki he ivi leleí pea mamaʻo mei he ivi koví.”6

ʻI hono poupouʻi ʻe ha ngaahi fakatotolo lahi, naʻá ne nofotaha foki ʻi he ngaahi meʻa mahuʻinga ʻe tolu ʻo ha ngāueʻanga leleí: manavaʻofá, faʻa fakamolemolé, mo e houngaʻiá.7 ʻOku mahino lelei ia, he ko e taimi ʻoku tafoki ai e kakaí ki he ivi leleí (māmá), ʻoku hāsino leva e ngaahi ʻulungaanga naʻe fakataipe lelei ʻe he Maama ʻo e Māmaní, ko Sīsū Kalaisí!

Kāinga, kātaki ka mou fiemālie ʻi he ʻilo, ʻoku ʻi ai e maama te tau lava ʻo maʻu. Tuku muʻa ke u fokotuʻu atu ha ngaahi tafaʻaki ʻe tolu te tau maʻu maʻu ai pē ʻa e māmá:

1. Ko e Maama ʻo e Siasí

Ko e Siasí ko ha pou maama ia ki ha māmani fakapoʻuli. Ko ha taimi fakaʻofoʻofa ʻeni ke hoko ai ko ha mēmipa ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní! ʻOku mālohi ange ʻa e Siasí ʻi ha toe taimi8 pea ʻoku fakaʻau ke mālohi ange he ʻaho takitaha ʻi he kau mai e kau mēmipa foʻoú, faʻu ha ngaahi haʻofanga lotu foʻoú, ui ha kau faifekau foʻoú, mo tali e ongoongoleleí ʻi ha ngaahi feituʻu foʻou. ʻOku tau vakai ki he hoko ha ngaahi mana fakaʻaho, ʻi he foki mai ha niʻihi naʻe māmālohi ʻi ha vahaʻataimi, ʻi he polokalama fakahaofi ne vīsone ki ai ʻa Palesiteni Tōmasi S. Monisoní.

Ne u toki ʻaʻahi kimuí ni ki he toʻu tupu ʻi Palakuai, ʻUlukuai, Sile, mo ʻĀsenitiná lolotonga ʻenau konifelenisi Ki Hono Fakamālohia ʻo e Toʻu Tupú. Naʻe fakamoleki ʻe he kau finemui mo e kau talavou ʻe lauafe ha uike ʻi hono fakamālohia ʻenau ʻofa ki he Fakamoʻuí, pea foki atu ki ʻapi ki honau fāmilí mo e kaungāmeʻá ʻo vahevahe ai e maama mo e ʻofa ʻa Kalaisí.

Manatuʻi, ʻe fakaangaʻi maʻu pē ʻa e Siasí. Kuo pehē maʻu pē ia talu mei he kamataʻangá pea ʻe hokohoko atu ai pē ki he ngataʻangá. Ka he ʻikai ke tau fakaʻatā e fakaanga ko iá ke ne taʻofi ʻetau ongoʻingofua e maama ʻoku lava ke tau maʻú. ʻE fakafeʻungaʻi kitautolu ki ha maama ʻoku toe lahi angé, ʻi hono ʻiloʻi e māmá pea fekumi ki aí.

ʻI ha māmani ʻoku fakapoʻulí, ʻe ulo ʻa e maama ʻo e Siasí ʻo ngingila ange kae ʻoua ke aʻu ki he ʻaho haohaoá.

2. Ko e Maama ʻo e Ongoongoleleí

Ko e maama ʻo e ongoongoleleí ko e hala ia ʻoku “ʻāsili pē ʻene uló ʻo aʻu ki he haohaoa ʻo e ʻahó,”9 pea ʻoku ulo ngingila taha ia ʻi hotau fāmilí mo e ngaahi temipalé ʻi he funga ʻo e māmaní.

ʻOku pehē ʻe he Malangaʻaki ʻEku Ongoongoleleí: “ʻE lava ke fakaleleiʻi ʻe he ngaahi fāmilí ʻa e taʻefemahinoʻakí, ngaahi fekeʻikeʻí, mo e ngaahi faingataʻá ʻo fakafou ʻi he maama ʻo e ongoongoleleí. ʻE lava pē ke fakamoʻui ʻa e ngaahi fāmili kuo movete koeʻuhi ko ha ngaahi taʻefemahinoʻakí ʻo fakafou pē ʻi he fakatomalá, faʻa fakamolemolé, mo e tui ki he mālohi ʻo e Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí.”10 Kuo pau ke hoko hotau fāmilí he taimí ni ʻo laka ange ʻi ha toe taimi, ko e ngaahi maʻuʻanga maama lahi ki he tokotaha kotoa ʻoku tau feohí. ʻOku tupulaki e māmá ʻi he ngaahi fāmilí ʻi heʻenau tupulaki ʻi he ʻofá mo e angaʻofá. ʻI heʻetau fokotuʻu ha ngaahi fāmili ʻo e “tuí, … fakatomalá, faʻa fakamolemolé, fakaʻapaʻapá, ʻofá, [mo e] manavaʻofá,”11 te tau ongoʻi ha ʻofa lahi ange ki he Fakamoʻuí mo e niʻihi kehé. ʻE tupulaki ʻo mālohi ange e fāmilí, pea ʻe ngingila ange e maama ʻiate kitautolu takitaha.

ʻOku tau lau ʻi he Bible Dictionary ʻi he tatau ʻa e Siasí ʻi he lea faka-Pilitāniá, “Ko e ʻapí pē ʻe lava ʻo fakafehoanaki ki he temipalé ʻi he tuʻunga toputapú.”12 ʻOku tau maʻu ʻeni ha ngaahi temipale ʻe 155 mo ha ngaahi temipale lahi ange he kahaʻú. ʻOku silaʻi ha ngaahi fāmili lahi ange ki he nofo taimí pea mo e taʻengatá kotoa foki. ʻOku fakahū ʻe he kāingalotú ha ngaahi hingoa lahi ange ʻo ʻenau ngaahi kuí ki he temipalé ke fakahoko honau ngaahi ouau fakamoʻuí. ʻOku tau aʻusia moʻoni ha fiefia lahi mo e fakafiefia ʻi he ongo tafaʻaki fakatouʻosi ʻo e veilí!

ʻI ha māmani ʻoku fakapoʻulí, ʻe ulo ʻa e maama ʻo e ongoongoleleí ʻo ngingila ange kae ʻoua ke aʻu ki he ʻaho haohaoá.

3. Ko e Maama ʻo Kalaisí

He ʻikai te ke lava ʻo talanoa kau ki he maama ʻi he māmaní taʻe kau ai e Maama ʻo e Māmaní, ko Sīsū Kalaisi. Ko e fakahaaʻi ia ʻo ha Tamai Hēvani ʻofa, ʻa hono tāpuekina e tokotaha kotoa pē ʻoku haʻu ki he moʻui ní ʻaki e Maama ʻo Kalaisí ke tokoni ke nau toe foki ai ki ʻapí. Naʻe akoʻi mai ʻe Palesiteni Poiti K. Peeka: “ʻOku ʻi ai maʻu pē e Laumālie ʻo Kalaisí. … ʻOku fakamāmani lahi e Maama ʻo Kalaisí, ʻo hangē ko e huelo ʻo e laʻaá. Ko e fē pē ha feituʻu ʻoku moʻui ai e tangatá, ʻoku ʻi ai e Laumālie ʻo Kalaisí.”13 Ko e Maama ʻo Kalaisí ʻokú ne “fakaafeʻi mo poupouʻi ke failelei maʻu ai pē”14 mo teuteuʻi ʻa kinautolu kotoa pē ʻoku fekumi ki he leleí mo e moʻoní ke nau maʻu e Laumālie Māʻoniʻoní.

ʻOku akoʻi ʻe he Fakamoʻuí ko Ia ʻa e maama ʻokú ne “fakamaama homou matá,” “fakaake homou ʻatamaí,” mo “foaki ʻa e moʻui ki he ngaahi meʻa kotoa pē.”15 ʻE tokoni e Maama ʻo Kalaisí ke tau vakai ki he niʻihi kehé ʻo hangē ko e vakai ʻa e Fakamoʻuí. Te tau ʻofa mo maʻu ha mahino lahi ange ki he ngaahi faingataʻaʻia ʻa e niʻihi kehé. ʻE tokoni ia ke tau faʻa kātakiʻi ange ʻa kinautolu ʻoku ʻikai ke nau lotu mo tokoni ʻo hangē ko kitautolú. ʻE tokoni ia ke mahino kakato ange kiate kitautolu e palani lahi ʻo e fiefiá pea vakai ki he founga ʻoku tau hoko kotoa ai ko ha konga ʻo e palani ʻofa maʻongoʻonga ko iá. ʻOkú ne foaki e moʻui, ʻuhinga, mo e taumuʻa ki he meʻa kotoa pē ʻoku tau faí. Ko e fiefia kotoa ko ia te tau maʻu ʻi he mahino kakato ange kiate kitautolu e Maama ʻo Kalaisí, he ʻikai tatau ia mo e fiefia ʻoku tau ongoʻi ʻi heʻetau sio ki he ngāue e Maama ʻo Kalaisí ʻi he niʻihi kehé—fāmilí, kaungāmeʻá, pea naʻa mo ha sola.

ʻĪmisi
Fighting meetinghouse fire

Naʻá ku ongoʻi e fiefia ko iá ʻi heʻeku fanongo ʻi ha ngaahi ngāue ʻa ha kulupu ʻo e kau tāmate afi loto-toʻa ne nau feinga ke fakahaofi ha siteiki senitā naʻe vela ʻi Saute Kalefōnia ʻi he 2015. ʻI he mafola e velá, naʻe fetuʻutaki ha komanitā ki hano kaungāmeʻa Siasi ke fehuʻi pe ko e fē feituʻu ne tauhi ai e ngaahi meʻa toputapú mo e ngaahi ipu sakalamēnití kae lava ke fakahaofi kinautolu. Naʻe fakapapauʻi ange ʻe hono kaungāmeʻá naʻe ʻikai ha ngaahi meʻa toputapu pea ʻe lava pē ʻo fakafetongi e ngaahi ipu sakalamēnití ia. Ka naʻe ongoʻi ʻe he komanitaá ʻoku totonu ke ne fai ha meʻa lahi ange, ko ia naʻá ne fekauʻi ai ʻene kau tāmate afí ke nau toe foki ki he fale ne velá pea toʻo mai e ngaahi tā valivali kotoa pē ʻo Kalaisi mei he holisí ke lava ʻo tauhi. Naʻa nau fokotuʻu foki ha tā ʻe taha ʻi he loli tāmate afí ʻi he fakaʻamu ko ia ke maluʻi e kau tāmate afí. Naʻe ongo moʻoni kiate au ʻa e angaʻofa, ngāue lelei, mo e ongoʻingofua ʻe he komanitaá ʻa e Māmá, lolotonga ha taimi fakailifia mo faingataʻa.

ʻĪmisi
Ko hono fakahaofi e ʻū tā ʻo e Fakamoʻuí, mei ha vela naʻe hoko
ʻĪmisi
Ko ha taha tāmate afi, mo e tā valivali ʻo e Fakamoʻuí

ʻI ha māmani ʻoku fakapoʻuli, ʻe ulo ʻa e Maama ʻo Kalaisí ʻo ngingila ange kae ʻoua ke aʻu ki he ʻaho haohaoá!

ʻOku ou toe fakaongo atu e ngaahi lea ʻa Paulá: “Tau ʻai ʻa e [teunga tau] ʻo e māmá.”16 ʻOku ou fakamoʻoni kia Kalaisi. Ko Ia ʻa e Maama ʻo e Māmaní. ʻOfa ke fakamālohia kitautolu ʻe he maama ko ia ʻoku lava ke tau maʻu ʻo fakafou ʻi he maʻulotu lahi angé mo hono fakaʻaongaʻi lahi ange ʻo e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí ʻi hotau fāmilí. ʻOfa ke tau vakai maʻu pē ki he Maama ʻo Kalaisí ʻi he niʻihi kehé pea tokoni ke nau ʻilo ia ʻiate kinautolu. ʻI heʻetau maʻu e maama ko iá, ʻe tāpuekina kitautolu ʻaki ʻa e maama lahi ange, ʻo aʻu ki he ʻaho haohaoa ko ia te tau toe mamata ai ki he “Tamai ʻo e ngaahi māmá,”17 ʻa ia ko ʻetau Tamai Hēvaní. Ko ʻeku fakamoʻoní ia ʻi he huafa māʻoniʻoni ʻo e Maama ʻo e Māmaní, ko Sīsū Kalaisi, ʻēmeni.