2010–2019
Foki ʻo Maʻu
ʻEpeleli 2017


Foki ʻo Maʻu

Ko e ngaahi taumuʻa mahuʻinga taha te tau lava ʻo fokotuʻú ko e foki ko ia ki Hono ʻaó ʻo maʻu e tāpuaki taʻengata ʻoku maʻu mei hono fakahoko mo tauhi e ngaahi fuakavá.

Kāinga, ko hoku fatongiá ke lea atu kiate kimoutolu, pea ko homou fatongiá ke fanongo. Ko ʻeku taumuʻá ke ʻosi ʻeku leá ʻoku mou kei fie fanongo pē. Te u fai hoku lelei tahá.

ʻOku ou fakatokangaʻi mei he ngaahi taʻu kuohilí, ko kinautolu ʻoku lavameʻa lahi taha ʻi he māmaní, ʻa kinautolu ʻoku ʻi ai ʻenau vīsone ki heʻenau moʻuí, mo e taumuʻa ke tukutaha e tokangá heʻenau vīsoné mo e founga ki hono fakahoko e palani ke aʻusia ai kinautolú. ʻOku ʻomi ʻe hono ʻiloʻi e feituʻu ʻokú ke ʻalu ki aí mo e founga ʻokú ke ʻamanaki aʻu ʻaki ki aí, ha ʻuhinga mālie, taumuʻa, mo ha lavameʻa ki he moʻuí.

ʻOku faingataʻa ki ha niʻihi hono fakafaikehekeheʻi e taumuʻá mo e palaní kae ʻoua ke nau toki ʻiloʻi ko e taumuʻá ko ha ikuʻangá pe ko ha ngataʻanga, ka ko e palaní ʻa e hala te ke aʻusia ai e meʻa ko iá. Hangē ko ʻení, ʻoku ʻi ai haʻatau taumuʻa ke fakaʻuli ki ha feituʻu pau ʻoku ʻikai ke tau ʻilo lahi ki ai, pea hangē pē ko ia ʻoku mou ʻiloʻí houʻeiki fafine, ʻoku mau faʻa fakakaukau ko e kakai tangatá ʻoku mau ʻiloʻi e founga ke aʻu ki he feituʻu ko iá—ʻo mau faʻa pehē, “ʻOku ou ʻiloʻi ia—ʻoku ofi mai pē ia.” Pau pē ʻoku malimali hoku uaifí. Naʻe mahino e taumuʻá, ka naʻe ʻikai ha palani lelei ke aʻu ki he feituʻu ʻoku fai ki ai e fonongá.

ʻOku mahuʻinga ki hono fokotuʻu ʻo ha taumuʻá, ʻa “hono ʻiloʻi lelei e ola ʻokú te fie maʻú.” Ko e palaní, ko hono faʻu ia ha founga ke maʻu ai e ola ko iá. ʻOku makatuʻunga e kī ki he fiefiá he mahino e feituʻu ʻoku mahuʻinga ke te aʻu ki aí—pea toki fakamoleki hotau taimí, iví, mo e tokangá ki he ngaahi meʻa ʻe tokoni ke faʻu ha ngaahi hala pau ke maʻu ai e ola ʻoku fie maʻú.

Kuo foaki mai kiate kitautolu ʻe he ʻOtua ko ʻetau Tamai Hēvaní, ʻa e sīpinga haohaoa ʻo hono fokotuʻu ha taumuʻa mo ha palaní. Ko ʻEne taumuʻá “ke fakahoko ʻa e moʻui taʻe-faʻa-mate mo e moʻui taʻengata ʻa e tangatá [mo e fefiné,”1 pea ko ʻEne founga ke aʻusia ai iá, ko e palani ʻo e fakamoʻuí.

ʻOku kau he palani ʻetau Tamai Hēvani ʻofá ʻa ʻetau tupulakí, fai ha meʻa lahi ange, ako, mo ha sino fakamatelie ʻe lava ke tau hangē ange ai ko Iá. Fakafale hotau laumālie taʻengatá he sino fakamatelié; moʻui ʻaki e ngaahi akonaki mo e fekau ʻa Hono ʻAlo, ko Sīsū Kalaisí, fokotuʻu ha ngaahi fāmili taʻengata, ʻi he Fakalelei ʻa e Fakamoʻuí, ʻo fakahoko e taumuʻa ʻa e ʻOtuá ki he moʻui taʻe-faʻa-maté mo e moʻui taʻengata ʻEne fānaú mo Ia ʻi Hono puleʻanga fakasilesitialé.

ʻOku kau ʻi hono fokotuʻu ha taumuʻa fakapotopotó e mahino ʻoku toki ngāue lelei pē ʻa e ngaahi taumuʻa taimi nounoú, kapau te nau huʻu ki ha ngaahi taumuʻa taimi lōloa ʻoku fuʻu mahino. ʻOku ou tui ko e kī mahuʻinga ʻe taha ki he fiefiá ko e ʻilo e founga hono fokotuʻu ʻetau taumuʻá ʻo fakatefito he palani taʻengata ʻetau Tamai Hēvaní. Kapau te tau nofotaha he hala taʻengata ko ʻení, te tau feʻunga moʻoni ke foki ki Hono ʻaó.

ʻOku lelei ke ʻi ai ha ngaahi taumuʻa mo e palani ki heʻetau ngāué, akó, mo ʻetau vaʻinga tā pulú. ʻOku toe mahuʻinga ke ʻi ai e taumuʻa ki heʻetau nofo malí, hotau fāmilí, mo ʻetau fakataha alēlea faka-Siasí mo e uiuiʻí; pea tautefito moʻoni ʻeni ki he kau faifekaú. Ka ʻoku totonu ke fenāpasi ʻetau ngaahi taumuʻa mahuʻinga taha mo lelei tahá mo e palani taʻengata ʻa e Tamai Hēvaní. Ne folofola ʻa Sīsū ʻo pehē, “Ka mou fuofua kumi ʻa e puleʻanga ʻo e ʻOtuá mo ʻene māʻoniʻoní, pea ʻe foaki ʻa e ngaahi meʻá ni kotoa pē kiate kimoutolu.”2

ʻOku pehē ʻe he kau taukei ki hono fokotuʻu ha taumuʻá, ko ʻene faingofua ange mo fakahangatonu ange ʻa e taumuʻá, ko ʻene mālohí ange ia. ʻI heʻetau lava ʻo fakasiʻisiʻi ha taumuʻa ki ha foʻi fakatātā mahino ʻe taha pe ua pe foʻi lea mālohi mo fakataipe ʻe taha pe ua, ʻe hoko leva e taumuʻa ko iá ko hatau konga ʻo ne tākiekina e fakakaukau mo e meʻa kotoa te tau faí. ʻOku ou tui ʻoku ʻi ai e foʻi lea heni ʻe ua, ʻokú na fakafofongaʻi e ngaahi taumuʻa ʻa e ʻOtuá mo ʻetau taumuʻa mahuʻinga taha maʻatautolú. Ko e leá ko e foki mo e maʻu.

Ko e foki ki Hono ʻaó ʻo maʻu e tāpuaki taʻengata ʻoku maʻu mei hono fakahoko mo tauhi e ngaahi fuakavá he ko e ngaahi taumuʻa mahuʻinga taha ia te tau lava ʻo fokotuʻú.

ʻOku tau foki pea maʻu ʻi hono maʻu ha “tui taʻe-fakaʻaloʻalongaua [ʻi he ʻEiki ko Sīsū Kalaisí], ʻo falala kakato” ki Heʻene ngaahi leleí, ʻo vivili “atu kimuʻa ʻi he tui mālohi kia Kalaisi, pea maʻu ʻa e ʻamanaki ʻoku mālohi haohaoa, mo ha ʻofa ki he ʻOtuá mo e kakai fulipē … , pea keinanga ʻi he folofola ʻa Kalaisí, pea [kātaki] ki he ngataʻangá.”3

Ne ʻikai ke tali ʻe Lusifā e palani ʻetau Tamaí ʻa ia naʻá ne fakaʻatā kitautolu ke foki ki Hono ʻaó ʻo maʻu ʻEne ngaahi tāpuakí. Ko e moʻoni naʻe angatuʻu mo feinga ʻa Lusifā ke fulihi kotoa e palani ʻa ʻetau Tamaí, ʻo loto ke ne maʻu e nāunaú, lāngilangí, mo e mālohi ʻo e ʻOtuá maʻana. Naʻe kapusi ia kituʻa mo hono kau muimuí mei he ʻao ʻo e ʻOtuá pea “hoko ko Sētane, ʻio, ko e tēvoló, ko e tamai ʻa e ngaahi loi kotoa pē, ke kākaaʻi mo fakakuihi ʻa e tangatá [mo e fefiné], pea ke tataki pōpula ʻa kinautolu ʻi heʻene faʻitelihá, ʻio ʻa kinautolu kotoa pē ʻe ʻikai tokanga ki he leʻo [ʻo e ʻEikí].”4

Koeʻuhi ko ʻene fili ne fai he maama fakalaumālié, heʻikai ke lava ʻa Sētane ia ʻo foki pe maʻu. Ko e meʻa pē te ne faí ko hono fakafepakiʻi e palani ʻa e Tamaí ʻaki hono fakaʻaongaʻi e founga fakatauele mo e ʻahiʻahi kotoa pē ke tuku hifo ai kitautolu mo ʻai ke tau mamahi ʻo hangē ko iá.5 ʻOku palani ʻa Sētane ke fakaʻaongaʻi ʻene palani angakoví ki he fakafoʻituitui, toʻu tangata, anga fakafonua, mo e sosaieti kotoa pē. ʻOku ngāue ʻaki ʻe Sētane ʻa e leʻo lahí—ngaahi leʻo ʻokú ne feinga ke lōmekina e kihiʻi leʻo siʻi mo vanavanaiki ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní, te ne lava ʻo fakahā kiate kitautolu e “meʻa kotoa” ʻoku totonu ke tau fai ke foki ʻo maʻú.6

Ko e ngaahi leʻo ʻeni ʻo kinautolu ʻoku nau fakataʻeʻaongaʻi e moʻoni ʻo e ongoongoleleí mo ngāue ʻaki e ʻinitanetí, mītia fakasōsialé mo e pākí, letiō, televīsone, mo e heleʻuhilá ʻi ha founga ʻoku matamatalelei ai e angaʻulí, fakamamahí, kapekapé, ʻulí, mo e fakalielia ʻi he founga ʻoku tohoakiʻi ai e tokangá mei heʻetau taumuʻá mo e palani ki ʻitānití.

ʻE lava foki ke kau he ngaahi leʻo ko ʻení ha niʻihi fakafoʻituitui lelei kuo fakakuihi ʻe he ngaahi fakakaukau fakaʻatamai ʻa e kakai tangata mo fafiné pea feinga ke fakaʻauha e tuí mo ofeʻi e tokanga taʻengata ʻa kinautolu ʻoku feinga ke foki ki he ʻao ʻo e ʻOtuá ʻo maʻu “e meʻa kotoa pē ʻoku maʻu ʻe [heʻetau] Tamaí.”7

ʻOku ou ʻiloʻi ko e nofotaha e tokangá ʻi he foki ʻo maʻu e ngaahi tāpuaki kuo talaʻofá, ʻe fie maʻu ke u toutou ʻeke kiate au, “ʻOku fēfē ʻeku ngāué?”

ʻOku hangē ia haʻo ʻinitaviu fakatāutaha pē koé. Pea kapau ʻoku ngali kehe, fakakaukau ki ai: ko hai ʻi he māmaní ʻoku toe ʻilo lelei ange kiate koe? ʻOkú ke ʻiloʻi hoʻo fakakaukaú; hoʻo tōʻonga fakapulipulí, hoʻo holí mo e fakaʻamú, taumuʻá mo e palaní. Pea ʻokú ke ʻilo lelei ange ʻi ha toe taha ʻa e tuʻunga fakalakalaka ʻokú ke ʻi ai ʻi he hala ki he foki ʻo maʻú.

ʻOku ou loto ke lau mo fakalaulauloto e ngaahi lea fakatupu fakakaukau ʻoku ʻi he vahe nima ʻo ʻAlamaá, ke hoko ko ha fai-fakahinohino kiate au lolotonga e ʻinitaviu fakatāutaha mo fakapulipuli ko ʻení, ʻa ia naʻe fehuʻi ai ʻe ʻAlamā ʻo pehē: “Kuo fanauʻi fakalaumālie koā kimoutolu ʻi he ʻOtuá? Kuo mou maʻu koā hono tataú ʻi homou fofongá? Kuo mou ongoʻi koā ʻa e fuʻu liliu lahí ni ʻi homou lotó?”8 Ko e fehuʻi ʻa ʻAlamaá ko ha fakamanatu ia e meʻa ʻoku totonu ke fakakau ʻi heʻetau taumuʻá mo e palaní ke lava ai ʻo foki ʻo maʻú.

Manatuʻi e fakaafe ʻa e Fakamoʻuí ke “haʻu kiate au ʻa kimoutolu kotoa pē ʻoku feinga mo mafasiá, pea te u foaki ʻa e fiemālié kiate kimoutolu.

Toʻo ʻeku haʻamongá kiate kimoutolu, pea mou ako ʻiate au; he ʻoku ou angavaivai mo angamalū: pea te mou ʻilo ai ʻa e fiemālie ki homou laumālié.”9

ʻI he tupulaki ʻetau tui ki he mālohi ʻa e ʻEiki ko Sīsū Kalaisí ke ʻomi ha nonga ki heʻetau moʻuí ʻaki hono fakamolemoleʻi e angahalá, huhuʻi e vā fetuʻutaki ʻoku ʻikai haohaoá, fakamoʻui e kafo fakalaumālie ʻokú ne taʻofi e tupulakí, mo fakamālohia mo ʻai ke tau lava ʻo fakatupulaki e ngaahi ʻulungaanga ʻo Kalaisí, te tau houngaʻia lahi ʻaupito he lahi mo e mafatukituki e Fakalelei ʻa e ʻEiki ko Sīsū Kalaisí.10

ʻI he ngaahi uike ka hokó, tuku ha taimi ke toe vakaiʻi ai hoʻo taumuʻa mo e palani ki he moʻuí, ke fakapapauʻi ʻoku fakatatau ia ki he palani lahi ʻo ʻetau Tamai Hēvaní ki he fiefiá. Kapau ʻe fie maʻu ke ke fakatomala mo liliu, pea fakakaukau ke fai leva ia. Tuku ha taimi ke fakakaukau ʻi he faʻa lotu ki he ngaahi liliu ʻoku fie maʻu ke tokoniʻi ai koe ke ke maʻu ha “mata ʻoku hanga taha pē ki hono fakalāngilangiʻi e ʻOtuá.”11

Kuo pau ke hoko e tokāteline mo e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí ko e ʻelito ia ʻetau taumuʻá mo e palaní. Ka taʻeʻoua Ia, heʻikai malava e taumuʻa taʻengatá, pea he ʻikai lava ke aʻusia ʻetau ngaahi taumuʻa taʻengatá.

ʻĪmisi
“The Living Christ” document

Ko e taha e ngaahi tokoní “Ko e Kalaisi Moʻuí: Ko e Fakamoʻoni ʻa e Kau ʻAposetoló,”12 ʻa ia naʻe tuku mai ki he Siasí ʻi he ʻaho 1 ʻo Sānuali , 2000. Tuku hano tatau ʻi ha feituʻu te ke lava ʻo sio ki ai, pea tuku ha taimi ke vakaiʻi e fakamatala takitaha ʻoku ʻi he fakamoʻoni fakalangi ko ʻeni ʻo Kalaisí, ne fakahoko Heʻene kau fakamoʻoni makehe ʻoku fakamoʻoni hingoa ʻi aí.

ʻĪmisi
“Ko e Kalaisi Moʻuí” mo e fanongonongo ki he fāmilí

ʻOku ou kole atu ke ako fakataha ia mo e “Ko e Fāmilí: Ko Ha Fanongonongo ki Māmani.” ʻOku tau faʻa lea ʻo kau ki he fanongonongo ki he fāmilí, kae kātaki ʻo manatuʻi ke lau ia ʻo fakatatau ki he ivi fakamoʻui ʻo e Kalaisi moʻuí. Ka naʻe taʻeʻoua ʻa e Kalaisi moʻuí, he ʻikai ke aʻusia ʻetau ngaahi fakaʻamu leleí. ʻOku pehē ʻe he fanongonongo ki he fāmilí: “ʻOku fakangofua ai ʻe he palani fakalangi ʻo e fiefiá ʻa e feohi fakafāmilí ke tolonga atu ʻo ʻoua naʻa ngata pē ʻi he faʻitoká. ʻOku fakaʻatā foki ʻe he ngaahi ouau mo e ngaahi fuakava toputapu ʻi he ngaahi temipale toputapú, ki he toko taha kotoa pē ke ne foki ki he ʻao ʻo e ʻOtuá pea mo e ngaahi fāmilí ke fakatahaʻi ʻo taʻengata.”13

ʻE lava ke hoko ʻeni koeʻuhi pē ko e Kalaisi moʻuí ʻa e Fakamoʻui faifakakaleleí pea mo e Huhuʻi ʻo e Māmaní.

ʻI he meʻá ni, te ke lava ke toe fakakaukau AI ke fekumi ki he folofolá ke fakalahi hoʻo mahino ki he ngaahi moʻoni pau ʻoku ʻi he “Ko e Kalaisi Moʻuí.”

ʻOku hangē hono lau ʻi he faʻa lotu ʻa e “Ko e Kalaisi Moʻuí,” ko hono lau e ngaahi fakamoʻoni ʻa Mātiu, Maʻake, Luke, Sione, pea mo e kau palōfita ʻi he Tohi ʻa Molomoná. Te ne fakatupulaki hoʻo tui ki he Fakamoʻuí mo tokoni ke nofotaha hoʻo tokangá ʻiate Ia ʻi hoʻo muimuiʻi hoʻo palani ke aʻusia hoʻo ngaahi taumuʻa taʻengatá.

Neongo ʻetau fehālaakí, tōnounoú, hē mei he ongoongoleleí, mo e angahalá, ka ʻoku fakaʻatā ʻe he Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí ke tau fakatomala, mateuteu ke foki ʻo maʻu e ngaahi tāpuaki taʻe fakatataua ne talaʻofa mai ʻe he ʻOtuá—ke moʻui taʻengata mo e Tamaí mo e ʻAló ʻi he nāunau māʻolunga taha he puleʻanga fakasilesitialé.14

Hangē ko ia ʻoku mou ʻiló, he ʻikai ke hao ha taha mei he maté; ko ia ai ʻoku totonu ko ʻetau taumuʻa mo e palani taimi lōloá, ko e taimi te tau foki ai ki heʻetau Tamai Hēvaní, te tau maʻu kotoa ʻa ia kuó ne palani maʻatautolu takitahá.15

ʻOku ou fakamoʻoni ʻoku ʻikai ha taumuʻa ʻe mahuʻinga ange he moʻui fakamatelié ka ko e moʻui taʻengata mo ʻetau Mātuʻa Fakalangí mo hotau Fakamoʻui ʻofá, ʻa e ʻEiki ko Sīsū Kalaisí. Ka ʻoku mahulu atu ʻi haʻane hoko pē ko haʻatau taumuʻá—ʻoku toe hoko pē ia ko ʻEnau taumuʻá. ʻOku Nau maʻu ha ʻofa haohaoa maʻatautolu, ʻo mālohi ange ia he meʻa ʻoku mahino kiate kitautolú. ʻOku Nau faaitaha kakato, kotoa, pea taʻengata mo kitautolu. Ko ʻEnau ngāué kitautolu. Ko hotau nāunaú ʻa Honau nāunaú. ʻOku ʻikai ha meʻa te Nau toe fie maʻu lahi ange, ka ko ʻetau foki ki ʻapi—ke foki pea maʻu e fiefia taʻengatá ʻi Honau ʻaó.

Siʻi kāinga, ʻi ha uike ʻe taha mei heni te tau fakafiefiaʻi e Sāpate Pāmé—ko hono fakamanatua e hū nāunauʻia ʻa Kalaisi ki Selusalemá. ʻI ha uike ʻe ua, te tau fakafiefiaʻi ai e Sāpate Toetuʻú—ko hono fakamanatua hono ikunaʻi ʻe he Fakamoʻuí e maté.

ʻI hono tukutaha ʻetau tokangá ʻi he Fakamoʻuí lolotonga e ongo Sāpate makehe ko ʻení, tau manatuʻi muʻa Ia pea fakafoʻou ʻetau tukupā he kotoa ʻetau moʻuí ke tauhi ʻEne ngaahi fekaú. Tau vakavakaiʻi lelei ange ʻetau moʻuí, ʻo fokotuʻu ʻetau ngaahi taumuʻá pea tukutaha ʻetau palaní ke fakafenāpasi ki he founga ʻa e ʻOtuá ʻa ia te ne tataki moʻoni hatau faingamālie makehe ke foki ʻo maʻu, pea ko ʻeku lotú ia ʻi he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.