Eb’ li rahob’tesinb’il
Sa’ lix uk’alil li yale’k-ix sa’ ruchich’och’, tiikisihomaq eerib’ chi uub’ej chi wank eekuyum, ut lix wankilal li Kolonel re k’irtesink tixk’e eesaqenkil, xtawb’al ru, eetuqtuukilal, ut eeroyb’enihom.
Sa’ li 22 re marzo 2016, b’ab’ay chik ma 8 hoor re eq’la, wiib’ li ninqi morteer xe’moq aran sa’ li aeropuerto re Bruselas. Eb’ li Elder Richard Norby, Mason Wells, ut Joseph Empey yookeb’ chixk’amb’al li Hermana Fanny Clain sa’ li aeropuerto, b’ar wi’ tixtaw lix avion re xik sa’ lix mision aran Cleveland, Ohio. Kab’laju xka’k’aal li kristiaan ke’kam, ut chixjunileb’ li misioneer ke’tawasiik.
Li kitawasiik chi us a’an li Elder Richard Norby, waqib’ xkaak’aal chihab’ wan re, li yoo chaq chi k’anjelak rochb’een li rixaqil, li Hermana Pam Norby.
Li Elder Norby kixye chirix li hoonal a’an:
“Sa’ junpaat kinnaw li k’a’ru kik’ulman.
“Kinyal aalinak re xkolb’al inyu’am, a’b’an kint’ane’ sa’ junpaat. … Kink’e reetal naq lin tz’e a’ rahob’tesinb’il tz’aqal. Kink’e reetal naq, sa’eb’ li wuq’ kiwil jun li q’eqi sirso chanchan xkem li am. Kinyal risinkil chi timil, a’b’an kink’e reetal naq moko a’an ta junaq sirso, a’ b’an lin tz’uumal, kik’at. Lin saqi kamiis kaq kaq ru xb’aan jun li toch’ol sa’ xxaal wix.
“Naq ki’aj wu sa’ li yoo chi k’ulmank, kichal sa’ ink’a’uxl jun nimla k’oxlahom, … li Kolonel naxnaw b’ar wankin, li k’a’ru yoo chi k’ulmank, ut li k’a’ru yookin chixk’ulb’al sa’ li hoonal a’an.”1
Lix numikeb’ li kutan chirix a’an jwal ch’a’ajeb’ choq’ re laj Richard Norby ut li rixaqil, xPam. A’an kiwartesiik, chirix a’an kicho’e’, kiniman xyajel, ut ink’a’ kixnaw k’a’ru taak’ulmanq.
Laj Richard Norby ink’a’ kikam, a’b’an lix yu’am maajun wa chik juntaq’eetaq rik’in junxil. Wiib’ chihab’ rik’in meer chik chirix a’an, toj yookeb’ chi k’iraak lix toch’olal; jun li ch’iich’ naxtz’aqob’resi ru jun reheb’ li ra’, ut lix yokb’ junjunq moko chanchan ta chik chaq junxil naq maji’ nak’ulman a’an sa’ li aeropuerto re Bruselas.
K’a’ut naq laj Richard ut xPam Norby ke’xk’ul a’an?2 A’aneb’ tiik wankeb’ sa’eb’ lix sumwank, ak ke’wan chaq chi k’anjelak sa’ jun chik mision aran Costa de Marfil, ut ke’xk’iresi jun xchaq’al ru junkab’al. Tawb’ilaq raj ru naq anihaq tixye, “Moko us ta a’an!” Ka’ajwi’ naq moko chaab’il ta a’an! Yookeb’ chaq chixk’eeb’al lix yu’am choq’ re lix evangelio li Jesukristo; k’a’ut naq kik’ulman a’an?”
A’an a’in li yu’amej sa’ ruchich’och’
Us ta jalan jalanq li naxk’ul li junjunq e, eb’ li rahilal, li yale’k-ix ut eb’ li ch’a’ajkilal yal neke’chal, sa’ tib’elej jo’ ajwi’ sa’ musiq’ej, neke’wulak choq’ qe chiqajunilo xb’aan naq ak re chi jo’kan li yu’am a’in.
Sa’ li eq’la a’in, yookin chaq chixk’oxlankileb’ li yookeb’ chi aatinak sa’ li ch’utam a’in, ut xink’e reetal naq wiib’ reheb’ wankeb’ xkok’al ut oxib’ reheb’ wankeb’ rimam li ak xe’kam ut xe’sutq’i chaq sa’ lix choxahil ochoch. Maajun reheb’ isinb’il li yajel ut li rahilal sa’ xyu’ameb’, ut jo’ ak yeeb’il resil, sa’ li xamaan ajwi’ a’in, jun anjel sa’ ruchich’och’ li naqara, li Hermana Barbara Ballard, xnume’ chiru li tz’apleb’ t’ikr. At Elder Ballard, maajo’q’e taasachq sa’ qach’ool lix nawom aach’ool sa’ li eq’la a’in.
Naqasik’ li sahil ch’oolej. Jwal naqataw ru li tuqtuukilal. Naqaj naq taawanq li rahok. Ut li Qaawa’ naxhoy sa’ qab’een k’iila xninqal ru osob’tesihom. A’b’an rik’in ajwi’ li sahil ch’oolejil, jun li na’leb’ tz’aqal yaal: a’an naq taawanq li hoonal, hoor, kutan, junjunq sut chihab’, b’ar wi’ naq li aamej taareek’a naq rahob’tesinb’il.
Eb’ li loq’laj hu neke’xk’ut naq taqayal li k’a ut li ki’3ut naq “taawanq chixka’pak’alil chixjunil li k’a’aq re ru.”4 Li Jesus kixye, “[Li qaYuwa’] naxk’e chaq li saq’e sa’ xb’eeneb’ li ink’a’ useb’ jo’wi’ li useb’ xch’ool, ut naxk’e chaq li hab’ sa’ xb’eeneb’ li tiikeb’ jo’wi’ li ink’a’ tiikeb’ xch’ool.”5
Lix toch’olaleb’ li aamej moko ka’ajwi’ ta reheb’ li b’ihom malaj li neb’a’, re jun li tenamit, malaj jun xtasal li tenamit. Nawulak choq’ reheb’ chixjunil ut a’aneb’ xkomon li k’a’ru tento taqatzol sa’ li yu’am a’in sa’ ruchich’och’.
Eb’ li tiikeb’ xch’ool moko kolb’ileb’ ta chiru li rahilal
Li waatin anajwan a’an k’uub’anb’il choq’ reheb’ li yookeb’ chixpaab’ankileb’ lix taqlahom li Dios, li yookeb’ chixb’aanunkil li k’a’ru ke’xyeechi’i re li Dios ut, jo’ li sumal Norby ut naab’aleb’ chik li winq, ixq, ut kok’al li yookeb’ chi tz’aqonk chiru li ruchich’och’ anajwan, li neke’xyal xq’e chiru li yale’k-ix ut li ch’a’ajkilal neke’chal ut jwal ra xnumsinkileb’.
Maare wanqeb’ li qatoch’olal xb’aaneb’ li hiik ut li kaq-sut-iq’ malaj junaq li tenok-ib’ sa’ junaq b’eleb’aal ch’iich’. Maare te’chalq rik’in junaq b’eelomej malaj ixaqilb’ej naxmux ru xsumlajik, li naxxulub’ ru xyu’am lix tiikil ochb’een ut eb’ lix kok’al. Eb’ li toch’olal naru neke’chal xb’aan lix q’ojyinal ut xmuhel li nimla rahil ch’oolej, xb’aan junaq yajel nachal sa’ junpaat, xb’aan li rahilal malaj xkamik anihaq raaro qab’aan, li rahil ch’oolej chirix junaq komon sa’ li junkab’al naxnajtob’resi rib’ chiru li paab’aal, xb’aan wank sa’ junesal naq ink’a’ naqataw junaq qochb’een re junelik, malaj xb’aaneb’ li k’iila paay chi “rahilal ink’a’ ilb’il.”6
Chiqajunilo naqataw ru naq eb’ li ch’a’ajkilal a’aneb’ xcha’al li qayu’am, a’b’an naq nokohe’xtaw naru nokohe’xkanab’ chi maak’a’ qamusiq’aal. Chi ink’a’ taa’ok qak’a’uxl, tento naq kawresinib’ilaqo. Li Apostol aj Pedro kixye: “Ex was wiitz’in raarookex inb’aan, misachk eech’ool rik’in li xam xlochmank sa’ eeyanq re eeyalb’al, jo’ ta raj wi’ li maajun wa eerilom.”7 Rik’ineb’ lix lemtz’ul b’onol li sahil ch’oolejil, eb’ li moymoy ru aj noq’ re li yale’k-ix ut li rahilal kemb’ileb’ tz’aqal chiru lix t’ikrul lix k’uub’anb’il na’leb’ li qaChoxahil Yuwa’. Eb’ li yale’k-ix a’an, us ta jwal ch’a’ajeb’, wan naq neke’wulak jo’ aj chaab’il tzolonel qe.8
Naq naseraq’iman li sachb’a-ch’oolejil esil chirix li wiib’ mil rik’in oxk’aal chi saaj k’amb’ileb’ xb’e xb’aan li profeet aj Helaman, naqara li raqal a’in reheb’ li loq’laj hu: “Jo’ chanru xchaab’ilal li Dios, k’a’jo’ xsachik qach’ool, ut xsahileb’ ajwi’ xch’ool chixjunil li qateep aj pleet, chirilb’al naq maajun aamej kiwan sa’ xyanqeb’ li ki’oso.”
A’b’an li ch’ol aatin naxye ajwi’: “Chi moko wan ta junaq aamej sa’ xyanqeb’ li ink’a’ ta kixk’ul k’iila toch’olal.”9 Chixjunjunqaleb’ li wiib’ mil rik’in oxk’aal ke’xk’ul k’iila toch’olal, ut chiqajunjunqal laa’o taqak’ul toch’olal sa’ lix pleet li yu’am, maare sa’ tib’elej, sa’ musiq’ej, malaj sa’ wiib’al.
Li Jesukristo a’an li Chaab’il aj Samaritano choq’ qe
Meekanab’ chi xik chi uub’ej—a’ yaal chan ru xchamal lix toch’olal lee raam, malaj a’ yaal k’a’ut malaj li hoonal nak’ulman wi’, malaj jo’ k’ihal li hoonal nab’ay, tento naq moko texkamq ta sa’ musiq’ej. Na’ajman naq ink’a’ texkamq sa’ musiq’ej ut naq texk’iiq sa’ lee paab’aal ut naq teekanab’ eerib’ chiru li Dios.
Li Dios ink’a’ xyo’ob’tesihom li qamusiq’ re naq ink’a’ ta raj taqakanab’ qib’ sa’ ruq’ a’an. Li Qaawa’ ut li qaKolonel, li Jesukristo, rik’in lix tojb’al rix li maak k’a’jo’ xnimal xteram kixb’aanu, moko ka’ajwi’ ta nokoxkol chiru li kamk ut naxyeechi’i qe, rik’in li jalb’a-k’a’uxlej, lix kuyb’al qamaak, ak kawresinb’il b’an ajwi’ re qakolb’al chiruheb’ lix rahil qach’ool ut eb’ lix rahilal li qaam wankeb’ xtoch’olal.10
Li Kolonel a’an li Chaab’il aj Samaritano,11 li kitaqlaak chaq “re xk’ojob’ankil xch’ooleb’ li ra wankeb’.”12 A’an nachal qatawb’al naq eb’ li qas qiitz’in yal neke’nume’ chiqak’atq. Rik’in uxtaan, a’an naxyul lix b’an aj k’irtesinel sa’eb’ li qatoch’olal ut naxlan ru. A’an nokoxk’am chi q’alq’o. A’an nokoril. A’an nokoxb’oq: “Chalqex wik’in … ut laa’in texink’irtesi.”13
“Ut [li Jesus], tixnumsi li rahilal ut ch’a’ajkilal ut xyalb’al rix, li jar paay wan; … re naq … [naru] tixk’ul sa’ xb’een lix rahileb’ ut lix yajeleb’ lix tenamit … xk’ulb’al sa’ xb’een lix majelal lix kawilaleb’, re naq [a’an] nujenaqaq chi uxtaan.”14
Chalqex, li ink’a’ k’ojk’o eech’ool, a’ yaal k’a’ru lee rahilal.
Chalqat sa’ xk’ojarib’aal lix tojb’al rix li maak, ut wiq’ib’ aawib’ chi tijok chi anchal aach’ool.
K’amomaq chaq lee raam toch’ol; ut ch’olob’ahomaq k’a’ru narahob’tesin eech’ool.
Maak’a’ li rahil ch’oolej sa’ li ruchich’och’ li ink’a’ ta raj naru naxk’irtesi li choxa.15
Sa’ jun li hoonal k’a’jo’ xnimal xrahilal, li Qaawa’ kixye re li Profeet aj Jose Smith: “Chixjunil li k’a’aq re ru a’in tixk’e aana’leb’, ut taawanq choq’ re aachaab’ilal.”16 Chan ru naq li toch’olal jwal raheb’ naru neke’wan choq’ re qachaab’ilal? Sa’ lix uk’alil li yale’k-ix sa’ ruchich’och’, tiikisihomaq eerib’ chi uub’ej chi wank eekuyum, ut lix wankilal li Kolonel re k’irtesink tixk’e eesaqenkil, xtawb’al ru, eetuqtuukilal, ut eeroyb’enihom.17
Maakanab’ xtiikisinkil aawib’ chi uub’ej
Tijonqex chi anchal eech’ool. Kawob’resihomaq lee paab’aal chirix li Jesukristo, chirix tz’aqal lix wanjik ut li rusilal. Chapomaq eebrib’ rik’ineb’ li raatin: “Tz’aqal choq’ aawe li wusilal, xb’aan naq lin wankil tz’aqal nak’utunk sa’ xmajelal li metz’ew.”18
Jultikaq eere, li jalb’a-k’a’uxlej a’an jun li musiq’ejil b’an nim xwankil.19 Paab’ahomaqeb’ li taqlahom ut wanqex chi k’ulub’ej choq’ re laj K’ojob’anel Ch’oolej, ut chijultiko’q eere naq li Kolonel kixyeechi’i, “Ink’a’ texinkanab’ eejunes jo’ maak’a’ lee na’ lee yuwa’; tinchalq wi’chik eerik’in.”20
Li tuqtuukilal sa’ li santil ochoch a’an jun chaab’il yulb’il b’an re li aamej toch’enaq. Ayuqex sa’ li rochoch li Qaawa’ rik’in jun aamej toch’enaq ut rik’ineb’ xk’ab’a’ lee junkab’al chi kok’ aj xsa’ jo’ chanru nekexru. Li santil ochoch naxk’ut chiqu li qahoonal sa’ li yu’am sa’ ruchich’och’ chiru rilob’aal li junelik q’e kutan.21
Ilonqex cherix ut chijultiko’q eere naq ak kexwan chaq chi k’ulub’ej sa’ lee yu’am naq maji’ nekexyo’la. Laa’ex ralal ut xrab’in li Dios kaw eech’ool, ut rik’in lix tenq’ a’an, naru nekeq’ax ru lix pleet li ruchich’och’ a’in t’anenaq. Ak eeb’aanuhom chaq ut naru nekeb’aanu wi’chik.
Ilonqex chi uub’ej. Lee ch’a’ajkilal ut lix rahil eech’ool tz’aqal wankeb’, a’b’an moko wanqeb’ ta chi junelik.22 Taanume’q li q’ojyin. Xb’aan naq “li K’ajolb’ej kiwakli chi wanq k’irtesink sa’ xxik’.”23
Li sumal Norby ke’xye we: “Wan naq nachal sa’ qak’a’uxl li rahil ch’oolej, a’b’an ink’a’ naqak’e xna’aj chi kanaak.”24 Li Apostol aj Pablo kixye, “Rahob’tesinb’ilo … a’b’an moko yeq’inb’ilo ta; wanko sa’ ch’a’ajkilal, a’b’an ink’a’ nach’inank qach’ool; nokoosik’e’k, a’b’an moko kanajenaqo ta qajunes; neke’numtaak sa’ qab’een, a’b’an ink’a’ nokohe’xsach.”25 Maare lub’luuqex, a’b’an maajun wa teek’e eerib’ chi t’ane’k.26
Us ta wankeb’ lee rahil toch’olal, laa’ex teeye’ lee ruq’ reheb’ lee ras eeritz’in, xkanab’ankil eerib’ chiru lix yeechi’ihom li Jesus, “Li ani taasachq li xyu’am chiru sa’ ink’ab’a’, a’an tixtaw xyu’am.”27 Eb’ li wankeb’ xtoch’olal li yoj neke’rileb’ lix toch’olaleb’ li ras riitz’ineb’, a’aneb’ lix anjel li Dios sa’ li ruchich’och’.
Junpaat chik taqab’i li raatin li qararookil profeet, li Awa’b’ej Russell M. Nelson, jun winq k’ojob’anb’il chi tz’aqal lix paab’aal chirix li Jesukristo, jun winq re yo’onink ut tuqtuukilal, raab’il xb’aan li Dios a’ut ink’a’ kolb’il chiru lix toch’olal li aamej.
Sa’ 1995 lix rab’in, xEmily kitawe’ li cancer sa’ xtib’el. Ke’wan li kutan b’ar wi’ ke’wan royb’enihom ut xsahileb’ xch’ool naq kiyo’la lix k’uula’al chi kaw. A’b’an li cancer ink’a’ kisach, ut lix raarookil Emily kikam wiib’ xamaan chik ma naxket wuqlaju xka’k’aal chihab’, kixkanab’ lix raarookil b’eelom ut oob’ lix kok’al toj ka’ch’ineb’ xyu’am.
Sa’ li jolomil ch’utub’aj-ib’, toje’aq xkamik, li Elder Nelson kixye: “Rik’in xya’al wu re rahil ch’oolejil kiwaj raj xtenq’ankil chi us li qarab’in. … Wi wan raj inwankilal re waklesink chi yo’yo, tz’aqal kik’ulun raj sa’ inch’ool xk’eeb’al wi’chik xyu’am. … A’b’an rik’in li Jesukristo wankeb’ li laaw a’an ut taaroksiheb’ rik’in xEmily … ut rik’ineb’ chixjunil li kristiaan sa’ lix hoonal li Qaawa’.”28
Sa’ li po xnume’, naq yoo chaq chirula’aninkileb’ laj santil paab’anel aran Puerto Rico ut kixjultika jun nimla kaq-sut-iq’ kiwan sa’ li chihab’ xnume’, li Awa’b’ej Nelson ki’aatinak rik’in rahok ut toq’ob’ank-u:
“A’in xkomon li yu’am. A’an aj-e naq wanko arin. Wanko arin re taawanq qatib’el ut re taayale’q qix. Junjunq reheb’ li yale’k-ix a’an neke’wan sa’ tib’elej, wankeb’ chik sa’ musiq’ej, ut lix yalb’al eerix arin a’an sa’ tib’elej ut sa’ musiq’ej ajwi’.”29
“Laa’ex ink’a’ xekanab’ eerib’ chi t’ane’k. Jwal nasaho’ qach’ool cherix. Laa’ex, aj tiikil santil paab’anel, kisach cheru naab’al k’a’aq re ru, a’b’an sa’ xyanq a’an, xekawresi lee paab’aal chirix li Qaawa’ Jesukristo.”30
“Naq naqapaab’eb’ lix taqlahom li Dios, taqataw sahil ch’oolejil sa’ xyanqeb’ li qach’a’ajkilal.”31
Chixjunil lix ya’al uhej te’chaqihob’resiiq
Ex was wiitz’in, ninyeechi’i eere naq xk’iresinkil lee paab’aal chirix li Qaawa’ Jesukristo tixk’e xkawil xmetz’ew eech’ool ut xnimal eeroyb’enihom. Choq’ eere, laa’ex li tiikex, laj K’irtesinel re li qaam, sa’ lix hoonal a’an ut jo’ chanru naraj a’an, tixk’irtesi chixjunileb’ lee toch’olal.32 Maak’a’aq b’alaq’ink, tawasiik, yale’k-ix, rahil ch’oolej, yaab’ak, rahilal chi moko toch’olal—a’ yaal jo’ chamal, jo’ nimal malaj jo’ rahil—li taakanaaq ta raj chi maak’a’ li k’ojob’ank ch’oolej, li tuqtuukilal, ut li yo’onihom ink’a’ na’oso’ re li ani tooxk’ul chi anchal ch’oolej rik’ineb’ li ruq’ rahob’tesinb’ileb’ naq tooq’ajq wi’chik rik’in. Sa’ li kutan a’an, naxch’olob’ xyaalal li Apostol aj Jwan, eb’ li tiikeb’ “li xe’chalk chaq sa’ li xnimal rahilal”33 te’xaqliiq chi tiqtooqeb’ rik’in saqi aq’… chiru li xnimajwal k’ojarib’aal li Dios.” Li Karneer “taamuheelanq qe … ut li Dios taachaqihob’resinq re chixjunil li xya’aleb’ eeru.”34 Taachalq li kutan a’an. Jo’kan ninch’olob’ xyaalal, sa’ xk’ab’a’ li Jesukristo, amen.