Kinahanglan nga Mobiya Dayon

Sa gabii sa Marso 11, 1938, gipundok ni Hermine Cziep ang iyang tulo ka mga anak libot sa usa ka radyo sa ilang gamay, usa ka kwarto nga apartment nga gawas lamang sa Vienna, Austria. Si Kurt Schuschnigg, ang pangulo sa Austria [chancellor], nagsibya og usa ka pakigpulong ngadto sa nasod. Ang German nga mga kasundalohan nagpundok subay sa utlanan tali sa ilang mga nasod. Gawas kon ang gobyerno sa Austria mouyon sa pagdawat sa Anschluss––ang panaghiusa sa Germany ug Austria ubos sa kamandoan sa Nazi––agawon sa kasundalohang German ang ilang yuta pinaagi sa pwersa. Ang pangulo wala kaayoy kapilian kon dili ang pagluwat ug sa paghangyo sa nasod sa pagdawat sa pagsulong sa German.

“Ug busa manamilit ako sa mga katawhan sa Austria,” mipahayag siya. “Dios panalipdi ang Austria!”

Misugod paghilak si Hermine. “Karon kita dili na Austria,” gisultihan niya ang iyang mga anak. “Buhat kini ni Satanas. Ang pangusog mosangpot ngadto sa pangusog, ug unsay anaa sa mga Nazi dili maayo.”¹

Sulod sa sunod duha ka adlaw, pipila ka tawo dayag nga misupak sa kasundalohan ni Adolf Hitler samtang misulod sa nasod ang mga German ug gipulihan ang pwersa sa kapolisan. Natawo si Hitler sa Austria, ug daghang mga Austrian ang misuporta sa iyang tinguha sa paghiusa sa tanang nagsulti og German nga mga tawo diha sa usa ka gamhanang bag-o nga ginghariang gitawag og “Ikatulong Gingharian [Third Reich],” bisan kon kini nagpasabot og pagtugyan sa nasudnong kagawasan.²

Ang bana ni Hermine, si Alois, mipakigbahin sa iyang pagduda sa mga Nazi. Nahimo siyang presidente sa Vienna Branch kapin sa upat ka tuig, ug si Hermine miserbisyo kauban niya isip presidente sa Relief Society. Ang branch gamay, may mga otsenta ka miyembro lamang, ug pipila kanila lig-ong mga dumadapig ni Hitler ug sa Anschluss. Ang ubang mga miyembro sa branch, ilabi na kadtong may Judeo nga kagikan, mitan-aw sa pagsaka ni Hitler sa gahom uban ang kahadlok ug kabalaka. Apan ang mga Santos sa Vienna pamilya lamang gihapon, ug ang mga Cziep dili buot sa mga Nazi nga mobahin kanila.³

Sa dihang si Hermine ug Alois mipasakop sa Simbahan isip mga young adult, kini nakapahimo ug panagbangi tali kanila ug sa ilang mga ginikanan. Ang amahan ni Alois, usa ka deboto nga Katoliko, dili na buot makigkita sa iyang anak nga lalaki, gisultihan niya siya sa sulat nga kinahanglan gayod nga iyang isalikway ang iyang pakig-uban sa mga Santos sa Ulahing mga Adlaw. “Kon ikaw mohukom sa dili pagpaminaw sa akong mga pulong,” misulat ang iyang amahan, “dili na ako makigsulti kanimo pag-usab niini na kinabuhi, ug unsay imong isulat ngari kanako adto mopadulong sa kalayo.” Ang iyang amahan dugay na nga namatay, ug bisan si Alois maayo na og relasyon sa iyang mga igsoon, nasayod siya sa sakit sa usa ka nagkabangi nga pamilya.⁴

Ang ubang mga Santos sa Vienna nakasinati sa samang pagsalikway, ug daghang mas batan-ong mga magtiayon diha sa branch ang mitan-aw sa mga Cziep isip mga ginikanan. Tungod kay si Hermine kasagaran walay kwarta alang sa mga trambiya, molakaw siya tabok sa siyudad kadaghan sa usa ka semana sa pagbisita sa mga babaye sa branch. Kon ang usa ka babaye gikan sa branch manganak, dad-an ni Hermine og pagkaon ang pamilya, tabangan sa pagpanglimpyo, ug bantayan ang mas dagko nga mga bata. Si Alois, sa laing bahin, magbisikleta nga magbiyahe, kasagaran padulong sa pagtambong og mga atimanunon sa branch human og trabaho sa alas siyete kada gabii.⁵

Tulo ka adlaw human sa pakigpulong sa Pangulo sa Nasod nga si Schuschnigg, pula ug puti nga mga bandila sa Nazi nga may itom nga mga swastika gilinya sa kadalanan sa Vienna. Tungod kay si Alois mitrabaho sa usa ka dakong kompaniya nga German, siya ug ang iyang kauban sa trabaho gimandoan sa pagbiya sa buhatan aron sa paglinya diha sa dalan ug “pagsaludo sa pagtahod” [guard of honor] samtang nagparada si Hitler ug ang iyang kasundalohan diha sa siyudad. Samtang si Alois mitindog diha sa nagtampusisok nga katawhan, hapit dili siya makakita sa abuhong matiklop-tiklop ang atop nga sakyanan ni Hitler samtang nagdagan og hinay sa dalan, giliyokan og mga sakyanan sa polis ug armadong mga sundalo nga nagsul-ob og pinatuskig nga mga uniporme. Tanang tawo nga naglibot ni Alois miabiba, nagpataas sa ilang tuo nga mga bukton sa saludo nga Nazi.

Sa pagkasunod nga adlaw, si Alois mikuyog sa liboan sa iyang isig ka lungsuranon samtang sila nagdasok ngadto sa Heldenplatz, o “Hero’s Square,” sa gawas lamang sa Hofburg Palace sa Vienna. Tag-as og lakang si Hitler nga mipadulong ngadto sa balkonahe sa palasyo ug mipahayag, “Ako makaanunsiyo sa wala pa ang kasaysayan ang pagsulod sa akong yutang natawhan ngadto sa Ginghariang German.”⁶

Samtang ang pundok misugwak, mga singgit sa “Heil Hitler!” mipuno sa plaza. Naamgohan ni Alois nga siya nagsaksi og usa ka importanting higayon sa kasaysayan. Unsaon niini nga mga hitabo pag-apekto sa mga Santos sa Vienna mipabilin nga dili tataw.⁷

---

Sa laing bahin sa kalibotan, ang baynte tres anyos nga Chiye Terazawa nawad-an og kadasig. Sulod sa hapit usa ka bulan, siya nagserbisyo isip usa ka nagsulti og Hinapon nga misyonaryo sa Honolulu, Hawaii. Bisan og ang iyang mga ginikanan gikan sa Japan, siya natawo ug gipadako diha sa Estados Unidos ug wala magsulti og Hinapon. Sa tinuod, samtang siya nagtuon sa pinulongan kauban sa ubang mga misyonaryo, kanunay niyang gitamay ang iyang kaugalingon tungod sa dili dayon dali nga makakat-on. Hapit ang tanang adlaw usa ka pakigbisog, ug siya nangamuyo sa Dios nga tabangan siya nga makakat-on.⁸

Hapit duol sa tulo ka tuig ang milabay sukad si Presidente Heber J. Grant mibati nga giaghat sa pag-abli og usa ka misyon taliwala sa daghang lumulupyo nga mga Hapon sa Hawaii. Samtang siya ug ang iyang mga magtatambag naghinam-hinam sa pagbalik sa misyonaryong buhat taliwala sa mga tigsulti og Hinapon, ang usa ka kanhi presidente sa misyon sa Japan mitambag batok niini. Mituo siya nga daghan kaayong kultural nga mga babag ang moali sa kalamposan.

Sa gihapon, si Presidente Grant determinadong gipadayon ang plano, nakumbinser nga ang usa ka Hinapon og pinulongan nga misyon sa Hawaii makatukod og lig-on nga mga branch sa mga tigsulti og Hinapon kinsa mahimong makigbahin sa ebanghelyo ngadto sa mga higala ug pamilya sa Japan.⁹ Sa Nobyembre 1936, gitawag niya si Hilton Robertson, kinsa nahimo usab nga presidente sa misyon sa Japan, sa pag-abli sa misyon. Si Presidente Robertson ug ang iyang asawa, nga si Hazel, mibalhin ngadto sa Honolulu, ug tulo ka elder gikan sa Estados Unidos sa wala madugay miuban kanila.¹⁰ Dayon miabot si Chiye sayo sa Pebrero 1938.

Bisan pa sa iyang mga pakigbisog sa pinulongan, si Chiye usa ka madasigong misyonaryo. Siya ang unang full-time nga Hapon-Amerikano nga misyonaryong nagserbisyo diha sa Simbahan, ug ang ebanghelyo usa ka gimahal nga bahin sa iyang kinabuhi. Walay usa sa iyang mga ginikanan ang mga miyembro sa Simbahan, apan sila mipuyo sulod sa daghang katuigan taliwala sa mga Santos sa habagatang-silangan sa Idaho. Sa wala pa mamatay ang iyang inahan sa pandemya sa impluwensiya kaniadtong 1918, mihangyo siya sa amahan ni Chiye sa pagpadala ni Chiye ug sa iyang lima ka igsoon ngadto sa mga miting sa Simbahan.

“Dili ka makapatubo kanila pinaagi sa imong kaugalingon lamang,” ang inahan ni Chiye misulti kaniya. “Ang Simbahan mao ang mahimo nilang inahan aron ikaw mahimo nga ilang amahan.”¹¹

Ug ang Simbahan nakahimo og maayo sa bahin niini, sa Idaho ug dayon sa California human ang pamilya mibalhin didto. Sa wala pa molarga si Chiye sa iyang misyon, ang mga Santos sa iyang stake mihatag og usa ka panamilit nga pagtipon-tipon nga adunay mga pakigpulong sa lokal nga mga lider, usa ka mananayaw sa sadsad [tap dancer] nga tugtog sa upat ka tawo nga naggamit og kwirdas nga instrumento, ug usa ka orkestra alang sa musika sa sayaw.¹²

Isip ang mao lamang nga sister misyonaryo nga walay bana sa misyon, si Chiye kasagarang nakigtrabaho uban ni Sister Robertson. Tungod kay ni usa kanila makasulti og daghan nga Hinapon, kasagaran silang mitudlo sa mga tigsulti og Iningles. Gitawag usab ni Presidente Robertson si Chiye sa pagtukod og usa ka Young Women’s Mutual Improvement Association diha sa misyon ug nagserbisyo isip ang presidente niini. Ang buluhaton makahahadlok, apan midawat siya og pipila ka tambag kon unsaon sa pagtukod sa MIA sa dihang si Helen Williams, ang unang magtatambag sa YWMIA sa kinatibuk-ang kapangulohan, mibisita sa mga isla.

Mipili si Chiye sa iyang mga magtatambag ug mihukom sa mga lider alang sa Bee-Hive nga Batang mga Babaye ug Gleaner nga Batang mga Babaye. Nakigtrabaho usab siya kauban si Marion Lee, ang elder nga gi-assign sa pagpangulo sa young men, sa pagplano sa unang miting sa MIA sa misyon.¹³ Bisan og ang organisasyon alang sa mga kabatan-onan sa Simbahan, ang mga miting sa MIA bukas ngadto sa mga tawo sa tanang edad. Kini mahimong gabii sa kinaraang mga awit, sayaw, ug pag-istorya nga Hinapon gikan sa lokal nga mga Santos ug mga higala sa branch. Mamulong si Marion kabahin sa katuyoan ug tumong sa MIA, ug si Chiye mamulong mahitungod sa kasaysayan sa programa sa YWMIA.

Giiskedyul nila ang miting ngadto sa Marso 22. Gikuyawan si Chiye nga walay usa nga moanha. Gikagol-an ni Marion nga ang programa nga ilang gihimo mubo ra kaayo. Ang iyang kauban miingon nga walay angay nga kagol-an. “Ang Ginoo motabang,” siya misaad.

Sa dihang miabot ang panahon sa pagsugod sa miting, ang pipila ka tawo wala pa moabot, apan si Chiye ug Marion mihukom sa pagsugod nga wala sila. Misugod ang mga misyonaryo og usa ka awit ug mihalad og usa ka pag-ampo. Si Kay Ikegami, ang superintendente sa Sunday School, dayon miabot uban sa iyang pamilya. Wala madugay human niana, lain nga pamilya miabot. Sa hinapos sa miting, sobra sa kwarenta ka tawo nagpundok, lakip ang tanang kaubang mga lider ni Chiye sa MIA. Usa ka lalaki gani mikanta og tulo ka awit nagkompleto sa programa ug nagpakunhod sa kahadlok mahitungod sa usa ka mubo nga miting.

Nahupay si Chiye ug Marion. Ang MIA sa misyon nagpadulong sa usa ka malaumong sinugdanan. “Ang Dios nag-abli sa dalan,” mireport si Chiye sa iyang journal. “Ako naglaom lamang nga kami makahimo niini nga molampos.”¹⁴

---

Nianang ting-init, si J. Reuben Clark sa Unang Kapangulohan miandam sa pagpamulong diha sa usa ka tinuig nga pagpundok sa Santos sa Ulahing mga Adlaw nga seminary, institute, ug mga magtutudlo og relihiyon sa kolehiyo.

Si Presidente Clark, usa ka kanhi abogado ug diplomat, usa ka lig-ong tigtanyag sa edukasyon. Sama sa ubang relihiyosong mga tawo sa iyang henerasyon, naguol siya mahitungod sa kalibutanong mga uso nga nagpuli sa relihiyosong mga tinuohan diha sa klasroom. Nasamok siya labi na sa mga batid sa bibliya kinsa mihatag og gibug-aton sa moral nga mga pagtulon-an ni Jesus labaw sa Iyang mga milagro, Pag-ula ug Pagkabanhaw. Sa tibuok niyang hingkod nga kinabuhi, nakita niya ang mga higala, kauban sa trabaho, ug gani kaubang mga Santos sa Ulahing mga Adlaw nga nahimong nalinga pag-ayo sa kalibutanong mga ideya nga ilang gibiyaan ang ilang pagtuo.¹⁵

Si Presidente Clark dili gusto nga samang butang ang mahitabo ngadto sa nagsaka nga henerasyon sa mga Santos. Ang tulo ka kolehiyo sa Simbahan, trese ka institute, ug nobenta y nwebe ka mga seminary gitukod sa “paghimo og matinud-anong mga Santos sa Ulahing mga Adlaw.” Apan siya naguol nga pipila ka magtutudlo niini nga mga eskwelahan napakyas sa mga oportunidad sa pagpatubo og hugot nga pagtuo diha sa gipahiuli nga ebanghelyo, sa dihang sila milikay gikan sa pagpamatuod, naghunahuna niini nga makadaot sa ilang mga estudyante sa pagpangita sa kamatuoran. Mituo siya nga gikinahanglan sa mga kabatan-onan sa Simbahan ang usa ka relihiyosong edukasyon, lig-on sa pundasyon sa mga panghitabo ug sa doktrina sa Pagpahiuli.¹⁶

Sa buntag sa Agosto 8, 1938, si Presidente Clark nakigkita sa mga magtutudlo didto sa Aspen Grove, usa ka nindot nga dal-og [canyon] nahimutang sa suok nga mga bukid duol sa Provo, Utah. Sa iyang pagbarog sa pagpamulong, usa ka unos sa ulan mihuros ngadto sa dapit, mikuso-kuso sa balay diin siya ug ang mga magtutudlo nagtigom. Bisan pa sa sitwasyon, gisultihan niya ang mananambong nga tuyo niya ang pagsulti sa walay lipud-lipod alang sa ubang sakop sa Unang Kapangulohan.

“Kinahanglan gayod nga atong isulti og yano kon unsay atong gipasabot,” miingon siya, “tungod kay ang kaugmaon sa atong mga kabatan-onan, dinhi sa yuta ug sa human dinhi, ingon man usab ang kaayohan sa tibuok Simbahan, mamiligro.”

Iyang giila ang sukaranang doktrina sa gipahiuli nga ebanghelyo. “Adunay alang sa Simbahan, ug alang sa matag usa ug sa tanang mga miyembro niini, duha ka importanting mga butang nga kinahanglan dili mahimong malaktawan, makalimtan, mausab ang kahulogan, o isalikway,” siya miingon. “Una––nga si Jesus Anak sa Dios, ang Bugtong Anak sa Amahan diha sa unod.”

“Ang ikaduha,” mipadayon siya, “mao nga ang Amahan ug ang Anak mao gayod ug sa kamatuoran ug sa buhat ang mipakita ngadto ni Propeta Joseph sa usa ka panan-awon diha sa mga kakahoyan.”

“Wala niining duha nga importante kaayong mga pagtuo,” mipadayag siya, “ang Simbahan mohunong nga mahimong mao ang Simbahan.”¹⁷

Dayon siya namulong kabahin sa importansya sa pagtudlo niini nga mga baroganan ngadto sa mga estudyante. Ang mga kabatan-onan sa Simbahan gutom alang sa mga butang sa Espiritu,” miingon siya. “Gusto sila nga makaangkon og mga pagpamatuod sa espiritu sa kamatuoran.”¹⁸

Mituo siya nga ang usa ka personal nga pagpamatuod sa ebanghelyo kinahanglan mao ang unang kinahanglanon alang sa pagtudlo sa ebanghelyo. “Walay igo nga nakat-onan, walay igo nga pagtuon, ug walay gidaghanon sa nahuman nga mga kurso sa eskwelahan ang makapuli niini nga pagpamatuod,” miingon siya. Dugang pa, mipadayag siya, “dili ka kinahanglang motudlo sa hilom niining may espirituhanong kasinatian nga mga kabatan-onan ug molingla kaniya sa pagkat-on og relihiyon. Makasulti ka og diretso, mag-atubangay, ug makigsulti kaniya. Dili nimo kinahanglan nga ililong ang relihiyosong mga kamatuoran pinaagi sa pagsagol sa kalibutanong mga butang.”

Samtang ang ulan mihapak sa mga bintana sa balay, giaghat ni Presidente Clark ang mga magtutudlo sa pagtabang sa Unang Kapangulohan sa pagpalambo sa relihiyosong edukasyon diha sa Simbahan.

“Kamong mga magtutudlo adunay dako kaayo nga misyon,” mipamatuod siya. “Ang inyong labing dako nga tinguha, ang inyong kinahanglanon ug bugtong nga katungdanan, mao ang pagtudlo sa ebanghelyo ni Ginoong Jesuskristo ingon nga gipadayag niining ulahing mga adlaw.”¹⁹

Human sa pakigpulong, pipila sa mga magtutudlo misupak sa direksiyon nga gimapa sa Unang Kapangulohan alang sa edukasyon sa Simbahan, nagtuo nga kini nagpugong sa ilang kagawasan sa pagtudlo ingon nga ilang gihunahuna nga labing maayo. Ang uban nalipay sa paghatag og gibug-aton niini sa pagtudlo og sukaranang mga kamatuoran ug sa paghatag og personal nga pagpamatuod. “Matinguhaon akong mopalambo niini nga buhat,” misulti ang komisiyoner sa edukasyon sa Simbahan nga si Franklin West ngadto ni Presidente Clark. “Nagsaad ako kanimo nga imong makita ang tataw ug kusog nga paglambo.”²⁰

Pila ka buwan ang milabay, ang programa sa seminary misugod og bag-ong klase alang sa mga estudyante niini: “Ang mga Doktrina sa Simbahan [The Doctrines of the Church].”²¹

---

Sa Pebrero 1939, nahibaloan ni Chiye Terazawa nga ang iyang presidente sa misyon nagplano sa pagbalhin og duha ka sister nga mga misyonaryo ngadto sa laing dapit sa Hawaii. Ang balita nakapaguol kaniya. Sa iyang YWMIA nga maayo ang dagan sa Honolulu, dili siya gustong mobiya. Kinsa ang mabalhin, naghunahuna siya, ug asa sila moadto?²²

Ang misyon karon aduna nay upat ka sister nga mga misyonaryo, ang tanan kanila nagtipon sa pagpuyo ug sa pagtrabaho sa Honolulu. Si Presidente Robertson, bisan pa niana, bag-ohay nga mitukod og mga branch sa mga Santos nga Hapon sa Maui, Kauai, ug sa Big Island sa Hawaii. Ang mga sister nga iyang gipili alang sa pagbalhin responsable sa pakigtrabaho uban sa mga elder sa paglig-on sa usa niini nga mga branch gikan sa labing sayo niini nga ang-ang sa pagtubo.²³

Sa Marso 3, 1939, gitawag ni Presidente Robertson si Chiye ug ang iyang companion, si Inez Beckstead, ngadto sa iyang opisina. Gisultihan niya sila nga siya mopadala kanila ngadto sa Hilo, usa ka siyudad sa Big Island. Diha dayon daghang emosyon ang gibati ni Chiye, ug dili siya makapugong sa paghilak. Siya nalipay ug nahupay nga dili na siya maguol mahitungod sa pagpabilin o sa paglakaw. Apan mingawon siyang makigtrabaho uban sa mga Robertson ug sa mga Santos nga Hapon sa Oahu.

Pila ka adlaw ang milabay, si Chiye ug si Inez nanamilit ngadto sa usa ka pundok sa mga misyonaryo ug mga Santos nga Hapon diha sa pantalan sa Honolulu. Daghang mga babaye midayandayan sa mga companion og mga bolitas ug mga kwintas nga bulak. Si Kay Ikegami mihatag kanila og pipila ka kwarta alang sa biyahe. Ang dugay na nga Santos nga Hapon nga si Tomizo Katsunuma mihatag kanila og mga selyo sa koreyo.²⁴

Usa ka tawo nga wala sa pantalan mao si Tsune Nachie, ang pinalanggang nagtrabaho sa templo gikan sa Japan, kinsa namatay pipila ka bulan ang milabay. Ang tigulangong babaye nailhan sa kadaghanan isip ang “inahan sa misyon,” ug nahimo siyang usa ka minahal nga higala ug magtutudlo ni Chiye sulod sa milabay nga tuig. Sa mga oras human mamatay si Sister Nachie, sa tinuod, mihangyo ang mga Robertson ni Chiye sa pagtabang kanila sa pag-andam sa lawas niya alang sa paglubong. Malipay unta si Sister Nachie nga mahibalo nga duha ka sister nga mga misyonaryo moadto sa Hilo. Sa unang pipila ka tuig, siya sa iyang kaugalingon mismo, miserbisyo og lokal nga misyon didto.²⁵

Miabot si Chiye ug si Inez sa Hilo sa buntag sa Marso 8, ingon og gidagat apan andam sa pagtrabaho. Ang Hilo mas gamay kay sa Honolulu. Si Chiye ug si Inez walay makita nga mga hotel o mga restawran diha sa lungsod, gawas sa usa ka kapehan buyon sa dunggoanan sa pantalan. Ang Hilo Branch mga lima ka bulan na ang gidugayon, ug sa kasagaran mga treynta y singko ka mga tawo––kadaghanan kanila mga investigator––mitambong og mga miting sa Dominggo. Ang mga elder nakatukod na og usa ka Sunday School ug usa ka programa sa MIA alang sa young men, apan walay YWMIA o Primary. Miuyon si Chiye sa pagpangulo sa young women samtang si Inez miserbisyo isip ang presidente sa Primary.²⁶

Ang duha ka misyonaryo mibalhin sa ilawom sa silong sa usa ka kaserahanan nga balay alang sa mga babaye ug nakakita og daghang mga oportunidad sa pagpalambo sa ilang Hinapon. Usa sa unang mga butang nga ilang gihimo mao ang paghangyo sa mga administrador ug mga magtutudlo sa usa ka lokal nga eskwelahan sa elementarya kon sila makaistorya ba ngadto sa mga estudyante mahitungod sa Primary. Niana nga panahon, ang mga misyonaryo migamit sa Primary isip usa ka paagi sa pagpaila sa mga kabataan ug sa ilang mga pamilya sa Simbahan. Tungod kay ang mga kalihokan makalingaw ug nagpalambo og yano nga mga hiyas nga Kristiyano, kini midani sa mga kabataan sa daghang mga relihiyon. Si Chiye ug si Inez gidayeg diha sa eskwelahan, ug wala madugay, dinosena nga mga kabataan mitambong sa Primary mahapon sa Miyerkoles.²⁷

Nianang tingpamulak, ang sister nga mga misyonaryo mihukom sa pagpasalida sa mga bata sa Ang Malipayong mga Kasingkasing [The Happy Hearts], usa ka may tugtog sa musika nga dula [musical play] nga gipahimo sa Primary general board alang sa mga kalingawan sa Primary sa tibuok Simbahan. Diha sa dula, usa ka hari ug reyna sa usa ka hinanduraw nga yuta nagtudlo sa mga kabataan ngano nga ang dili maayong mga butang sama sa ulan, pagkaon og mga utanon, ug pagkatulog og sayo sa pagkatinuod maayo alang kanila.²⁸

Kon si Chiye ug Inez dili manuktok og kabalayan, magtuon, o makigkita og mga investigator, sa kasagaran sila makit-an nga nagpraktis og mga awit, manahi og mga sinina sa dula, mag-ayo sa mga gamitunon sa dula, o manghangyo sa mga ginikanan sa pagpadala sa ilang mga anak sa praktis. Ang mga Santos sa Hilo ug ang mga elder mitabang usab, sa pagpangita sa wala motunga nga mga kabataan, sa paghimo og mga gamitonon sa dula, ug sa pagtabang sa mga ensayo.²⁹

Siyam ka adlaw sa dili pa ang pagpasundayag, ang ensayo usa ka makaguol. “Unsa ka samok,” misulat si Chiye sa iyang journal. “Apan ako nagtuo nga kini mahimong maayo. Hinoon ako naglaom.”³⁰

Ang ulahing mga ensayo maayo ang dagan, ug samtang nagkaduol ang adlaw sa pagpasundayag, ang tanan nagsugod sa pagkanahiusa. Gipahibalo sa mga misyonaryo ang kalingawan diha sa pamantalaan ug gihuman ang pagpanahi ug pagpamilot sa mga sinina sa dula. Si Tamotsu Aoki, usa ka lokal nga negosyante kinsa nagsusi sa Simbahan uban sa iyang pamilya, miuyon nga moalagad isip ang tagdumala sa tulumanon.³¹

Sa buntag sa pasundayag, mimata og sayo si Chiye ug mitabang sa pagpundok sa mga bulak, mga dahon, ug ubang mga tanom sa pag-adorno sa entablado sa meetinghouse. Dayon, samtang ang mga Santos ug ang mga elder mipahimutang sa mga lingkoranan ug gihan-ay ang mga talan-awon, midali siya sa pagpasul-ob sa mga kabataan sa sinina sa dula ug sa pag-makeup sa eksaktong oras.

Sa pagka-alas siyete sa gabii, mga lima ka gatos ka tawo ang mipundok alang sa pasundayag. Sa kahupay ni Chiye, ang mga kabataan midula sa ilang mga bahin og maayo. Siya ug si Inez naukyab sa daghan kaayong mga tawo nga mianha sa meetinghouse sa pagsuporta sa Primary.³² Sa kataposan sa dula, tanan sila naminaw samtang ang mga magdudula nanganta og dungan:

---

Sa ting-init sa 1939, ang onse anyos nga si Emmy Cziep ug ang iyang mga igsoon, kinse anyos nga si Mimi ug ang dose anyos nga si Josef, nalingaw sa bakasyon sa Czechoslovakia, usa ka nasod sa amihanan lamang sa ilang panimalay sa Vienna, Austria.

Ang mga kabataan ug ang ilang mga ginikanan, si Alois ug Hermine, nakabisita sa pamilya didto daghang mga ting-init sukad namatay ang amahan ni Alois. Mipuyo sila uban sa duha ka igsoong mga lalaki ni Alois, si Heinrich ug si Leopold, ug sa ilang mga pamilya sa Moravia, usa ka rehiyon sa sentral nga bahin sa nasod.³⁴

Sama sa Austria ang Czechoslovakia usa ka teritoryo nga giokupar sa Nazi. Wala madugay human sa Anschluss, ang kasundalohan ni Hitler, miagaw sa Sudetenland, usa ka utlanan nga rehiyon sa Czechoslovak nga adunay daghang kaliwat sa mga German. Bisan og daghang mga Czechoslovaks gustong manalipod sa ilang nasod, ang mga lider sa Italy, France ug Great Britain nanghinaot nga malikayan ang dakong gubat sa Europe ug nagkauyon ngadto sa pag-ilog. Agi og baylo, misaad si Hitler sa paglikay gikan sa bisan unsa nga mga pag-atake. Sulod sa pipila ka bulan, gilapas niya ang iyang pag-uyon ug giilog ang nahibilin sa nasod.³⁵

Ngadto ni Emmy, ang panagbangi ingon og layo. Gusto niya nga makauban ang iyang mga paryente. Nalingaw siya sa pagdula og pagpakaaron ingnong mga pulis ug mga kawatan kauban sa iyang mga ig-agaw ug sa pagsinabligay sa duol nga sapa. Sa dihang ang iyang mga ginikanan kinahanglang mopauli sa Austria katunga sa ting-init, siya ug ang iyang mga igsoon mipabilin sa Czechoslovakia og pipila pa ka semana.

Sa Agosto 31, 1939, ang mga kabataang Cziep mao pay paglingkod sa paniudto sa dihang ang ilang uyoan nga si Heinrich mibutho og kalit sa kwarto, namula ang iyang nawong. “Kinahanglan kamong molakaw karon!” mituaw siya. “Kinahanglan nga mobiya dayon!”

Si Emmy nalibog ug nahadlok. Gisultihan siya sa iyang uyoan nga si Hitler ingon og nagplano og usa ka butang. Mga mando gipagula nga ipasira ang mga utlanan, ug ang ala una nga tren nga molabay diha sa ilang lungsod mahimong katapusan nilang higayon sa pagpauli sa Vienna. Ang pagsakay sa tren mahimong imposible, miingon siya, apan ang mga bata kinahanglan nga mosulay kon sila milaom sa pagpauli ngadto sa ilang mga ginikanan.

Sayo nianang buntag, si Emmy ug ang iyang mga igsoon mibutang sa ilang tanang mga sinina sa usa ka batya nga sabonon og tubig aron sa paglaba. Ang ilang iyaan ug uyoan mitabang kanila sa paglubag sa ilang mga sinina sa dili pa nila, bisan og basa, isulod sa maleta. Dayon sila midagan ngadto sa estasyon sa tren.

Ang estasyon puno sa natarantang mga tawo, tanan sila nagdinuotay nga makagawas sa nasod. Si Emmy ug ang iyang mga igsoon misoksok sa ilang mga kaugalingon sulod sa tren og diha dayon gilibotan sa daghan kaayong init, nagkasingot nga mga pasahero. Dili hapit makaginhawa si Emmy. Sa dihang ang tren mihunong sa mga balangay nga agianan sa rota, ang mga tawo mohasmag sa ilang mga kaugalingon sa mga bintana sa tren, nagsinggit ug naninguha sa pagkatkat sa sulod, apan walay lugar.³⁶

Ngitngit na sa dihang miabot ang tren ngadto sa Vienna. Puno sa mga luha, ang pamilyang Cziep nagmaya nga sila nagkahiusa og balik.

Kay sa mobalik ngadto sa gamay kaayo nga apartment diin si Emmy migahin sa iyang tibuok nga kinabuhi, miadto sila sa usa ka bag-ong apartment sa Taborstrasse, usa ka maanindot nga dalan diha sa tunga sa lungsod. Sulod sa mga katuigan, si Alois ug Hermine gustong makakita og mas maayong panimalay alang sa ilang nagtubo nga pamilya, apan ang ilang gamay nga sweldo, kakulang sa balay, ug politikanhong mga pagpugong sa paghatag og mga apartment mihimo niana nga imposible. Dayon ang ekonomiya milambo human sa Anschluss, ug ang negosyo kalima pil-a ang pagtubo diha sa kompaniya diin si Alois mitrabaho.

Uban sa tabang sa usa ka miyembro sa Simbahan kinsa mitrabaho alang sa usa ka opisyal sa Nazi, si Alois ug Hermine mi-apply alang sa usa ka bag-ong apartment ug nakakuha og usa nga adunay tulo ka kwarto, usa ka kusina, usa ka kaligoanan, ug usa ka sala. Kini usab mas duol sa meetinghouse sa branch––kwarenta y singko nga laktonon, kay sa duha ka oras nga ilang naandan.³⁷

Sa kasubo, ang maayong swerte miabot sa kaalaot sa mga Judeo kinsa sa makausa mao ang unang mga mamumuyo sa Taborstrasse. Wala madugay human sa Anschluss, gilungkab sa mga Nazi ug sa ilang mga sumusunod ang mga negosyo sa Judeo, gisunog ang mga sinagoga, ug gidakop ug gipapahawa sa nasod ang liboan ka mga lungsuranong mga Judeo. Daghang mga Judeo nga may kapasidad sa paglayas sa nasod mibiya sa ilang mga panimalay, nagbiya sa mga apartment nga bukas alang sa mga pamilya sama sa mga Cziep nga kapoy-an.³⁸ Ang ubang mga Judeo mipabilin sa siyudad, lakip ang pipila ka mga Santos nga may kagikan nga Judeo diha sa Vienna Branch. Ug nagtubo ang ilang kahadlok alang sa ilang mga kinabuhi.³⁹

Sa Septyembre 1, si Emmy ug ang iyang pamilya migahin sa ilang unang gabii nga nag-uban sa ilang bag-ong apartment. Samtang sila natulog, usa ug tunga ka milyon nga kasondalohang mga German miatake sa Poland.⁴⁰