2012
Fehangahangai mo e Kahaʻú ʻi he ʻAmanaki Lelei
Siulai 2012


Fehangahangai mo e Kahaʻú ʻi he ʻAmanaki Lelei

ʻĪmisi
Fai ʻe ʻEletā José A. Teixeira

ʻE hanga ʻe hono fakamuʻomuʻa ʻo e ʻEikí, Hono puleʻangá, pea mo hotau fāmilí ʻo ʻomi ʻa e ʻamanaki lelei ʻoku tau fie maʻu ke fehangahangai ai mo e ngaahi faingataʻa ʻo e lolotongá mo e kahaʻú.

Ne hoko ʻa ʻAnolo Telesi Kulilo ko e taha hoku ngaahi kaumeʻa lelei tahá ʻi he taimi naʻá ku taʻu 20 tupu aí. ʻI hono taʻu 62, ne ui ai ʻa Misa Kulilo, hili ʻene maʻu vāhenga mālōlō ko e ʻenisiniá, ko e taha ʻo hoku ongo tokoni ʻi he kau palesitenisií ʻi he Vahefonua ne ʻiloa he taimi ko iá ko e Vahefonua ʻOlisa Potukalí, ʻo mau ngāue fakataha ai ʻi ha ngaahi taʻu.

Naʻe ʻomi kiate au, ko ha taha taki lakanga fakataulaʻeiki kei siʻi, heʻene fakapotopotó mo ʻene taukeí ha faleʻi mahuʻinga lahi pea mo ha ʻilo. Ko ha taha natula fakatuʻamelie; naʻe sio maʻu pē ki he tafaʻaki lelei ʻo e tūkunga kotoa pea naʻe poto he huá. Ne hoko hono lotó ko ha maʻuʻanga ueʻi fakalaumālie lelei kiate kinautolu naʻe ʻiate iá pea tautautefito kiate au koeʻuhí he naʻá ku ʻilo ʻa e ngaahi faingataʻa fakalilifu naʻe fehangahangai mo iá.

Hili ʻene ʻosi mei he akó ko e ʻenisiniá, ne hū leva ʻa Misa Kulilo ki he Potungāue Fakafonua ʻo e ʻAkolonōmiká (National Agronomic Agency) ko ha taha fakatotolo ʻi Potukali pea folau ki mui ange ai ki he taha ʻo e ngaahi kolonia ʻo Potukalí ʻi ʻAfilika ke taki ʻi ha fatotolo ki he vavaé (cotton). Ne ʻoatu ia ʻe he ngāué ni ki ha ngāue maʻuʻanga moʻui lelei ʻo ne hoko ko ha pule māʻolunga ʻi ha pangikē fakavahaʻapuleʻanga lahi he fonuá. Lolotonga e taʻu ʻe meimei 30 ʻo ʻene ʻi ʻAfiliká, naʻá ne ohi hake ai ha fāmili fakaʻofoʻofa mo maʻu ha moʻui fiefia ka ne taʻeʻoua siʻono fakamālohiʻi fakatuʻupakē hono fāmilí ke foki ki Potukali tuʻunga he fakamamahi ʻo e fekeʻikeʻí mo e taú.

Ne liʻaki ai ʻe Misa Kulilo mo hono fāmilí ʻa e meʻa kotoa pē ne nau ngāueʻi—honau ʻapí mo ʻenau ngaahi koloa fakafoʻituituí—hili haʻanau siotonu ʻi he ngaahi nunuʻa fakamamahi ʻo e taú ʻi ha fonua ne nau ʻofa aí.

Ka neongo e puputuʻu mo e meʻa fakamamahi ne fakatupu ʻe he tau fakaʻau ʻo ne kapu ʻa e melino mo e tuʻuloa ʻa e fonuá he lolotonga ʻo hono ngaahi māhina fakaʻosi ʻi ʻAfiliká, ne fakahaofi ʻe Misa Kulilo ha taha ʻo hono ngaahi kaungāmeʻá ʻaki haʻane foaki ange ha kā totongi mamafa naʻá ne fakatau ʻi Siamane. Ko e kā ʻeni naʻe lava ai hono kaungāmeʻá mo e fineʻeiki hono kaungāmeʻá ke na hola mei he taú.

Naʻe ʻikai ke fulihi ʻe he koloa hulufau ne ʻomi ʻe he moʻui ngāue mālohí ʻa Misa Kuliló ʻa e meʻa naʻe muʻomuʻa kiate iá. Naʻe kei tuʻu maʻu ʻi he ngaahi tefitoʻi moʻoni paú mo e ʻofa ʻi hono fāmilí.

ʻI heʻene foki ki Potukali kuo taʻu 52, naʻe fehangahangai ai mo e moʻoni ʻo e kamata foʻou e meʻa kotoa mei he halaʻataá. Ka ʻi he ngaahi fili mo e meʻa fakamamahi ko ʻení, ko e hā naʻá ne fakahoko ha liliu ʻi heʻene moʻuí? Ko e hā naʻe kei fakatuʻamelie ai fekauʻaki mo e lolotongá pea mo e kahaʻú? Ko e hā naʻe fuʻu lototoʻa pehē aí?

Naʻe ului ʻa Misa Kulilo ʻi he ngaahi ʻuluaki ʻaho ʻo e Siasí ʻi Potukalí ʻo ne hoko ko ha pou mālohi mo ha paionia ʻi he fonuá. Ne tuʻo lahi haʻane taki hono fāmilí ki he temipale ʻi Suisalaní, ko ha fononga fefokiʻaki ʻi ha maile ʻe 2,800 (4,500 km), ʻo fakahaaʻi ai ʻa e tuí mo e līʻoá. ʻI hono ngaahi taʻu ngāué, kuo ʻomi ai ʻe Misa Kulilo mo hono uaifí ʻa e fiefiá ki hono fāmilí pea mo ha niʻihi tokolahi.

Naʻe fakatefito e tui ʻa Misa Kuliló ʻia Sīsū Kalaisi pea mo e ʻilo ko e ngataʻangá, ʻe pule ai ʻa Sīsū Kalaisí. Naʻe ʻoange ʻe he meʻá ni kiate ia ha ʻamanaki lelei ʻi he lolotongá ni pea mo e kahaʻú.

ʻOku fakaʻosi ʻaki e Fuakava Foʻoú ha pōpoaki ʻo e ʻamanaki lahi.1 Naʻe mamata ʻa e kau palōfita hangē ko Sione Fakahaá ki ha ngaahi meʻa kuo pau ke hoko mai pea nau fakahā mai kiate kitautolu ʻa e ngaahi tāpuaki te tau maʻu ʻo kapau te tau kei angatonu maʻu ai pē mo kātaki ki he ikuʻangá.

Naʻe mamata ʻa Sione ki ha tohi ʻoku ʻi ai hono ngaahi meʻa fakamaʻu ʻe fitu, vahaʻa taimi, peá ne fakamatalaʻi ʻa e founga fakafepakiʻi maʻu pē ʻe Sētane ʻa e kau angatonú (vakai, Fakahā 5:1–5; 6). Ka naʻe toe mamata foki ʻa Sione ʻe haʻi ʻa Sētane pea ʻe pule ʻa Kalaisi ʻi he ikuna (vakai, Fakahā 19:1–9; 20:1–11). Naʻe fāifai peá ne fakatokangaʻi ʻe nofo fakataha ʻa e kau angatonú mo e ʻOtuá ʻi he hili ʻo e Fakamaau Fakaʻosí (vakai, Fakahā 20:12–15).

Ko e taha ʻo e ngaahi palopalema lahi ʻo e ʻaho ní ko e feinga ke ikunaʻi ʻa e manavasiʻí mo e loto foʻí kae lava ke ikunaʻi ʻa e ngaahi faingataʻá mo e ngaahi fakatauelé. ʻOku lau momeniti pē haʻatau fakaava ha nusipepa, fekumi ʻi he uepisaití, pe fanongo ʻi ha fakamafola ongoongo he leitoó pe televīsoné kuo tau fehangahangai mo ha ngaahi fakamatala fakamamahi ʻo ha hia pe fakamamahi fakanatula ʻoku hoko he ʻaho kotoa pē.

ʻE lava ke tokoni ʻa e mahino ki he ngaahi talaʻofa ʻi he folofolá fekauʻaki mo e founga ʻe ikunaʻi ai ʻe he ʻEikí ʻa e koví mo e founga ʻe ikunaʻi ai ʻe he moʻoní ʻa e halá, ke tau fehangahangai ai mo e kahaʻú ʻi he ʻamanaki lelei mo e fakatuʻamelie. ʻOku tau mamata he māmaní he ʻahó ni ki he taú, ngaahi fakamamahi fakanatulá, pea mo e ngaahi palopalema fakaʻekonōmiká. Taimi ʻe niʻihi, ko e ngaahi meʻa ko ʻení ʻoku ʻikai ko ha ngaahi meʻa pē ʻoku tau mamata ki ai mei he mamaʻó ka ko ha ngaahi meʻa ʻokú ne uesia fakafoʻituitui kitautolu.

ʻOku ʻikai fie maʻu ia ke tau tēngihia ʻa e ngaahi koloa fakamāmani kuo molé pe ke tau tokanga pē ki he ngaahi meʻa fakamāmaní, he ʻe lava ʻe he ngaahi meʻa ko iá ke kaihaʻasi meiate kitautolu ʻa e fiefia ʻo e ngaahi meʻa faingofua mo mahuʻinga ʻo e moʻuí.

ʻOku ou fakamālō ʻi he sīpinga ʻa Misa ʻAnolo Telesi Kuliló. Naʻá ne ʻai e ngaahi meʻa fakalaumālié ke hoko ko ha ngaahi meʻa “ʻe ʻaonga lahi kiate [kimautolu] ʻi he ʻaho fakaʻosí” (2 Nīfai 25:8), kau ai ʻa e ngaahi fetuʻutaki fakafāmilí mo e tokoni ki he niʻihi kehé.

ʻOku totonu ke tau fehangahangai kotoa mo e kahaʻú ʻi he ʻamanaki lelei koeʻuhí he ʻoku tau ʻilo ʻe ikunaʻi ʻa e ngaahi mālohi ʻo e koví. ʻOku totonu ke tau maʻu ha fakatuʻamelie ʻi heʻetau fehangahangai mo e ngaahi faingataʻá he ʻoku tau maʻu he ʻahó ni ʻa e folofolá, ʻa e ngaahi akonaki ʻa e kau palōfita moʻuí, mafai ʻo e lakanga fakataulaʻeikí, temipalé, pea mo ʻetau fepoupouaki ko e kāingalotu ʻo e Siasí. ʻOku totonu ke tau “ikuna” koeʻuhí ko e lotú (T&F 10:5). Ka ko e mahuʻinga tahá, ʻoku totonu ke tau maʻu ha ʻamanaki lelei ki he moʻui taʻengatá koeʻuhí ko e feilaulau fakalelei haohaoa ʻa e ʻEikí (vakai, Molonai 7:41).

Ko e taimi ʻoku tonu ai ʻa e ngaahi meʻa ʻoku tau fakamuʻomuʻá, te tau maʻu leva ha moʻui lelei mo mahu ange. ʻE hanga heʻetau fakamuʻomuʻa ʻo e ʻEikí, Hono puleʻangá, pea mo hotau fāmilí ʻo ʻomi kiate kitautolu ʻa e amanaki lelei ʻoku tau fie maʻu ke fehangahangai ai mo e ngaahi faingataʻa ʻo e lolotonga ní mo e kahaʻú.

Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. Vakai, Fakahā 19–22; vakai foki, lēsoni 46, Tohi Lēsoni ʻa e Faiako Fuakava Foʻou he Tokāteline ʻo e Ongoongoleleí (1997).

Ko Misa ʻAnolo Telesi Kulilo—ʻoku ʻasi ʻi toʻomataʻú ʻi he 1956 pea mo ʻolunga ʻi he 1960 fakataha mo e kā naʻá ne foaki ki hano kaungāmeʻa ke tokoniʻi ia ke hola mei he taú—naʻe pau ke ne liʻaki ʻa e meʻa kotoa pē naʻá ne ngāueʻí, ka naʻe kei tuʻu maʻu pē ʻi he ngaahi tefitoʻi moʻoni paú, ʻofa ki hono fāmilí, pea mo e tui kia Sīsū Kalaisí.

Ko e Hāʻele ʻAngauá, tā ʻe Harry Anderson. © IRI

Toʻohemá: ngaahi taá ko e angalelei ʻa ʻEletā Teikiseila; toʻomataʻú: tā ʻo e Temipale Peeni Suisalaní