2019
Ko Hono Fakatupulaki ʻo e Loto-ʻOfa ke Ngāue Fakaetauhí
Fepueli 2019


Ngaahi Tefitoʻi Moʻoni ʻo e Ngāue Fakaetauhí

Ko Hono Fakatupulaki ʻo e Loto-ʻOfa ke Ngāue Fakaetauhí

ʻOku langaki moʻui ʻa e ngāue fakaetauhí. Te tau lava ʻo hiki hake ʻa e niʻihi kehé ʻi heʻetau feinga ke maʻu ha mahino ki he meʻa ʻoku nau tofanga aí pea mo fakahaaʻi ʻoku tau loto-fiemālie ke tokoniʻi kinautolú.

ʻĪmisi
rain falling on the outside and inside

Koeʻuhí ʻoku finangalo ʻetau Tamai Hēvaní ke tokoniʻi kitautolu ke tau hoko ʻo hangē pē ko Iá, ʻe lava ke hoko ko e ngaahi faingamālie ako ʻa e ngaahi faingataʻa ʻoku tau feʻao mo ia ʻi he moʻui ko ʻení kapau te tau falala kiate Ia pea nofo maʻu hono halá. Ka neongo ia ʻe lava ke faingataʻa ʻa hono moʻui ʻaki e ngaahi akonaki ʻo e ongoongoleleí tautautefito ki he taimi ʻoku tau ongoʻi ai ʻoku tau fekuki toko taha pē mo e ngaahi faingataʻa ko iá.

Ka naʻe ʻikai teitei fakataumuʻa ke tau fekuki mo e ngaahi faingataʻa ko iá ʻiate kitautolu pē. Naʻe maʻu ʻe he Fakamoʻuí ʻa e loto-ʻofa haohaoá, naʻá Ne maʻulalo ange ʻi he meʻa kotoa pē koeʻuhí ke Ne ʻafioʻi ʻa e founga ke Ne tokoniʻi ai kitautolu ʻi heʻetau ngaahi faingataʻá mo e vaivaí (vakai, ʻAlamā 7:11–12; Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 122:8). ʻOkú Ne ʻamanaki mai ke tau muimui ʻi Heʻene sīpingá pea kau foki ʻi hono fakahaaʻi ʻo e loto-ʻofá. Kuo fuakava ʻa e mēmipa kotoa pē ʻo e Siasí ke “tangi fakataha mo kinautolu ʻoku tangí; ʻio, pea fakafiemālieʻi ʻa kinautolu ʻoku ʻaonga ki ai ʻa e fakafiemālié” (Mōsaia 18:9). ʻAi pē pe ko e hā ʻetau ngaahi faingataʻá, ka ʻoku akoʻi kitautolu ʻe he folofolá ke tau fakakaukau ki he niʻihi kehé pea “hiki hake ʻa e ngaahi nima ʻoku tautau ki laló, pea [fakamālohia] ʻa e ngaahi tui ʻoku vaivaí” pea “ngaohi ʻa e ʻaluʻanga totonu ki homou vaʻé, telia naʻa fakaheeʻi ʻa ia ʻoku pipikí” (Hepelū 12:12–13; vakai foki, ʻĪsaia 35:3–4; Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 81:5–6).

ʻI heʻetau fetākinima mo e niʻihi kehé, tuku ke nau falala mai kiate kitautolu, pea ke tau ʻaʻeva fakataha mo kinautolu, ke tau tokoniʻi kinautolu ke nau nofo maʻu ʻi he halá ke fuoloa feʻunga ʻo ʻikai ngata pē ʻi hono fakaului kinautolu ʻe he Fakamoʻuí—ko e taha ia ʻo e ngaahi tefitoʻi taumuʻa ʻo e ngāue fakaetauhí—ka ke fakamoʻui foki mo kinautolu (vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 112:13).

Ko e Hā ʻa e Loto-ʻOfa?

Ko e loto-ʻofá ko e maʻu e mahino ʻo e ngaahi ongo, fakakaukau mo e tūkunga ʻo ha taha ʻi he tuʻunga ʻoku nau ʻi aí kae ʻikai ko e tuʻunga ʻotautolú.1

ʻOku mahuʻinga ʻa e loto-ʻofá ʻi heʻetau feinga ke ngāue fakaetauhi ki he niʻihi kehé mo fakahoko ʻetau taumuʻa ko e kau tangata mo e kau fafine ngāue fakaetauhí. ʻOkú ne fakangofua ke tau fakakaukau ki he tūkunga ʻo e kakai kehé.

Ko e Tuʻu ʻi he Tūkunga ʻo ha Taha Kehe

ʻOku ʻi ai ha talanoa ki ha tangata Siasi naʻe matamā naʻe faʻa tangutu toko taha ʻi he ʻotu muimui taha ʻo e falelotú. ʻI he taimi naʻe mate fakafokifā ai ha mēmipa ʻo e kōlomu ʻo e kaumātuʻá, naʻe foaki ʻe he pīsopé ha tāpuaki lakanga fakataulaʻeiki ke fakafiemālieʻi ʻa e kau mēmipa ʻo e fāmilí. Naʻe ʻomi ʻe he kau Fineʻofá ha meʻatokoni. Naʻe ʻaʻahi mai e ngaahi kaungāmeʻa mo e kaungāʻapi leleí ki he fāmilí ʻo pehē ange, “Kapau ʻoku ʻi ai ha faʻahinga meʻa te mau ala tokoni ai pea talamai.”

Ka ko e taimi naʻe ʻaʻahi ai ʻa e tangata matamā ko ʻení ki he fāmilí, naʻá ne lomiʻi e fafangu matapaá pea ko e taimi ne fakaava ai ʻe he uitoú, naʻá ne pehē ange, “Kuó u haʻu ke fufulu homou suú.” ʻI he hili pē ha lau houa, naʻe maʻa mo ngingila ʻa e sū kotoa pē ʻo e fāmilí ko e teuteu ki he putú. ʻI he Sāpate pē hono hokó naʻe tangutu fakataha ʻa e fāmili ʻo e pekiá mo e tangata matamaá ʻi he ʻotu muí.

Ko ha tangata ʻeni naʻá ne lava ke feau ha fie maʻu. Naʻe fakatou tāpuekina ʻa e fāmilí pea mo ia ʻi heʻene ngāue fakaetauhi loto-ʻofá.

ʻOku Founga Fēfē Hono Fakahoko e Loto-ʻOfá?

ʻI he taʻu e tolungofulu kuohilí, kuo ako ʻe ha kau fakatotolo tokolahi ki he loto-ʻofá. Neongo ʻoku fakatotoloʻi ʻe hanau tokolahi ʻa e kaveingá ʻi he ngaahi founga kehekehe, ka ko e konga lahi ʻo kinautolu ʻoku nau pehē ko e loto-ʻofá ko ha meʻa ʻe lava ke ako.2

ʻOku tokoni ke maʻu ha mahino lahi ange ki he founga ʻoku ngāue ai ʻa e loto-ʻofá kae lava ke fakalakalaka ʻetau malava ko ia ke ongoʻi iá. ʻOku tali ʻa e ngaahi fokotuʻu ko ʻení ko ha ngaahi kongokonga tefito ia ʻo e loto-ʻofá.3 Neongo ʻoku faʻa hoko ʻeni taʻe te tau ʻiloʻi ʻoku hoko ia, ka ʻoku hoko ʻetau ʻiloʻi iá ke tau maʻu ai ha faingamālie ke ʻiloʻi e ngaahi faingamālie ke fakalakalaka aí.

1. Mahino

ʻĪmisi
person listening

ʻOku fie maʻu ʻe he loto-ʻofá ha faʻahinga mahino ki he tuʻunga ʻo ha taha kehe. Ko e lelei ange e mahino te ke maʻu ki honau tūkungá, ko e faingofua ange ia hoʻo mahino ki he anga ʻo ʻenau ongó mo e meʻa te ke lava ʻo fai ke tokoni aí.

Ko e tokanga ko ia ke fakafanongo, ʻeke fehuʻi mo fealēleaʻaki mo kinautolu mo e niʻihi kehé ko e ngāue mahuʻinga ia ke maʻu ai ha mahino ki honau tūkungá. Te ke lava ʻo ako lahi ange ki he ngaahi fakakaukau ko ʻení ʻi he ngaahi fakamatala kimuʻa ki he Tefitoʻi Moʻoni ʻo e Ngāue Fakaetauhí:

  • “Meʻa ʻe Nima ʻOku Fai ʻe he Kau Fakafanongo Leleí,” Liahona, Sune 2018, 6.

  • “Fealēleaʻaki Fekauʻaki mo ʻEnau Ngaahi Fie Maʻú,” Liahona, Sepitema 2018, 6.

  • “Involve Others in Ministering—as Needed,” Liahona, Oct. 2018, 6.

ʻI heʻetau fekumi ke maʻu ha mahinó, ʻoku totonu ke tau toʻo ha taimi ke mahino ʻa e tūkunga pau ʻoku nau ʻi aí kae ʻikai ko e fakamahamahalo pe makatuʻunga ʻi ha taha kehe naʻá ne aʻusia ha meʻa tatau. Ka ne ʻikai, kuo mei ngalo ʻa e fakaʻilongá pea nau nofo ai pē ʻi he ongoʻi ʻikai maʻu e mahino.

2. Fakakaukauloto

ʻĪmisi
person thinking of someone else

Neongo ne hāʻele hifo ʻa e Fakamoʻuí ʻo māʻulalo ʻi he ngaahi meʻa kotoa pē koeʻuhí ke Ne lava ai ʻo tokoniʻi kitautolu, ka ʻoku ʻikai ke tau lava ʻo maʻu ha mahino ki he aʻusia kotoa pē ʻa ha tokotaha kehe. ʻIkai ngata aí, ʻoku ʻikai faingofua ki ha niʻihi ʻo kitautolu ke fakakaukauloto ʻoku nau ʻi ha tūkunga ʻo ha taha kehe.

ʻI heʻetau feinga ke tauhi ʻetau fuakava ke tangi fakataha mo kinautolu ʻoku tangí pea fakafiemālieʻi ʻa kinautolu ʻoku ʻaonga ki ai ʻa e fakafiemālié, te tau lava foki ke lotua e tokoni ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní ke ne tokoni ke mahino kiate kitautolu e ongo ʻoku maʻu ʻe ha taha pea mo e founga ke tau tokoni aí.4

Ka ko e taimi pē ʻe mahino ai kiate kitautolu e tūkunga ʻo ha taha kehe, ʻe malava ʻe he taha kotoa pē—ʻo tatau ai pē pe ʻoku fakanatula ʻene hokó pe ʻikai—ʻo feinga ke fakakaukauloto ki he meʻa te tau fakakaukau pe ongoʻi kapau ne tau ʻi honau tūkungá. ʻI heʻetau fai iá, te tau lava leva ʻo tuku ʻetau ngaahi fakakaukaú mo e ongó ke ne tataki ʻetau ngāué.

ʻI he mahino kiate kitautolu e tūkunga ʻo ha taha kehe pea fakakaukauloto ki he ongo te tau maʻu kapau ne tau ʻi honau tūkungá, ʻoku mahuʻinga ke tau tokanga ke ʻoua naʻa tau loto-fakamaau kiate kinautolu (vakai, Mātiu 7:1). ʻE lava ke hoko hono fakaangaʻi e founga ne aʻu ai ha taha ki he tūkunga ko iá ke tau tukunoaʻi ai e mamahi ʻoku fakatupu ʻe he meʻa ʻoku hokó.

3. Tali

ʻĪmisi
speaking love

ʻOku mahuʻinga ʻa e founga ʻoku tau tali aí he ko e founga ia ʻoku fakahaaʻi ai ʻetau loto-ʻofá. ʻOku taʻefaʻalaua ʻa e ngaahi founga ke tau fetuʻutaki ai e meʻa ʻoku mahino kiate kitautolú ʻi he leá mo e ngāué fakatouʻosi. ʻOku mahuʻinga ke tau manatuʻi ʻoku ʻikai ko ʻetau taumuʻá ke fakaleleiʻi e palopalemá. ʻOku meimei ko e taumuʻá ke fakatupulaki mo fakamālohia ʻaki hano fakahā ange ke nau ʻiloʻi ʻoku ʻikai ke nau tuenoa. Mahalo ʻe ʻuhinga ʻeni ke ke pehē, “ʻOku ou fiefia lahi hoʻo talamaí” pe “Ko e meʻapango ia. ʻOku ou ʻiloʻi e ongo ʻokú ke maʻú” pe “Pau pē ʻokú ke loto-mamahi.”

ʻI he tuʻunga kotoa pē kuo pau pē ke tau tali ʻi he loto-moʻoni kae ʻikai ko e fakangalingali pē, Pea ʻi he taimi ʻoku taau aí, ʻe ala hoko hoʻo tuku ke ʻiloʻi ʻe he niʻihi kehé hoʻo ngaahi vaivaí mo e ongoʻi taʻepauʻiá ke fakatupu ai ha faʻahinga ongo ʻo e feongoʻiʻakí.

Fakaafe ke Ngāue

ʻĪmisi
loving one another

ʻI hoʻo fakakaukau ki he ngaahi tūkunga ʻo e niʻihi ʻokú ke ngāue fakaetauhi ki aí, fakakaukauloto pē ʻokú ke ʻi honau tūkungá. Lotua ke ke maʻu ha mahino ki he meʻa ʻoku nau fouá pea mo e meʻa ʻokú ke pehē ʻoku nau fuʻu fie maʻu tokoni aí kapau naʻá ke ʻi honau tūkungá. ʻE ngali faingafoua pē hoʻo talí, ka ʻe ʻuhingamālie.

Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. Vakai foki W. Ickes, Empathic Accuracy (1997); and M. L. Hoffman, Empathy and Moral Development: Implications for Caring and Justice (2000).

  2. Hangē ko ʻení, vakai ki he, Emily Teding van Berkhout and John M. Malouff, “The Efficacy of Empathy Training: A Meta-Analysis of Randomized Controlled Trials,” Journal of Counseling Psychology (2016), 63(1), 32–41.

  3. Hangē ko ʻení, vakai ki he, Brené Brown, I Thought It Was Just Me (But It Isn’t) (2008); Theresa Wiseman, “A Concept Analysis of Empathy,” Journal of Advanced Nursing (1996), 23, 1162–67; and Ed Neukrug and others, “Creative and Novel Approaches to Empathy: a Neo-Rogerian Perspective,” Journal of Mental Health Counseling, 35(1) (Jan. 2013), 29–42.

  4. Vakai, Henry B. Eyring, “Ko e Fakafiemālié,” Liahona, Mē 2015, 20.