2010–2019
Ngaahi Fakavaʻe ʻo e Tuí
ʻEpeleli 2017


Ngaahi Fakavaʻe ʻo e Tuí

Ko ʻeku kolé ke tau fakahoko e ngaahi feilaulaú mo maʻu e loto-fakatōkilalo ʻoku fie maʻú, ke fakaivia e ngaahi fakavaʻe ʻo ʻetau tui ki he ʻEiki ko Sīsū Kalaisí.

Ko ha konifelenisi lahi kāfakafa ʻeni. Kuo fakamāmaʻi moʻoni kitautolu. Kapau ʻoku ʻi ai ha kaveinga mahuʻinga ʻe taha ʻo e konifelenisi lahí ni, ko hono langa hake ʻo e tui ki he ʻOtua ko e Tamaí mo hotau Fakamoʻui, ko e ʻEiki ko Sīsū Kalaisí.

ʻOku fekauʻaki ʻeku leá mo e ngaahi fakavaʻe ʻo e tui ko iá.

ʻOku meimei ke langa māmālie ʻa e ngaahi fakavaʻe fakafoʻituituí, ʻo hangē ko e ngaahi feinga mahuʻinga kehé—ʻotu ʻe taha, aʻusia ʻe taha, palopalema ʻe taha, tōnounou ʻe taha, mo e lavameʻa ʻe taha ʻi he taimi. Ko ha aʻusia fakatuʻasino mahuʻinga taha ʻa ha ʻuluaki laka ʻa ha kiʻi pēpē. ʻOku fakaʻofoʻofa fau ke vakai ki ai. Ko e fiefia ʻi hono fofongá—tuifio ai e lotoʻakí, fiefiá, ʻohovalé, mo e lavameʻá—ko ha meʻa mātuʻaki mahuʻinga moʻoni.

ʻOku ʻi ai ha meʻa meimei tatau ʻe taha ʻi homau fāmilí ʻoku makehe ʻaupito. ʻI he hoko e taʻu fā ʻema kiʻi tamasiʻi siʻi tahá, naʻá ne hū mai ki fale ʻo fakahā fiefia ki he fāmilí ʻi he loto pōlepole moʻoni: “ʻOku ou lava he taimí ni ʻo fai e meʻa kotoa pē. ʻOku ou lava ʻo nonoʻo, mo heka, pea mo sipaʻi.” Naʻe mahino kiate kimautolu ko ʻene talamaí te ne lava ʻo nonoʻo hono suú, heka heʻene pasikala veʻetolu Vaʻe Fōlahí, mo lava ʻo tohoʻi e sipa hono koté. Ne mau kakata kotoa ka naʻa mau ʻiloʻi ko ʻene fakakaukaú ko ha ngaahi lavameʻa kāfakafa ʻeni. Naʻá ne fakakaukau kuó ne aʻusia moʻoni mo fuʻu lahi.

ʻOku faitatau ha ngaahi meʻa lahi ʻi he tupulaki fakaesinó, fakaʻatamaí, mo e fakalaumālié. ʻOku faingofua ʻaupito ke te sio ki he tupulaki fakaesinó. ʻOku tau kamata ʻaki ha fanga kiʻi foʻi laka iiki pea fakalakalaka mei he ʻaho ki he ʻaho, ʻi he tupu mo e fakalakalaka ke aʻusia hotau tuʻunga fakaesino taupotu tahá. ʻOku kehe ʻa e tupulaki ʻa e taha kotoa.

Ko e taimi ʻoku tau mamata ai ʻi ha taha sipoti lelei pe fakaʻaliʻali fakamūsika, ʻoku tau faʻa pehē ko e tokotahá ʻoku mohu talēniti, pea ʻoku meimei moʻoni maʻu pē. Ka ko e fakaʻaliʻalí ʻoku makatuʻunga ia ʻi he ngaahi taʻu lahi ʻo e teuteú mo e fakamālohisinó. Naʻe ui ʻa e meʻá ni ʻe ha taha faʻutohi ʻiloa ko Malekamu Kalatiuele, ko e lao houa ʻe 10,000. Kuo fakapapauʻi ʻe he kau fakatotoló ʻoku mahuʻinga ʻa e lahi ʻo e fakamālohisinó ʻi he sipotí, fakaʻaliʻali fakamūsiká, ako fakaʻatamaí, ngaahi pōtoʻi fakangāué, mataotao fakafaitoʻó pe fakalaó, mo e alā meʻa pehē. Naʻe pehē ʻe ha taha ʻo e kau mataotao fakatotolo ko ʻení “ʻoku fie maʻu ha houa akoako ʻe taha-mano ke aʻusia e tuʻunga taukei ʻoku felāveʻi mo e hoko ko ha mataotao fakamāmani lahí—ʻi ha meʻa pē.”1

ʻOku ʻilo ʻe he meimei kakai kotoa pē ʻoku fie maʻu e faʻahinga teuteu mo e akoako peheé kae aʻusia e tumutumu ʻo e fakaʻaliʻali fakatuʻasinó mo fakaʻatamaí.

Meʻapango, he ʻoku siʻi hano fakamamafaʻi ʻi he māmani fakalusá ni ʻa e lahi ʻo e tupulaki fakalaumālie ʻoku fie maʻu ke hoko ʻo anga faka-Kalaisi lahi angé pea mo fokotuʻu e ngaahi fakavaʻe ʻoku fakaiku ki he tui ʻoku tuʻuloá. ʻOku tau faʻa fakamamafaʻi ha ngaahi momeniti fakaʻofoʻofa ʻo e mahino fakalaumālié. Ko ha ngaahi meʻa mahuʻinga ʻeni ʻi he taimi ʻoku tau ʻiloʻi ai kuo fakamoʻoniʻi ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní ha ngaahi ʻilo fakalaumālie mahuʻinga ki hotau lotó mo e ʻatamaí. ʻOku tau fiefia ʻi he ngaahi meʻa ko ʻení; ʻoku ʻikai totonu ke fakamaʻamaʻaʻi ʻi ha faʻahinga founga. Ka ki he tui tuʻuloá mo e maʻu maʻu pē e tākaua ʻo e Laumālié, ʻoku ʻikai ha meʻa ia ke ne fetongi e talangofua fakalotu fakatāutaha ko ē ʻoku tatau mo e fakalakalaka fakaesinó mo e fakaʻatamaí. ʻOku totonu ke tau langa ʻi he ongo aʻusiá ni, ʻa ia ʻoku faʻa fakafehoanaki he taimi ʻe niʻihi ki he fuofua laka ʻa ha kiʻi pēpē. ʻOku tau fai ʻeni ʻaki ha tukupā kuo fakatapui ki he houalotu sākalamēniti toputapú, ako folofolá, lotú, mo e ngāue hangē ko hono uiuiʻí. Naʻe pehē ʻi ha meʻafakaʻeiki fakahisitōlia kimuí ni ʻo ha tamai ʻa ha fānau ʻe toko 13, “naʻe fakaivia lahi ʻene fānaú ʻi heʻene mateakiʻi e lotu fakaʻahó mo e ako folofolá, ʻo ne ʻoange kiate kinautolu ha fakavaʻe taʻeueʻia ʻo e tui ki he ʻEiki ko Sīsū Kalaisí.”2

Ne hoko ha aʻusia naʻá ku foua ʻi hoku taʻu 15, ko ha fakavaʻe kiate au. Ne siʻi feinga lototoʻa ʻeku faʻē faivelengá, ke tokoniʻi au ke u fokotuʻu ha fakavaʻe ʻo e tuí ʻi heʻeku moʻuí. Naʻá ku kau atu ki he houalotu sākalamēnití, Palaimelí, pea hoko mei ai ki he Kau Talavoú mo e seminelí. Ne u ʻosi lau e Tohi ʻa Molomoná mo lotu fakafoʻituitui maʻu pē. Ka ne hoko ha meʻa lahi ʻi homau fāmilí, ʻi he taimi ne fakakaukau ai hoku taʻoketé ki ha uiuiʻi fakafaifekaú. Naʻe fie maʻu heʻeku tangataʻeiki lelei ka ko ha taha māmālohi he Siasí, ke hoko atu ʻene akó kae ʻoua ʻe ngāue fakafaifekau. Ne hoko ʻeni ha fetaʻemahino ʻaki.

ʻI haʻamau talanoa lelei mo hoku tokoua naʻá ne lahi ʻaki ha taʻu ʻe nima ʻiate aú, mo ne tataki e pōtalanoá, ne mau pehē ai ko ʻene fili ke ngāue fakafaifekaú ʻe makatuʻunga ia ʻi ha meʻa ʻe tolu: (1) Naʻe fakaʻotua nai ʻa Sīsū Kalaisi? (2) Naʻe moʻoni nai e Tohi ʻa Molomoná? (3) Ko Siosefa Sāmita nai e palōfita ʻo hono Toe Fakafoki mai e Ongoongoleleí?

Naʻe fakamoʻoniʻi mai ʻe he Laumālié ʻi heʻeku lotu fakamātoato ʻi he pō ko iá, ʻa hono moʻoni ʻo e ngaahi fehuʻí ni ʻe tolu. Naʻe aʻu foki ʻo mahino kiate au meimei ko e ngaahi fili kotoa te u fai he toenga ʻo ʻeku moʻuí ʻe makatuʻunga ia ʻi he tali ki he ngaahi fehuʻí ni ʻe tolu. Naʻá ku fakatokangaʻi moʻoni naʻe fuʻu fie maʻu e tui ki he ʻEiki ko Sīsū Kalaisí. ʻOku ou fakatokangaʻi ʻi heʻeku fakakaukau atú, naʻe ʻosi fokotuʻu ʻa e ngaahi fakavaʻé maʻaku ke u maʻu ha fakamoʻoni fakalaumālie ʻi he efiafi ko iá ʻo meimei koeʻuhí ko ʻeku faʻeé. Naʻe fili hoku tokouá, ʻa ia naʻe ʻosi maʻu pē ʻene fakamoʻoni, ke ngāue fakafaifekau pea faifai ʻo ne maʻu e poupou ʻema tamaí.

ʻOku maʻu e fakahinohino fakalaumālié ʻi hono fie maʻu ʻo fakatatau mo e taimi ʻa e ʻEikí pea fakatatau mo Hono finangaló.3 Ko e Tohi ʻa Molomoná: Ko ha Fakamoʻoni ʻe Taha kia Sīsū Kalaisí, ko ha sīpinga lelei moʻoni. Naʻá ku vakai kimuí ni ki he ʻuluaki paaki ʻo e Tohi ʻa Molomoná. Naʻe fakakakato ʻe Siosefa Sāmita hono liliú ʻi hono taʻu 23. ʻOku tau ʻilo ha meʻa ki he foungá pea mo e ngaahi meʻangāue naʻe fakaʻaongaʻi ʻi he liliú. ʻI hono ʻuluaki paaki ko ia he 1830, naʻe fakakau ai ʻe Siosefa Sāmita ha talamuʻaki nounou mo ne fakahaaʻi nounou mo mahino naʻe liliu “ʻi he meʻafoaki mo e mālohi ʻo e ʻOtuá.”4 Fēfē ʻa e ngaahi nāunau tokoni ki he liliú—ʻa e ʻUlimí mo e Tumemí, ʻa e ongo maka kikité? Naʻe fie maʻu kinaua, pe naʻá na tatau mo e ongo foʻi vaʻe ʻi ha pasikala, kae ʻoua kuo lava ʻe Siosefa ʻo fakaʻaongaʻi e tui ne fie maʻu ke ne maʻu ai ha fakahā fakahangatonu lahi angé?5

ʻĪmisi
Takafi ʻo e Tohi ʻa Molomoná ʻi he 1830
ʻĪmisi
Talamuʻaki ʻo e Tohi ʻa Molomoná ʻi he 1830

ʻOku hangē pē ʻa hono fie maʻu e toutou feinga maʻu pē ke maʻu ha ivi fakatuʻasino pe fakaʻatamaí, ko hono fie maʻu ko ia ʻi he ngaahi meʻa fakalaumālié. Manatuʻi naʻe toutou ʻaʻahi tuʻo fā mai ʻa e tokotaha tatau ko Molonaí ki he Palōfita ko Siosefá, mo e pōpoaki tatau ko e teuteu ki hono maʻu ʻa e ʻū lauʻi peletí. ʻOku ou tui ʻoku ʻi ai ha ʻaonga fakalaumālie ʻo e kau fakauike ʻi he houalotu sākalamēnití, ʻoku ʻikai mahino kakato kiate kitautolu. ʻE lava ʻe he fakalaulauloto maʻu pē ki he folofolá—kae ʻikai ko e tātāitaha hono laú—ʻo ʻomi ha mahino kāfakafa ki ha liliu moʻui mo fakaʻeiʻeiki ʻo ʻetau tuí.

Ko e tuí ko ha tefitoʻi moʻoni ʻo e mālohi. Tuku ke u fakatātaaʻi atu: ʻI heʻeku kei faifekau talavoú, ne fakafeʻiloaki au ʻe ha palesiteni fakamisiona lelei6 ʻi ha founga fakaofo, ki he fakamatala folofola ʻoku maʻu ʻi he Luke 8, ʻo ha fefine naʻe ʻautoto ʻi ha taʻu ʻe 12, naʻá ne fakamoleki e meʻa kotoa naʻá ne maʻú ʻi ha kau toketā naʻe ʻikai ke nau lava ʻo fakamoʻui ia. ʻOku kei hoko pē ia he ʻahó ni ko ʻeku potufolofola manako.

Te mou manatuʻi naʻá ne tui kapau ʻe lava ʻo ala ki he kapaʻi kofu ʻo e Fakamoʻuí, te ne moʻui. Ko e taimi naʻá ne fakahoko aí, naʻe fakamoʻui leva ia. Naʻe pehē ʻe he Fakamoʻuí ʻa ia naʻe kaungā fononga mo ʻEne kau ākongá, “Ko hai kuo ala kiate aú?”

Naʻe tali ʻe Pita ko kinautolu naʻe fononga mo iá naʻa nau feʻefiʻefihi mo Ia.

“Pea pehē ʻe Sīsū, Kuo ala ha taha kiate au: he ʻoku ou ʻilo kuo ʻalu ʻa e mālohí ʻiate au.”

ʻE lava ke fakatonuleaʻi e tupuʻanga ʻo e foʻi lea angamaʻa ko e “mālohi.” ʻI he lea faka-Sipeiní mo e faka-Potukalí, ʻoku liliu ia ko e “mālohi.” Neongo ia, naʻe ʻikai sio kiate ia e Fakamoʻuí ia; naʻe ʻikai tokanga Ia ki siʻene fie maʻú. Ka naʻe mālohi pehē ʻene tui ʻe hanga ʻe heʻene ala ki he kapaʻi kofú, ʻo ʻomi e mālohi faifakamoʻui ʻo e ʻAlo e ʻOtuá.

Hangē ko e folofola ʻa e Fakamoʻuí kiate iá, “ʻOfefine, ke ke fiemālie, kuo fakamoʻui koe ʻe hoʻo tuí; ʻalu ʻo fiemālie.”7

Kuó u fakalaulaulotoa e fakamatalá ni ʻi heʻeku moʻuí. Kuó u fakatokangaʻi ʻe lava heʻetau lotu fakafoʻituitui mo e kole tāumaʻu ki ha Tamai ʻofa ʻi he Langí, ʻo ʻomi e ngaahi tāpuaki ki heʻetau moʻuí ʻoku ʻikai ke tau lava ʻo mafakakaukaua, ʻi he huafa ʻo Sīsū Kalaisí. Ko e ngaahi fakavaʻe ʻo e tuí, ʻa e faʻahinga tui naʻe fakahaaʻi ʻe he fefine ko ʻení, ʻoku totonu ke hoko ia ko e holi lahi taha ʻo hotau lotó.

Ka neongo ia, ʻoku ʻikai ʻuhinga e ʻuluaki fakavaʻe ia ʻo e tuí he ʻikai ke tau fetaulaki mo ha faingataʻa, pea naʻa mo ha fakamoʻoniʻi fakalaumālie. ʻOku ʻikai ʻuhinga e ului ia ki he ongoongoleleí ʻe solova kotoa ʻetau ngaahi palopalemá.

ʻOku ʻi he hisitōlia kimuʻa ʻo e Siasí mo e ngaahi fakahā kuo lekooti he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá, ha ngaahi sīpinga fakaʻofoʻofa ʻo e fokotuʻu e ngaahi fakavaʻe ʻo e tuí mo e ngāue ki he ngaahi liliu taʻeʻamanekina mo e faingataʻa ʻoku foua ʻe he taha kotoa.

Naʻe mahuʻinga e ʻosi ʻo e Temipale Ketilaní ki he Siasí kotoa. Naʻe hoko fakataha ia mo ha ngaahi foaki fakalaumālie, ngaahi fakahā fakatokāteline, mo hono toe fakafoki mai ʻo e ngaahi kī mahuʻinga ki he hoko atu e fokotuʻu ʻo e Siasí. Ne maʻu ʻe ha kāingalotu tokolahi ha ngaahi aʻusia fakalaumālie fakaofo fekauʻaki mo e fakatapui ʻo e Temipale Ketilaní, tatau mo e kau ʻAposetolo e kuonga muʻá ʻi he ʻaho e Penitekosí.8 Kae hangē ko ʻetau moʻuí, naʻe ʻikai ʻuhinga ia he ʻikai ke nau fetaulaki mo ha faingataʻa pe palopalema ʻi he kahaʻú. Ne ʻikai lavelaveʻiloa ʻe he kau fuofua kāingalotú ni te nau fepaki mo e palopalema fakapaʻanga ʻo e ʻIunaiteti Siteití—ʻa e puputuʻu ʻo e 1837—te ne siviʻi tonu ʻenau moʻuí.9

Ko e taha e ngaahi palopalema fekauʻaki mo e palopalema fakapaaʻnga ko ʻení naʻe foua ʻe ʻEletā Paʻale P. Palati, ko e taha ʻo e kau taki māʻolunga ʻo e Toe Fakafoki mai ʻo e Ongoongoleleí. Ko ha fuofua mēmipa ia he Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻI he konga kimuʻa ʻo e 1837, ne siʻi mālōlō ai hono uaifi ʻofeina ko Fakafetaʻí, hili hono fāʻeleʻi ʻena ʻuluaki pēpeé. Kuo taʻu ʻe meimei 10 e mali ʻa Paʻale mo Fakafetaʻí, pea naʻe ongo moʻoni ki ai siʻene maté.

Hili ha ngaahi māhina siʻi, kuo tofanga ʻa Paʻale ʻi he taha ʻo e ngaahi taimi faingataʻa taha kuo foua ʻe he Siasí. Lolotonga ʻeni ʻo e palopalema fakafonuá, palopalema fakaʻekonōmika fakalotofonuá—kau ai e fakatau kelekele mo e felāuaki ʻi he kautaha paʻanga ne fokotuʻu ʻe Siosefa Sāmita mo e kāingalotu e Siasí—ʻo ne fakatupu ha moveuveu mo e fekihiaki ʻi Ketilani. Naʻe ʻikai fakapotopoto maʻu pē ʻa e ngaahi tuʻutuʻuni ʻa e kau taki ʻo e Siasí ʻi he ngaahi meʻa fakatuʻasinó, ʻi heʻenau moʻuí. Naʻe tofanga ʻa Paʻale ʻi ha mole fakapaʻanga lahi pea ʻikai vālelei ai ʻi ha vahaʻa taimi mo e Palōfita ko Siosefá.10 Naʻá ne fai ha tohi fakaanga kakaha kia Siosefa mo lea fakafepakiʻi ia mei he tuʻunga malangá. Taimi tatau pē, naʻe pehē ʻe Paʻale naʻe kei tui pē ki he Tohi ʻa Molomoná mo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá.11

Kuo mole e uaifi ʻo ʻEletā Pālatí, hono kelekelé, mo hono ʻapí. Ne mavahe leva ʻa Paʻale ki Misuli ʻo ʻikai fakahā kia Siosefa. Naʻe taʻeʻamanekina ʻene fetaulaki ʻi he halá mo hono kaungā ʻAposetolo ko Tōmasi B. Maʻasí mo Tēvita Pēteni, ʻi heʻena foki mai ki Ketilaní. Naʻá na ongoʻi ʻoku fuʻu fie maʻu ke vālelei e Kōlomú peá na fakalotoʻi ai ʻa Paʻale ke nau foki mai. Naʻá ne fakatokangaʻi kuo ʻikai ha taha ia ʻe mole lahi ange ka ko Siosefa Sāmita mo hono fāmilí.

Ne kumi leva ʻe Paʻale ʻa e Palōfitá, ʻo ne tangi mo vete ange ʻa e meʻa hala naʻá ne faí. ʻI he ngaahi māhina siʻi, hili e mālōlō hono uaifi ko Fakafetaʻí, ne tofanga ʻa Paʻale ʻi ha “tākiekina kovi” pea ikunaʻi ai ia ʻe he manavasiʻí mo e loto mamahí.12 ʻI he mahino kia Siosefa e meʻa ʻoku hoko ʻi he fehangahangi mo e fakafepakí mo e ʻahiʻahí, naʻá ne “fakamolemoleʻi lelei” pē ʻa Paʻale, lotua ia mo tāpuakiʻi ia.13 Naʻe ʻaonga kia Paʻale mo ha niʻihi naʻe kei tui faivelengá, ʻa e ngaahi faingataʻa ʻi Ketilaní. Naʻa nau tupulaki ʻi he potó pea nau fakaʻeiʻeiki mo anga maʻa ange. Ne hoko ʻa e aʻusia ko ʻení ko ha konga honau fakavaʻe ʻi he tuí.

ʻOku ʻikai totonu ke lau e tuʻutāmakí ko ha houhau ʻa e ʻEikí pe ko e toʻo ʻo ʻEne ngaahi tāpuakí. Ko e fehangahangaí ʻi he meʻa kotoa peé, ko ha konga ia ʻo e afi fakamaʻá ke teuteuʻi kitautolu ki he ikuʻanga taʻengata fakasilesitialé.14 Ko e taimi ne ʻi he Fale Fakapōpula Lipetií ai e Palōfita ko Siosefá, ne fakamatalaʻi ʻe he folofola ʻa e ʻEikí kiate iá, e sīpinga kotoa ʻo e faingataʻá—kau ai e ngaahi meʻa fakamamahí, tukuakiʻi loí—pea fakaʻosi peheni:

“Kapau ʻe fakamanga mai ʻa e ngutu ʻo helí kiate koe, ke ke ʻiloʻi ʻe hoku foha, ʻe foaki ʻe he ngaahi meʻá ni kotoa pē ʻa e potó kiate koe, pea ʻe hoko ia ʻo ʻaonga kiate koe.

“Naʻe ʻalu hifo ʻa e Foha ʻo e Tangatá ʻo māʻulalo ange ʻiate kinautolu kotoa pē. ʻOkú ke lahi ange koe ʻiate ia?”15

ʻI he fakahinohino ko ʻeni ʻa e ʻEikí kia Siosefa Sāmitá, naʻe toe fakamahinoʻi ai ʻoku ʻiloʻi hono ngaahi ʻahó pea he ʻikai fakanounouʻi. Naʻe fakaʻosi ʻe he ʻEikí ʻo pehē, “ʻOua te ke manavahē ki he meʻa ʻe lava ʻe he tangatá ʻo faí, koeʻuhí he ʻe ʻiate koe ʻa e ʻOtuá ʻo taʻengata pea taʻengata.”16

Ko e hā leva ʻa e ngaahi tāpuaki ʻo e tuí? Ko e hā ʻoku lavaʻi ʻe he tuí? ʻOku meimei ke ʻikai hano ngataʻanga e lisí:

ʻE lava ke fakamolemoleʻi ʻetau ngaahi angahalá tuʻunga heʻetau tui kia Kalaisí.17

Ko e tokolahi ʻoku nau maʻu e tuí, ʻoku nau feohi vāofi mo e Laumālie Māʻoniʻoní.18

ʻOku fou mai e fakamoʻuí ʻi he tui ki he huafa ʻo Kalaisí.19

ʻOku tau maʻu e iví ʻo fakatatau mo ʻetau tui kia Kalaisí.20

ʻOku ʻikai hū ha taha ki he mālōlōʻanga ʻo e ʻEikí ka ko kinautolu pē kuo fō honau kofú ʻi he taʻataʻa ʻo Kalaisí koeʻuhí ko ʻenau tuí.21

ʻOku tali e ngaahi lotú fakatatau mo e tuí.22

Ka ʻikai ha tui ʻi he kakaí, he ʻikai lava ʻa e ʻOtuá ʻo fai ha mana ʻiate kinautolu.23

ʻI hono fakaʻosí, ko ʻetau tui kia Sīsū Kalaisí ko e fakavaʻe mahuʻinga ia ki hotau fakamoʻuí mo e hakeakiʻi taʻengatá. Hangē ko e akoʻi ʻe Hilamani hono ngaahi fohá, “Manatu ʻoku makatuʻunga ʻi he maka ʻo hotau Huhuʻí, ʻa ia ko Kalaisi, ko e ʻAlo ʻo e ʻOtuá, kuo pau ke mo langa ai homo makatuʻungá … , ʻa ia ko e makatuʻunga mālohi, ʻa ia ko e makatuʻunga kapau ʻe langa ai ʻa e tangatá ʻe ʻikai lava ke nau hinga.”24

ʻOku ou fakafetaʻi ʻi hono fakamālohia e ngaahi fakavaʻe ʻo e tuí kuo maʻu mei he konifelenisí ni. Ko ʻeku kolé ke tau fakahoko e ngaahi feilaulaú mo maʻu e loto-fakatōkilalo ʻoku fie maʻú, ke fakamālohia e ngaahi fakavaʻe ʻo ʻetau tui ki he ʻEiki ko Sīsū Kalaisí. ʻOku ou fakamoʻoni moʻoni ʻo kau kiate Ia, ʻi he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.

Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. Malcolm Gladwell, Outliers: The Story of Success (2008), 40. ʻOkú ne fakalea mei he lea ʻa e mataotao neurologist ko Daniel Levitin.

  2. Obituary of Bryant Hinckley Wadsworth, Deseret News, Sanuali 15, 2017, legacy.com/obituaries/deseretnews.

  3. Vakai, 2 Nīfai 28:30. ʻOku ʻikai ke tau maʻu ha foʻi ʻilo kānokato ki ha meʻa pe kotoa ʻo e ngaahi tefitoʻi moʻoni fekauʻaki mo iá. ʻOku maʻu ia ʻi hono fie maʻú: ʻi he ʻotu lea ki he ʻotu lea mo e akonaki ki he akonaki.

  4. ʻI he ʻuluaki paaki ʻo e Tohi ʻa Molomoná, ʻa ia ne pulusi ʻi he 1830, naʻe tohi ai ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá, “Te u pehē kiate kimoutolu naʻá ku liliu ʻeni, ʻaki e foaki mo e māfimafi ʻo e ʻOtuá” (vakai, talamuʻaki ʻo e Tohi ʻa Molomoná [1830]). ʻOku kau ʻi he ngaahi pulusi kimui ʻo e Tohi ʻa Molomoná ha fakamatala tatau: “Naʻe ʻomai ʻa e ngaahi peletí kia Siosefa Sāmita, pea naʻá ne liliu ia ʻi he foaki mo e māfimafi ʻo e ʻOtuá.” (vakai, talateu ki he Tohi ʻa Molomoná [2013]).

  5. Naʻe pehē ʻe ʻOasoni Pālati naʻe faʻa ʻi ai ʻi hono liliu ʻe Siosefa Sāmita e Fuakava Foʻoú ʻo ne fifili pe ko e hā e ʻuhinga naʻe ʻikai ke ne ngāue ʻaki ai ha meʻangāue ʻi he liliu ko iá. “Naʻe hanga hake ʻa Siosefa, ʻo hangē naʻá ne ʻilo ʻene fakakaukaú, ʻo talaange naʻe foaki ange ʻe he ʻEikí ki ai e ʻUlimí mo e Tumemí ʻi heʻene kei taʻe-taukei ʻi he Laumālie ʻo e fakahaá. Ka kuo fakalakalaka ʻeni ʻo mahino e ngāue ʻa e Laumālie ko iá, pea ʻikai ke ne toe fie maʻu e tokoni ʻa e meʻangāué” (“Two Days’ Meeting at Brigham City, Sune 27 mo e 28, 1874,” Millennial Star, ʻAokosi. 11, 1874, 499; vakai foki, Richard E. Turley Jr., Robin S. Jensen, mo Mark Ashurst-McGee, “Joseph the Seer,” Liahona, ’Okatopa 2015, 10–17).

  6. Ko e palesiteni fakamisioná ko ʻEletā Marion D. Hanks, naʻe toe hoko pē foki ko e Taki Māʻolunga.

  7. Vakai, Luke 8:43–48.

  8. Vakai, Ngāue 2.

  9. Vakai, Mōsaia 2:36–37; vakai foki, Henry B. Eyring, “Spiritual Preparedness: Start Early and Be Steady,” Liahona, Nōvema. 2005, 38: “Ko e sivi lahi leva ʻo e moʻuí ke sio pe te tau fakafanongo mo talangofua ki he ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá ʻi he lotolotonga ʻo e ngaahi palopalema ʻo e moʻuí. ʻOku ʻikai ko e kātekina ʻo e faingataʻá, ka ke fili ʻa e meʻa ʻoku totonú he lolotonga ʻene taulōfuʻú. Pea ko e meʻa fakamamahi ʻo e moʻuí, ko e ʻikai lavaʻi e sivi ko iá pea mo taau ke foki nāunauʻia ki hotau ʻapi fakalangí.”

  10. Vakai, Terryl L. Givens and Matthew J. Grow, Parley P. Pratt: The Apostle Paul of Mormonism (2011), 91–98; talateu ʻo e tohi mo e talateu ʻo e konga 5, The Joseph Smith Papers, Documents, Volume 5: October 1835–January 1838, ed. Brent M. Rogers and others (2017), xxviii–xxxi, 285–93.

  11. Vakai, “Letter from Parley P. Pratt, 23 May 1837,” in The Joseph Smith Papers, Documents, Volume 5: October 1835–January 1838, 386–91.

  12. Vakai, “History of John Taylor by Himself,” 15, ʻi he Histories of the Twelve, 1856–1858, 1861, Church History Library; Givens and Grow, Parley P. Pratt, 101–2.

  13. Vakai, The Autobiography of Parley P. Pratt, ed. Parley P. Pratt Jr. (1874), 183–84.

  14. Vakai, 2 Nīfai 2:11.

  15. Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 122:7–8.

  16. Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 122:9.

  17. Vakai, ʻĪnosi 1:5–8.

  18. Vakai, Seilomi 1:4.

  19. Vakai, Molonai 7:26, 38.

  20. Vakai, ʻAlamā 14:26.

  21. Vakai, 3 Nīfai 27:19.

  22. Vakai, Molonai 7:26.

  23. Vakai, ʻEta 12:12.

  24. Hilamani 5:12.