2019
Fua ʻEtau Kavengá
Nōvema 2019


Fua ʻEtau Kavengá

ʻOku ʻuhinga ʻa e fua hoʻomou kavengá pea muimui ki he Fakamoʻuí ke hokohoko atu ʻi he tui ʻi he hala ʻo e ʻEikí pea ʻoua ʻe fakahōhōloto ʻi he ngaahi tōʻonga fakamāmaní.

Siʻi Kāinga ʻOfeina kuo tau maʻu ha ngaahi akonaki fakaofo mei hotau kau takí ʻi he ongo ʻaho ko ʻeni kuo hilí. ʻOku ou fakamoʻoni atu kapau te tau feinga ke fakaʻaongaʻi e ngaahi akonaki fakalaumālie mo taimi tonu ko ʻení ʻi heʻetau moʻuí, ʻe hanga ʻe he ʻEikí makatuʻunga ʻi Heʻene ʻaloʻofá ʻo tokoniʻi kitautolu takitaha ke tau lava ʻo fua ʻetau kavengá mo ʻai ke maʻamaʻa.1

Naʻe fakahā ʻe he Fakamoʻuí ki Heʻene kau ākongá ʻi Sesalia, Filipai te Ne faingataʻaʻia ʻi he nima ʻo e kaumātuʻá, kau taulaʻeiki lahí, mo e kau tangata tohí ʻi Selusalema. Naʻá Ne akoʻi mahino kinautolu fekauʻaki mo ʻEne pekiá mo ʻEne Toetuʻu nāunauʻiá.2 ʻI he taimi ko iá, ne ʻikai mahino kakato ki Heʻene kau ākongá ʻa Hono misiona fakalangi ʻi he māmaní. ʻI he fanongo ʻa Pita ki he folofola ʻa e Fakamoʻuí, naʻá ne ʻave Ia ʻo ne valokiʻi ʻo pehē, “Ke mamaʻo ia ʻiate koe, ʻEiki: ʻe ʻikai hoko ʻeni kiate koe.”3

Ke tokoni ke mahino ki Heʻene kau ākongá ʻoku kau ʻi hono mateakiʻi ʻa ʻEne ngāué ʻa e tukuloló mo e faingataʻaʻiá, ne folofola ʻa e Fakamoʻuí ʻo pehē:

“Kapau ʻe muimui ha taha ʻiate au, tuku ke ne liʻaki ʻe ia ia, pea toʻo hake ʻene ʻakau mafasiá ʻo muimui ʻiate au.

“He ko ia ʻe kalofaki ʻene moʻuí, ʻe mole ia: pea ko ia ʻe mole ʻene moʻuí koeʻuhí ko aú, te ne maʻu ia.

“He ko e hā hono ʻaonga ki he tangatá, ʻo kapau te ne maʻu ʻa māmani kotoa pē, kae mole ai hono laumālie ʻoʻoná; pe ko e hā ʻe foaki ʻe ha tangata ke fetongi ʻaki hono laumālié?”4

Ne fakamamafaʻi ʻe he Fakamoʻuí ʻi he folofolá ni ʻoku fie maʻu ʻa kinautolu kotoa ʻoku loto-fiemālie ke muimui kiate Iá, ke fakafisingaʻi kinautolu pea mapuleʻi ʻenau ngaahi holí, uʻá, mo e manakó, ʻo feilaulauʻi e meʻa kotoa, pea aʻu pē ki heʻenau moʻuí ʻo kapau ʻe fie maʻu, ʻo tukulolo kakato ki he finangalo ʻo e Tamaí—ʻo hangē ko ia naʻa Ne faí.5 Ko e moʻoniʻi meʻá ʻeni, ʻa e totongi ki hono fakamoʻui ʻo ha laumālié. Naʻe fakataumuʻa pea heliaki hono fakaʻaongaʻi ʻe Sīsū e kolosí ke tokoni ke mahino lelei ange ki Heʻene kau ākongá ʻa e ʻuhinga moʻoni ʻo e feilaulau mo e līʻoa ʻi he ngāue ʻa e ʻEikí. Naʻe ʻiloʻi lelei ʻe Heʻene kau ākongá pea mo kinautolu ʻo e puleʻanga Lomá ʻa e fakatātā ʻo e kolosí he naʻe fakamālohiʻi ʻe he kau Lomá ʻa kinautolu ne tautea ke tautau he kolosí ke nau fua pē honau kolosí pe ʻakaú ki he feituʻu ʻe fakahoko ai honau tamateʻí.6

Ne toki fakamaama e ʻatamai ʻo e kau ākongá hili e Toetuʻu ʻa e Fakamoʻuí ke mahino ʻa e meʻa kotoa ne tohi fekauʻaki mo Iá7 pea mo e meʻa ʻe fie maʻu meiate kinautolu mei he taimi ko iá ʻo fāi atu.8

Kāinga, ʻoku fie maʻu ʻi he sīpinga tatau, kiate kitautolu kotoa, ke tau fakaʻatā hotau ʻatamaí mo e lotó ke mahino kakato ange kiate kitautolu ʻa e mahuʻinga ke tau fuesia pē ʻetau ngaahi kavengá pea muimui kiate Iá. ʻOku tau ako mei he folofolá ko kinautolu ʻoku nau loto ke fuesia honau faingataʻaʻiá ʻoku nau ʻofa ʻia Sīsū Kalaisi ʻi ha faʻahinga founga ʻoku nau fakafisingaʻi ai ʻa e anga taʻe faka-ʻotua pea mo e holi fakamāmani kotoa pē ka nau tauhi ʻEne ngaahi fekaú.9

ʻE tokoni ʻetau fakapapauʻi ke siʻaki e ngaahi meʻa kotoa ʻoku ʻikai fenāpasi mo e finangalo ʻo e ʻOtuá pea feilaulauʻi e meʻa kotoa kuo kole mai ke tau foakí pea feinga ke muimui ki Heʻene ngaahi akonakí ke tau kātaki [ʻi he tui] ʻi he hala ʻo e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí—neongo e ngaahi faingataʻá, vaivai ʻa hotau laumālié, pe ngaahi mālohi fakasōsiale mo e fakakaukau fakamāmani ʻoku fakafepaki ki Heʻene ngaahi akonakí.

Hangē ko ʻení, ʻoku ou fakapapau kiate kimoutolu kuo teʻeki maʻu ha hoa taʻengatá mo ongoʻi tuenoa pe siva e ʻamanakí, pe ko kinautolu kuo vete-mali pea ongoʻi liʻekina mo fakangaloʻí, ko hono tali ko ia ʻa e fakaafe ʻa e Fakamoʻuí ke fuesia ho faingataʻaʻiá pea muimui kiate Iá, ʻoku ʻuhinga ia ke hokohoko atu ʻi he tui ʻi he hala ʻo e ʻEikí, ʻo kei anga fakaʻeiʻeiki pea ʻikai fakahōhōloto ʻi he ngaahi tōʻonga fakamāmaní ʻa ia ʻe faifai pea te ne toʻo ʻetau ʻamanaki leleí ʻi he ʻofa mo e manavaʻofa ʻa e ʻOtuá.

ʻOku fakaʻaongaʻi ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni tatau kiate kimoutolu ʻoku mou aʻusia e femanakoʻaki ʻa e tangata mo e tangatá pe fefine mo e fefiné pea ongoʻi loto-foʻi pe ʻikai ke fai tokoniá. ʻI he ʻuhinga ko ʻení, mahalo ʻoku ongoʻi ʻe hamou niʻihi ʻoku ʻikai ke mou toe fie maʻu e ongoongolelei ʻa Sīsū Kalaisí. Kapau ko ia, ʻoku ou fie fakapapauʻi atu ʻoku ʻi ai maʻu pē e ʻamanaki lelei ʻi he ʻOtua ko e Tamaí pea mo ʻEne palani ʻo e fiefiá, ʻia Sīsū Kalaisi mo ʻEne feilaulau fakaleleí, pea ʻi hono moʻui ʻaki ʻa ʻEna ngaahi fekau angaʻofá. ʻI Hono poto haohaoá, mālohí, fakamaau totonú, mo e manavaʻofá, ʻe lava ke fakamaʻu kitautolu ʻe he ʻEikí Maʻana, pea lava ke ʻomi kitautolu ki Hono ʻaó pea maʻu e fakamoʻui taʻengatá, ʻo kapau te tau tuʻu maʻu mo taʻe-ueʻia ʻi hono tauhi e ngaahi fekaú10 pea fonu maʻu pē ʻi he ngaahi ngāue leleí.11

Kiate kinautolu kuo fakahoko ha ngaahi angahala mamafá, ʻoku ʻuhinga hono tali e fakaafe tatau ko ʻení, ke ke loto-fakatōkilalo ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá, talatalaifale mo e kau taki totonu ʻo e Siasí, pea fakatomala mo siʻaki hoʻo ngaahi angahalá mo ha ngaahi meʻa kehe pē. ʻE faitāpuekina foki ʻe he foungá ni ʻa kinautolu kotoa ʻoku fefaʻuhi mo e ngaahi maʻunimā holoki moʻuí, kau ai e ngaahi kemikalé, faitoʻo konatapú, ʻolokaholó mo e ponokalafí. ʻI hono fakahoko e ngaahi foungá ni te ke ofi ange ai ki he Fakamoʻuí, ʻa ia te Ne lava ʻo fakatauʻatāinaʻi koe mei he loto-halaiá, mamahí, mo e pōpula fakalaumālie mo fakaesinó. Makehe mei aí, mahalo te ke fie kumia e tokoni ho fāmilí, kaungāmeʻá, mo ha niʻihi falalaʻanga fakafaitoʻo pea mo e faifaleʻi palofesinalé.

ʻOua naʻá ke foʻi hili ha ngaahi tōnounou peá ke fakakaukau ʻoku ʻikai ke ke lava ʻo siʻaki e ngaahi angahalá mo ikunaʻi e maʻunimaá. ʻE kovi ange kapau ʻe taʻofi hoʻo feingá pea hokohoko atu ʻi he fakavaivai mo e faiangahala! Feinga maʻu pē ke fai ho lelei tahá, ʻo fakahaaʻi ʻi hoʻo ngāué ʻa e holi ke fakamaʻa ʻa e loto ipú, ʻo hangē ko ia ne akoʻi ʻe he Fakamoʻuí.12 Ko e taimi ʻe niʻihi ʻoku toki ʻomi e fakaleleiʻí ki ha ngaahi faingataʻa hili ha ngaahi māhina ʻo e toutou feinga peé. Ko e talaʻofa ʻi he Tohi ʻa Molomoná ʻoku “ʻi he ʻaloʻofá ʻa homau fakamoʻuí, ʻo ka hili ʻemau fai ʻa e meʻa kotoa pē ʻe ala faí,”13ʻoku ʻaonga ia ʻi he ngaahi tūkunga ko ʻení. Manatuʻi ʻoku ʻikai fakangatangata ʻa e meʻafoaki ʻo e ʻaloʻofa ʻa e Fakamoʻuí “ki ha taimi ‘hili’ ʻetau fai ʻa e meʻa kotoa te tau ala lavá. ʻE lava ke tau maʻu ʻa ʻEne ʻaloʻofá kimuʻa, lolotonga, pea hili e taimi kuo ʻosi ai ʻetau ngaahi feingá.”14

ʻOku ou fakamoʻoni ʻi heʻetau hokohoko feinga ke ikunaʻi hotau ngaahi faingataʻá, ʻe tāpuekina kitautolu ʻe he ʻEikí ʻaki e ngaahi meʻafoaki ʻo e tui ke fakamoʻuí pea mo fakahoko ha ngaahi mana.15 Te Ne fakahoko maʻatautolu ʻa e meʻa ʻoku ʻikai ke tau lava ʻo fakahoko maʻatautolú.

Makehe mei aí, ko kinautolu ʻoku ongoʻi loto-mamahi, ʻita, fakaʻitaʻi, pe ʻikai lava ke fakaleleiʻi e loto-mamahí koeʻuhí ko ha meʻa ʻoku ʻikai totonu ke hoko kiate koé, ʻoku ʻuhinga e fua hoʻo kavengá pea muimui ki he Fakamoʻuí ke feinga ke liʻaki e ngaahi ongo ko iá pea tafoki ki he ʻEikí kae lava ke Ne fakatauʻatāinaʻi kitautolu mei he faʻahinga fakakaukau ko ʻení pea tokoni ke tau maʻu ha nonga. Meʻapangó, kapau te tau pikitai ki he ngaahi ongo fakaeloto koví ni, ʻe mole meiate kitautolu ʻa e ivi tākiekina ʻo e Laumālie ʻo e ʻEikí. He ʻikai ke tau lava ʻo fakatomala maʻá e niʻihi kehé, ka te tau lava ʻo fakamolemoleʻi kinautolu—ʻaki ʻetau fakafisi ke tau ongoʻi pōpula kiate kinautolu kuo nau fakamamahiʻi kitautolú.16

ʻOku akoʻi ʻe he folofolá ʻoku ʻi ai ha founga ke mavahe ai mei he ngaahi tūkunga ko ʻení—ʻaki hono fakaafeʻi hotau Fakamoʻuí ke tokoni mai ke fetongi hotau loto fefeká ʻaki ha loto foʻou.17 Ke hoko ʻení, ʻoku fie maʻu ke tau haʻu ki he ʻEikí mo hotau ngaahi vaivaí 18 pea kolea ʻEne tokoní mo ʻEne fakamolemolé,19tautautefito ki he lolotonga e taimi toputapu ʻoku tau maʻu ai e sākalamēnití ʻi he Sāpate takitaha. Fakatauange te tau fili ke fekumi ki Heʻene tokoní, pea tau fakahoko ha foʻi laka mahuʻinga mo faingataʻa ke fakamolemoleʻi ʻa kinautolu kuo nau fakamamahiʻi kitautolú kae lava ke tau ongoʻi lelei ange. ʻOku ou palōmesi atu ʻi hoʻo fai iá, te ke ongoʻi ai ʻa e fiemālie ʻoku maʻu mei ha ʻatamai ʻoku nonga ʻi he ʻEikí.

Lolotonga e ʻi he Fale Pōpula Lipetií ʻa e Palōfita ko Siosefa Sāmitá ʻi he 1839, naʻá ne fai ha tohi ki he kāingalotu ʻo e Siasí kau ki ha ngaahi fakahā ʻoku kaungatonu ki he ngaahi tūkunga kotoa ko ʻení. Naʻá ne tohi, “ʻE fakahā ʻa e ngaahi taloni mo e ngaahi puleʻanga, mo e ngaahi pule fakapilinisi mo e ngaahi mālohi kotoa pē, pea fokotuʻu atu ia kiate kinautolu kotoa pē kuo nau kātaki ʻi he loto-toʻa koeʻuhi ko e ongoongolelei ʻa Sīsū Kalaisí.”20 Ko ia ai, siʻoku kāinga ʻofeina, ko kinautolu kuo nau toʻo kiate kinautolu ʻa e huafa ʻo e Fakamoʻuí, ʻo falala ki Heʻene ngaahi talaʻofá, pea kātaki ki he ngataʻangá, ʻe fakamoʻui ʻa kinautolu21 pea ʻe lava ke nau nofo mo e ʻOtuá ʻi ha tuʻunga fiefia ʻoku ʻikai hano ngataʻanga.22

ʻOku tau fehangahangai kotoa mo ha ngaahi tūkunga faingataʻa ʻi heʻetau moʻuí ʻokú ne ngaohi kitautolu ke tau ongoʻi mamahi, tuenoa, siva e ʻamanakí pea vaivai he taimi ʻe niʻihi. ʻE lava ke hanga ʻe he ngaahi ongo ko ʻení ʻo taki kitautolu ke tau fehuʻia ʻa e ʻEikí “Ko e hā ʻoku hoko ai ʻeni kiate aú?” pe “Ko e hā ʻoku ʻikai feau ai ʻeku ngaahi ʻamanakí? Hili ko iá, ʻoku ou fai e meʻa kotoa ke fua ʻeku kavengá pea muimui ki he Fakamoʻuí!”

Siʻoku ngaahi kaungāmeʻa, kuo pau ke tau manatuʻi ʻoku kau ʻi hono fuesia hotau faingataʻaʻiá ʻa ʻetau loto-fakatōkilalo pea falala ki he ʻOtuá pea mo Hono poto taʻe-fakangatangatá. Kuo pau ke tau fakahaaʻi ʻokú Ne ʻafioʻi kitautolu takitaha mo ʻetau ngaahi fiemaʻú. ʻOku mahuʻinga foki ke tau tali e moʻoniʻi meʻa ko ia ʻoku kehe ʻa e taimi ʻa e ʻEikí mei haʻatautolú. ʻOku tau faʻa fekumi ki ha tāpuaki pea fokotuʻu ha taimi ke fakahoko ai ia ʻe he ʻEikí. He ʻikai ke makatuʻunga ʻetau faivelenga kiate Iá ʻi hano ʻoange ha fakangatangata ke Ne tali mai ai ʻetau ngaahi holí. ʻI heʻetau fai ʻení, ʻoku tau tatau ai mo e kau Nīfai taʻetui ʻo e kuonga muʻá, ʻa ia ne nau manukiʻi honau kāingá ʻaki ʻenau pehē kuo ʻosi e taimi ki hono fakahoko ʻo e lea ʻa Samuela ko e Leimaná, ʻo hoko ai ha puputuʻu ʻiate kinautolu ne tuí.23 ʻOku fie maʻu ke feʻunga ʻetau falala ki he ʻEikí ke tau fakalongolongo ʻo ʻiloʻi ko e ʻOtuá Ia, pea ʻokú Ne tokaimaʻananga pea ʻokú Ne ʻafioʻi kitautolu kotoa.24

ʻĪmisi
Ko e ngāue fakaetauhi ʻa ʻEletā Soalesi kia Sisitā Kalamasi

Naʻá ku toki maʻú ni ha faingamālie ke u ngāue fakaetauhi ki ha fefine uitou ko Falanika Kalamasi ʻokú ne puke ʻi ha mahaki ʻokú ne fakavaivaiʻi hono sinó. Ko Sisitā Kalamasí ko e fuofua mēmipa ia ʻi hono fāmilí ke kau ki he Siasi ʻo Sīsū Kalaisi kuo fakafoki maí. Neongo ne ʻikai papitaiso hono husepānití, ka naʻá ne loto-lelei ke feʻiloaki mo e ongo faifekaú pea naʻá ne faʻa kau atu ki he ngaahi fakatahaʻanga ʻa e Siasí. Neongo e ngaahi tūkunga ko ʻení, ka naʻe kei faivelenga pē ʻa Sisitā Kalamasi peá ne ʻohake ha fānau ʻe toko fā ʻi he ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí. Hili ha taʻu ʻe taha mei he pekia ʻa e husepāniti ʻo Sisitā Kalamasí, naʻá ne ʻave ʻene fānaú ki he temipalé pea nau kau atu ki he ngaahi ouau toputapú pea silaʻi fakataha kinautolu ko ha fāmili. Ne ʻomi ʻe he ngaahi talaʻofa fekauʻaki mo e ngaahi ouaú ni ha ʻamanaki lelei, fiefia mo ha nēkeneka kiate ia pea naʻe tokoni ia ke ne kātekina e moʻuí.

ʻĪmisi
Ko e fāmili ʻo Kalamasí ʻi he temipalé.

ʻI he kamata ke ʻasi mai e ngaahi fakaʻilonga ʻo e mahakí, ne foaki ange ʻe heʻene pīsopé ha tāpuaki. Naʻá ne talaange he taimi ko iá ki he pīsopé kuó ne mateuteu ke tali e finangalo ʻo e ʻEikí, ʻo fakahaaʻi ʻene tui ke fakamoʻui ia pea pehē ki heʻene tui ke kātekina hono mahakí ki he ngataʻangá.

Lolotonga ʻeku ʻaʻahí, ʻi heʻeku puke e nima ʻo Sisitā Kalamasí mo sio ki hono fofongá, ne u vakai ki he malama mai hono fofongá—ʻo hā mei ai ʻa ʻene loto-falala ki he palani ʻa e ʻOtuá pea mo ʻene ʻamanaki haohaoa ki he ʻofa mo e palani ʻa e Tamaí maʻaná.25 Naʻá ku ongoʻi ʻa ʻene fakapapau ʻi heʻene tuí ke kātaki ki he ngataʻangá ʻaki ʻene fua ʻene kavengá, neongo e ngaahi faingataʻa ʻokú ne fehangahangai mo iá. ʻOku hoko e moʻui ʻa e fefiné ni ko ha fakamoʻoni kia Kalaisi, ko ha fakamatala ʻo ʻene tui mo e mateaki kiate Iá.

Kāinga, ʻoku ou fie fakamoʻoni kiate kimoutolu ko hono fua ko ia ʻetau kavengá pea muimui ki he Fakamoʻuí ʻoku fie maʻu ia ke tau muimui ki Heʻene sīpingá pea feinga ke hoko ʻo hangē ko Iá,26ʻo fehangahangai mo e ngaahi tūkunga ʻo e moʻuí ʻi he faʻa kātaki, fakafisingaʻi pea fehiʻa ki he ngaahi uʻa ʻo e tangata fakakakanó, pea tatali ki he ʻEikí. Naʻe tohi ʻe he tangata Sāmé ʻo pehē:

“ʻAmanaki lelei [ki he ʻEikí]: peá ke loto-toʻa, pea te ne [falamālohia] ho lotó: ʻoku ou pehē, ʻamanaki lelei [ki he ʻEikí].”27

“Ko hotau tokoní ia mo hotau fakaū.”28

ʻOku ou fakamoʻoni atu ko e taimi te tau muimui ai ʻi hotau ʻEikí pea fakafalala kiate Ia ko e faifakamoʻui taupotu ʻo ʻetau moʻuí, te Ne ʻomi ʻa e fiemālie ki hotau laumālié pea fakafaingofua mo fakamaʻamaʻa ʻetau kavengá.29 ʻOku ou fakamoʻoni ki he ngaahi meʻá ni ʻi he huafa toputapu ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.