2019
Tokanga ke Lotu Maʻu Ai Pē
Nōvema 2019


Tokanga ke Lotu Maʻu Ai Pē( ʻAlamā 34:39; Molonai 6:4; Luke 21:36)

ʻOku fie maʻu ke longomoʻui maʻu pē ke fakasiʻisiʻi ai e fakafiefiemālié mo e taʻetokangá.

ʻOku ou lotua fakamātoato e tokoni ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní ʻi heʻetau fiefia mo moihū fakatahá.

ʻI he konifelenisi lahi ʻo ʻEpeleli 1976, naʻe lea ai ʻa ʻEletā Poiti K. Peeka ʻo tautautefito ki he toʻu tupu ʻo e Siasí. ʻI heʻene pōpoaki ʻiloa ko ia ko e “Fanga Kalokataile Fakalaumālié,” naʻá ne fakamatalaʻi ai ʻene mamata ki ha fanga kalokataile ne toitoi ʻo lamasi ha niʻihi ne mūnoa, lolotonga hano vahe ia ki ha fatongia ʻi ʻAfilika. Naʻá ne fakatatau leva e fanga kalokatailé kia Sētane, ʻa ia ʻokú ne lamasi e toʻu tupu taʻetokangá ʻaki hono fufuuʻi e natula fakatuʻutāmaki ʻo e angahalá.

Naʻá ku taʻu 23 ʻi he taimi ne fakahoko ai ʻe ʻEletā Peeka e lea ko iá, pea ne u hanganaki atu mo Sūsana ki hono fanauʻi mai ʻema ʻuluaki tamá ʻi ha ngaahi ʻaho siʻi pē. Naʻe ongo kiate kimaua ʻene pōpoaki ke fakaʻehiʻehi mei he angahalá mo e founga taukei naʻá ne fakaʻaongaʻi ai e tōʻonga angamaheni ʻo e fanga monumanú ke akoʻi ʻaki ha lēsoni fakalaumālie mahuʻingá.

Kuó ma folau foki mo Sūsana ki ʻAfilika ʻi ha ngaahi fatongia lahi. Pea kuó ma maʻu ha ngaahi faingamālie ke mamata ki he fanga monumanu fakaofo moʻoni ʻoku moʻui ʻi he konitinēniti ko iá. ʻI heʻema manatu ki he ola ʻo e lea ʻa ʻEletā Pēká ʻi heʻema moʻuí, kuó ma feinga ai ke mātā mo ako ha ngaahi meʻa mahuʻinga mei he tōʻonga ʻo e fanga monumanu ʻi ʻAfiliká.

ʻOku ou fie fakamatalaʻi e ʻulungaanga mo e founga ʻa ha ongo sita (cheetah) ne u siofi mo Sūsana ʻoku tuli manu pea fakafekauʻaki ha niʻihi ʻo e ngaahi meʻa ne ma mamata aí, ki hono moʻui fakaʻaho ʻaki e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí.

Fanga Sitá mo e Fanga Topí

Ko e sitá ʻa e fanga monumanu ʻuta veʻe vave taha ʻi māmaní pea ʻoku aʻu e vave ʻene lelé ki he maile ʻe 75 he houá (120 km/h). ʻE lava e fanga monumanu fakaʻofoʻofá ni ʻo mahiki mei he tuʻu maʻú ki he leleʻi ha maile ʻe 68 he houá (109 km/h), ʻi loto he sekoni pē ʻe tolu. Ko ha fanga manu fekai ʻa e sitá ʻoku nau fakaoloolo ki ha monumanu ke nau keina pea lele vave ʻi ha kiʻi vahaʻa nounou ke tuli pea ʻohofi.

ʻĪmisi
Naʻe mamataʻi ʻe ʻEletā mo Sisitā Petinā ʻa e fanga sitá.

Ne u nofo mo Sūsana ʻi ha meimei houa ʻe ua ʻo siofi ha ongo sita naʻá na muimuiʻi ha tākanga topi, ko e fanga ʻanitilope ʻiloa mo tokolahi taha ia ʻi ʻAfiliká. Naʻe meimei puli fakaʻaufuli e ongo manu fekaí ʻi he saafa loloa mo mōmoa lanu melomelo ʻo ʻAfiliká, ʻi heʻena tulimui ʻi ha tākanga topí. Naʻe mavaeua ʻa e ongo sitá ʻi ha ʻiate nai ʻe 100 (mita ʻe 91) ka naʻá na ngāue fakataha.

Ne tuʻu hangatonu ʻa e sita ʻe taha ʻi he musié pea ʻikai ngaue, kae tulolo hifo ʻa e sita ʻe tahá ki he kelekelé pea fakaoloolo māmālie atu ki he fanga topi mūnoá. Naʻe pulia hifo leva he musié e sita naʻe tuʻu hangatonú, ʻi he taimi tatau pē ne tuʻu hangatonu hake ai e sita ʻe tahá. Ne fai pehē atu ʻa e sīpinga toitoi mo ngaolo mo tuʻu hangatonu taufetongi ko ʻeni ʻa e ongo sitá ʻi ha taimi lōloa. Naʻe fakataumuʻa e founga fakaoloolo kākaá ke takihalaʻi mo kākaaʻi e fanga topí ʻo fakahanganoaʻi ai ʻenau tokangá mei he fakatuʻutāmaki ʻoku tuʻunuku maí. ʻI he faʻa kātaki mo ha founga papau, ne ngāue fakataha ʻa e ongo sitá ke maʻu ʻena meʻatokoni hono hokó.

Ne tuʻu ha fanga topi matuʻotuʻa mo mālohi ange ko ha kau leʻo, ʻi he vahaʻa ʻo e tākanga topí mo e ongo sita ne fakaofi atú. Ne malava ʻa e fanga topi leʻó ni ʻo mamata ki ha ngaahi fakaʻilonga ʻo e fakatuʻutāmakí mei he fanga kiʻi tafungofunga he potu tokaleleí.

ʻI he fakaofi atu ʻa e ongo sitá ke ʻohofi kinautolú, naʻe fakafokifā e tafoki kotoa ʻa e tākanga topí ʻo holá. ʻOku ʻikai ke u ʻilo pe naʻe founga fēfē e fetuʻutaki ʻa e fanga topi leʻó mo e tākangá, ka naʻe fai ha fakatokanga, pea naʻe lele kotoa e fanga topí ki ha feituʻu malu.

Pea ko e hā leva ne hoko atu ʻe he ongo sitá? Ne ʻikai toe tatali, ka naʻe hoko atu ʻe he ongo sitá ʻa ʻena founga toitoi mo ngaolo mo tuʻu hangatonu taufetongi ʻi he musié. Naʻe hoko atu e sīpinga tuli manú. Naʻe ʻikai ke na tuʻu. Naʻe ʻikai ke na mālōlō pe toe taimi. Naʻá na tōtōivi ʻi hono hokohoko atu ʻena founga tohoaki mo takihalaʻí. Naʻá ku mamata mo Sūsana ki he puli atu ʻa e ongo sitá ʻi he mamaʻó, ʻi he fakaʻau ke na toe ofi ange ki he tākanga topí.

Naʻe fakangalongataʻa ʻeku fepōtalanoaʻaki mo Sūsana he pō ko iá ki he meʻa ne ma mamata ki ai mo akó. Naʻá ma aleaʻi foki e aʻusiá ni mo ʻema fānaú mo e makapuná pea ʻiloʻi ha ngaahi meʻa mahuʻinga lahi. Te u fakamatalaʻi leva ha lēsoni ʻe tolu mei he ngaahi lēsoni ko iá.

Lēsoni #1—Tokanga Telia e Ngaahi Fakapuli Kākā ʻa e Tēvoló

Kiate au, ko e fanga sitá ko ha fanga monumanu hamolemole, matamatalelei mo fakaholomamata. ʻOku hoko e lanu pulepule ʻuliʻuli kelokelo meimei kulei ʻo e sitá ko ha fakapuli fakaʻofoʻofa ʻokú ne meimei fakapuliki kinautolu ʻi heʻenau lamasi ha fanga manu ke keina ʻi he potu musie tokalelei ʻo ʻAfiliká.

ʻĪmisi
Naʻe fakapuli e sitá ʻi he anga e funga ʻo e fonuá

ʻI ha founga tatau, ʻe lava ʻa e ngaahi fakakaukau mo e angafai fakatuʻutāmaki fakalaumālié ʻo hā ngali matamatalelei, fakalata, pe fakafiefia. Ko ia ai, ʻi hotau māmani fakaonopōní, ʻoku fie maʻu ke tau takitaha tokanga telia ʻa e fakatauele ʻa e koví ke hā ngali matamataleleí. Ne fakatokanga mai ʻa ʻĪsaia, “ʻE malaʻia ʻa kinautolu ʻoku ui ʻa e koví ko e lelei, mo e leleí ko e kovi; ʻoku ui ʻa e poʻulí ko e maama, mo e māmá ko e poʻuli; ʻoku ui ʻa e koná ko e melie, mo e melié ko e kona!”1

ʻI ha vahaʻataimi fakapoʻuli ne poupouʻi ai hono tāmateʻi e kakaí ko ha totonu pea lau e moveuveú ko e tauʻatāiná, ʻoku tau monūʻia ke moʻui ʻi he kuonga fakakosipeli ʻi he ngaahi ʻaho kimui ní, ʻi he taimi ʻe lava ai ʻe he maama ʻo e ongoongolelei kuo fakafoki maí ʻo huluhulu ʻetau moʻuí pea tokoni ke tau ʻiloʻi e fakapoʻuli kākā mo takihala ʻa e filí.

“He ko kinautolu ʻoku poto pea nau tali ʻa e moʻoní, pea kuo nau maʻu ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní ke hoko ko honau fakahinohinó, pea kuo ʻikai kākaaʻi ʻa kinautolú—ko e moʻoni ʻoku ou pehē kiate kimoutolu, ʻe ʻikai ke tā hifo ʻa kinautolu pea laku ki he afí ka te nau kātakiʻi ʻa e ʻahó.”2

Lēsoni #2—ʻĀʻā pea Tokanga

ʻE lava ha taʻetokanga taimi nounou ʻa e topí ʻo hoko ai hano ʻohofi vave ia ʻe ha sita. ʻI he founga tatau pē, ʻe lava ʻe he fakafiefiemālie fakalaumālié mo e taʻetokangá ʻo ʻai ke tau tuʻu laveangofua ki hono ʻohofi ʻe he filí. ʻOku fakaafeʻi mai ʻe he taʻefakakaukau fakalaumālié ha fakatuʻutāmaki lahi ki heʻetau moʻuí.

ʻĪmisi
Fakatokanga ki he fanga topí

iStock.com/Angelika

Naʻe fakamatalaʻi ʻe Nīfai ʻa e founga ʻe feinga ai ʻa Sētane ʻi he ngaahi ʻaho kimui ní ke fakafiemālieʻi mo fakanonga e fānau ʻa e ʻOtuá ki ha ongo hala ʻo e “fiemālie fakakakano pea nau pehē: ʻOku lelei ʻa e meʻa kotoa pē ʻi Saione; ʻio, ʻoku tuʻumālie ʻa Saione, ʻoku lelei ʻa e meʻa kotoa pē—pea ʻoku kākaaʻi peheʻi ʻe he tēvoló ʻa honau laumālié,pea tataki fakaoloolo hifo ʻa kinautolu ki heli.”3

ʻOku fie maʻu ke longomoʻui maʻu pē ke fakasiʻisiʻi ai e fakafiefiemālié mo e taʻetokangá. Ke longomoʻuí ko ha tuʻunga pe ngāue ia ʻo e mātuʻaki tokanga ki ha ngaahi fakatuʻutāmaki pe faingataʻa ʻe ala hokó. Pea ʻoku ʻuhinga e mātuʻaki tokangá ke ʻāʻāʻo leʻohi mo maluʻi. ʻI he tafaʻaki fakalaumālié, ʻoku fie maʻu ke tau ʻāʻā mo tokanga ki he ngaahi ueʻi ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní mo e ngaahi fakaʻilonga ʻoku ʻomi mei he kau tangata leʻo ʻa e ʻEikí ʻi he tauá.4

“ʻIo, pea ʻoku ou naʻinaʻi foki kiate kimoutolu … ke mou tokanga ke lotu maʻu ai pē koeʻuhi ke ʻoua naʻa taki halaʻi ʻa kimoutolu ʻe he ngaahi ʻahiʻahi ʻa e tēvoló, … he vakai, ʻoku ʻikai te ne totongi ʻa kimoutolu ʻaki ha meʻa lelei ʻe taha.”5

ʻI he nofo-taha ʻetau moʻuí ki he Fakamoʻuí mo ʻEne ongoongoleleí, ʻoku malava ai ke tau ikunaʻi e fakahehema ʻa e tangata fakakakanó ke mohe mo fakapikopiko fakalaumālié. ʻI hono tāpuekina kitautolu ʻaki e mata ke mamata mo e telinga ke fanongó,6 ʻe lava ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní ʻo fakalahi ʻa ʻetau malava ke mamata mo fanongo ʻi he taimi he ʻikai ke tau fakakaukau ai ʻoku fie maʻu ke tau mamata pe fanongó pe ʻi he taimi he ʻikai ke tau fakakaukau ai ʻe lava ke mātā pe ongona ha meʻá.

“Ko ia, ke mou leʻo, koeʻuhí ke mou mateuteu.”7

Lēsoni #3—Mahino e Taumuʻa ʻa e Filí

Ko e sitá ko ha manu fekai ʻoku angamaheni ke ne tuli tāmateʻi e fanga monumanu kehé. ʻOku hoko e sitá ko ha manu fekai ʻi he ʻahó kotoa, ʻi he ʻaho kotoa pē.

ʻĪmisi
Ko e tuli manu ʻa e sitá

Ko Sētane “ʻa e fili ʻo e māʻoniʻoní pea mo kinautolu ʻoku nau feinga ke fai ʻa e finangalo ʻo e ʻOtuá.”8 Ko ʻene taumuʻá pē ʻe taha he ʻahó kotoa, mo e ʻaho kotoa pē ke ngaohi e ngaahi foha mo e ngaahi ʻofefine ʻo e ʻOtuá ke nau mamahi ʻo hangē ko iá.9

Naʻe fakataumuʻa e palani ʻo e fiefia ʻa e Tamaí ke ʻomi ha fakahinohino maʻa ʻEne fānaú, ke tokoni ke nau aʻusia e fiefia tuʻuloá, mo fakafoki malu kinautolu ki ʻapi kiate Ia ʻi ha sino toetuʻu mo hākeakiʻi. ʻOku ngāue ʻa e tēvoló ke ngaohi e ngaahi foha mo e ngaahi ʻofefine ʻo e ʻOtuá ke nau puputuʻu mo loto-mamahi pea taʻofi ʻenau fakalakalaka taʻengatá. ʻOku ngāue tōtōivi ʻa e filí ke ʻohofi e ngaahi konga ʻo e palani ʻa e Tamaí ʻokú ne fehiʻa taha aí.

ʻOku ʻikai maʻu ʻe Sētane ha sino, pea kuo ngata ʻene fakalakalaka taʻengatá. ʻOku tatau ia mo ha vai mei ha vaitafe ʻoku taʻofi ʻene tafé, ko ia ʻoku taʻofi e fakalakalaka taʻengata ʻa e filí koeʻuhí he ʻoku ʻikai ke ne maʻu ha sino fakamatelie. Koeʻuhí ko ʻene angatuʻú, naʻe toʻo ai meia Lusifā e ngaahi tāpuaki kotoa pē ʻo e matelié mo e aʻusia ʻoku toki maʻu pē ʻe ha sino ʻo e kakanó mo e huí. Ko e taha e ʻuhinga mālohi fakafolofola ʻo e foʻi lea ko e malaʻiá ʻoku hā mahino ia mei he ʻikai ke ne lava ʻo hokohoko atu ʻene tupulaki ke hoko ʻo hangē ko ʻetau Tamai Hēvaní.

Koeʻuhí ʻoku fuʻu mahuʻinga ha sino fakamatelie ki he palani ʻo e fiefia ʻa e Tamaí mo ʻetau fakalakalaka fakalaumālié, ʻoku feinga ai ʻa Lusifā ke veuki ʻetau fakalakalaká ʻaki hano fakataueleʻi kitautolu ke tau fakaʻaongaʻi hala hotau sinó. Kuo akoʻi ʻe Palesiteni Lāsolo M. Nalesoni ʻoku hoko e malu fakalaumālie taupotu tahá ʻi he “ʻikai teitei fakahoko e fuofua laka ki he feituʻu ʻoku ʻikai totonu ke ke ʻalu ki aí mo fai e meʻa ʻoku ʻikai totonu ke ke faí.’ … ʻI heʻetau hoko ko ha kakaí ʻoku tau maʻu kotoa ha uʻa [fakatuʻasino] ʻoku fie maʻu ka tau moʻui. ʻʻOku mahuʻinga ʻaupito e ngaahi uʻa ko ʻení ki he hokohoko atu ʻo e moʻuí. Ko e hā leva ʻoku fai ʻe he filí? … ʻOkú ne ʻohofi kitautolu ʻo fakafou ʻi hotau uʻá. ʻOkú ne fakataueleʻi kitautolu ke kai e ngaahi meʻa ʻoku ʻikai totonu ke tau kaí, inu e ngaahi meʻa ʻoku ʻikai totonu ke tau inú, pea ʻofa ʻo ʻikai ʻi he founga ʻoku totonu ke tau ʻofa aí!’”10

Ko e taha ʻo e meʻa mālie ʻo ʻitānití ko hono hanga ko ia ʻe he filí, ʻa ia ʻoku mamahi ʻi he ʻikai ke ne maʻu ha sino fakamatelié, ʻo fakaafeʻi mo fakataueleʻi kitautolu ke tau vahevahe hono mamahí, ʻaki hano fakaʻaongaʻi hala hotau sinó. Ko e meʻangāue ko ia ʻoku ʻikai ke ne maʻu pea fakaʻaongaʻí, ko e tefitoʻi meʻa ia ʻoku fakataumuʻa ki ai ʻene feinga ke fakataueleʻi kitautolu ke tau ʻauha fakatuʻasino mo fakalaumālié.

ʻOku mahuʻinga ke maʻu ha mahino ki he taumuʻa ʻa e filí, ke teuteu lelei ai ki he ngaahi ʻohofi ʻe ala hokó.11 Koeʻuhí naʻe ʻiloʻi ʻe Kapiteni Molonai e taumuʻa ʻa e kau Leimaná, naʻá ne mateuteu ai ke fepaki mo kinautolu ʻi heʻenau omí peá ne ikuna.12 Pea ʻoku fakaʻaongaʻi e tefitoʻi moʻoni mo e talaʻofa tatau kiate kitautolu takitaha.

“Ka ʻo kapau te mou mateuteu, ʻe ʻikai te mou manavahē.

“Pea koeʻuhi ke mou hao mei he mālohi ʻo e filí.”13

Fakaafe, Talaʻofa, mo e Fakamoʻoni

Hangē pē ko e lava ʻo ako ha ngaahi lēsoni mahuʻinga mei hono siofi e tōʻonga ʻo e sitá mo e topí, ʻoku totonu ke tau takitaha kumi e ngaahi lēsoni mo e ngaahi fakatokanga ʻoku maʻu ʻi he ngaahi meʻa faingofua ʻoku hoko he moʻui fakaʻahó. ʻI heʻetau fekumi ki ha ʻatamai mo e loto akoʻi-ngofua ke maʻu e fakahinohino fakalangí ʻi he mālohi ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní, ʻe maʻu leva ʻa e ngaahi fakahinohino maʻongoʻonga taha ʻe niʻihi te tau ala maʻú mo e ngaahi fakatokanga mālohi taha te ne lava ʻo maluʻi kitautolú, mei heʻetau ngaahi aʻusia angamahení. ʻOku maʻu ha ngaahi talanoa fakatātā mālohi ʻaupito ʻi he ngaahi folofolá pea mo ʻetau moʻui fakaʻahó fakatouʻosi.

Kuó u fakamamafaʻi ha lēsoni pē ʻe tolu mei he ngaahi lēsoni lahi ʻe lava ʻo ako mei he ngaahi meʻa fakaofo ne u aʻusia mo Sūsana ʻi ʻAfiliká. ʻOku ou fakaafeʻi mo poupouʻi kimoutolu ke mou fakakaukau ki he talanoa ko ʻeni ki he fanga sitá mo e topí pea feinga ke ʻiloʻi ha toe ngaahi lēsoni maʻau mo ho fāmilí. Kātaki ʻo manatuʻi maʻu pē ko ho ʻapí ʻa e senitā moʻoni ki hono ako mo moʻui ʻaki e ongoongoleleí.

ʻI hoʻomou tali ʻi he tui ki he fakaafé ni, te mou maʻu ai ha ngaahi fakakaukau ueʻi fakalaumālie, ʻe ake ʻi homou lotó ha ngaahi ongo fakalaumālie, pea te mou ʻilo e ngaahi angafai ʻoku totonu ke mou fakahoko pe hoko atu kae lava ke mou “ʻai kiate kimoutolu ʻa [e] teunga tau kakato [ʻa e ʻOtuá], koeʻuhi ke mou lava ʻo kātakiʻi ʻa e ʻaho ʻo e koví, kuo mou ʻosi fai ʻa e meʻa kotoa pē, koeʻuhí ke mou lava ʻo tuʻu.”14

ʻOku ou palōmesi atu ʻe taumalingi mai ʻa e ngaahi tāpuaki ʻo e mateuteu leleí mo e maluʻi fakalaumālié ki hoʻomou moʻuí ʻi hoʻomou tokanga ke lotu maʻu peé.

ʻOku ou fakamoʻoni ʻoku ʻomi ʻe he vilitaki atu ki muʻa ʻi he hala ʻo e fuakavá, ha malu fakalaumālie mo fakaafeʻi mai e fiefia tuʻuloá ki heʻetau moʻuí. Pea ʻoku ou fakamoʻoni ʻe hanga ʻe he Fakamoʻui kuo toe tuʻu pea moʻuí, ʻo poupouʻi mo fakamālohia kitautolu ʻi he ngaahi taimi leleí mo e koví fakatouʻosi. ʻOku ou fakamoʻoni ki he ngaahi moʻoni ko ʻení ʻi he huafa toputapu ʻo e ʻEiki ko Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.