Vahe 16

Ko e Nofo-Malí mo e Fatongia Fakaemātu‘á: Ko Hono Teuteu‘i Hotau Ngaahi Fāmilí ki he Mo‘ui Ta‘engatá

‘E lava ke fakataha ‘a e ngaahi fāmilí pea nau tokoni ‘i hono langa hake ‘a e pule‘anga ‘o e ‘Otuá mo ma‘u ‘a e ngaahi tāpuaki kotoa ‘o e langí, ‘o ka tataki ‘e ha mātu‘a angatonu mo ‘ofa.

Mei he Mo‘ui ‘a Uilifooti Utalafí

Na‘e mali ‘a Uilifooti Utalafi mo Fīpē Uitimoa Kata ‘i he ‘aho 13 ‘o ‘Epeleli 1837, ‘i Ketilani ‘i ‘Ohaiō. ‘I he‘ena mo‘uí kotoa, ne na kātekina ha ngaahi ‘ahi‘ahi lahi, peá na tupulaki ai ‘i he‘ena fe- ‘ofa‘akí, he‘ena ‘ofa ki he‘ena fānaú pea mo e pule‘anga ‘o e ‘Otuá. Na‘e hoko ha taha ‘o e ngaahi me‘a ko iá ‘i he fa‘ahita‘u momoko ‘o e 1838, ko ha māhina ia ‘e nima ki mu‘a pea toki ui ‘a Uilifooti Utalafi ki he tu‘unga faka‘aposetoló. ‘I hono tataki ‘e Misa Utalafi ha konga ‘o e Kāingalotú ‘o nau fononga atu ke fakataha mo e toenga ‘o e kāingalotu ‘o e Siasí, ne tu‘ia ha mahaki si‘ono uaifí ‘o puke lahi ‘aupito. Na‘á ne fakamatala ki mui ‘o pehē:

“ ‘I he ‘aho 23 ‘o Nōvemá, na‘e puke ai hoku uaifi ko Fīpeé ‘o langa ‘ulu lahi ‘aupito, pea fakaiku ai ‘o mofi ‘uto. Na‘e fakautuutu faka‘aho ‘a si‘ene mamahí ‘i he lolotonga ‘o ‘emau fonongá. Ko ha me‘a fakamamahi mo‘oni ki ha fefine ke fononga sāliote ‘i ha hala tokakovi, ka ‘oku puke ‘o hangē ko e tu‘unga ne ‘i aí. ‘I he taimi tatau pē ne toe puke lahi mo ‘ema ki‘i ta‘ahiné.”

‘I he ngaahi ‘aho hono hokó, ne faka‘au ‘o kovi ange ‘a e tu‘unga ne ‘i ai ‘a Sisitā Utalafí, neongo na‘a nau lava ke ki‘i mālōlō he‘enau fonongá ‘o kumi ha feitu‘u ke mālōlō ai. Na‘e fakamatala ki mui ‘e Misa Utalafi: “ ‘I he ‘aho 3 ‘o Tīsemá na‘e fu‘u tō-lalo mo‘oni si‘oku uaifí. Na‘á ku fakamoleki ‘a e ‘ahó kakato ‘i hono tokanga‘í, pea ‘i he ‘aho hono hokó ne u foki leva ki ‘Ītoni [kolo ofi mai pē] ke fakatau mai ha ‘ū me‘a ma‘ana. Na‘e hangē ne fāi-hifo ai peé, pea ‘i he efiafí pē, ne mavahe ai hono laumālié mei hono sinó, peá ne si‘i mālōlō.

“Ne ha‘oha‘o takai ‘a e kau fefiné ‘i hono sinó ‘o tēngihia, ka u tu‘u pē ‘o sio loto mamahi atu ki ai. Na‘e kamata ke nofo‘ia au ‘e he Laumālie mo e mālohi ‘o e ‘Otuá, ‘o a‘u ki ha tu‘unga kuo fakafonu ai hoku lotó ‘e he tuí, ko ha fuofua taimi ‘eni ke hoko pehē ai, neongo na‘á ne tokoto ia ‘i mu‘a ‘iate au ko ha taha kuo ‘osi mate.”

‘I hono fakamālohia ‘a Uilifooti Utalafi ‘e he tuí, na‘á ne foaki leva ki hono uaifí ha tāpuaki fakataula‘eiki. Na‘á ne pehē, “Na‘á ku hilifaki hoku ongo nimá kiate ia, pea ‘i he huafa ‘o Sīsū Kalaisí, na‘á ku valoki‘i ‘a e mālohi ‘o e maté mo e fai faka‘auhá peá u fekau‘i kinaua ke na mavahe meiate ia, pea mo e laumālie ‘o e mo‘uí ke hū ki hono sinó.

“Na‘e foki mai hono laumālié ki hono sinó, pea talu mei he houa ko iá mo hono fakamo‘ui ia; pea na‘a mau ongo‘i kotoa ke fakahīkihiki‘i ‘a e huafa ‘o e ‘Otuá pea falala kiate Ia mo tauhi ‘Ene ngaahi fekaú.

“Lolotonga ‘ene hoko ‘a e me‘á ni kiate aú (‘o hangē ko hono fakamatala ki mui ‘e hoku uaifí) ne mavahe hono laumālié mei hono sinó, pea na‘á ne vakai ki he tokoto hono sinó ‘i he mohengá, pea mo e tangi ‘a e kau fefiné. Na‘á ne sio kiate kinautolu pea kiate au, pea ki he‘ene ki‘i ta‘ahiné, pea lolotonga ‘ene sio fakamama‘u ki he me‘a ko ‘eni kuo hokó, ne hū mai ha ongo tangata ki he lok. … Na‘e talaange ‘e ha taha ‘o e ongo talafekaú ni ki ai ke fili pē: ‘e lava pē ke ‘alu ‘o mālōlō ‘i he maama ‘o e ngaahi laumālié, pe ko ha‘ane ma‘u ha faingamālie ke foki ki hono sinó ‘o hoko atu ‘ene ngāué ‘i māmani, ‘o makatu‘unga ‘i ha me‘a ‘e taha. Ko ‘eni ‘a e me‘a ko iá, kapau ‘okú ne ongo‘i te ne lava ‘o tu‘u he tafa‘aki ‘o hono husepānití, peá na lava‘i fakataha ‘a e ngaahi fakahoha‘a, ngaahi ‘ahi‘ahi, ngaahi faingata‘a, pea mo e ngaahi me‘a fakamamahi ‘o e mo‘uí, ‘a ē ‘e ui ia ke ne foua ‘o a‘u ki he ngata‘angá koe‘uhí pē ko e Ongoongoleleí. ‘I he taimi na‘á ne vakai atu ai ki he tūkunga ‘o hono husepānití mo e ki‘i ta‘ahiné, na‘á ne talaange leva: ‘‘Io, te u fai ia!’

“ ‘I he taimi na‘e fakahoko ai ‘a e fili ko ‘ení, na‘e nofo‘ia au ‘e he mālohi ‘o e tuí, pea ‘i he taimi na‘á ku faingāue ai kiate iá, ne toe foki hono laumālié ki hono sinó. …

“ ‘I he pongipongi ‘o e ‘aho 6 ‘o Tīsemá, ne pehē mai ‘e he Laumālié kiate au: ‘Tu‘u, ‘o hoko atu ho‘o fonongá! pea tu‘unga ‘i he ‘alo‘ofa ‘a e ‘Otuá ne lava hoku uaifí ‘o tu‘u ‘o teuteu pea luelue ki he salioté, pea mau fononga fiefia atu leva.”¹

Na‘e fai pau ‘a Sisitā Utalafi ki he‘ene palōmesí ‘o ne tu‘u ‘i he tafa‘aki ‘o hono husepānití, pea a‘u ai pē ki he taimi na‘e fie ma‘u ai ‘e hono ngaahi fatongia ‘i he‘ene hoko ko e ‘Aposetoló ke ne mavahe mei he fāmilí ‘i ha vaha‘ataimi lōloa. ‘I he ‘aho 4 ‘o Mē 1840, lolotonga ia ‘o e ngāue fakafaifekau ‘a ‘Eletā Utalafi ‘i ‘Ingilaní, na‘á ne fai kiate ia ha tohi ‘o peheni: “ ‘Oku ou ‘ilo ko e finangalo ‘o e ‘Otuá ke ke ngāue ‘i he‘ene ngoue vainé; ko ia, ‘oku ou loto fiemālie ai ki Hono finangaló ‘i he ngaahi me‘á ni. Kuo te‘eki tuku au ke u lāunga pe hanu talu mei ho‘o mavahe meiate au, ka ‘oku ou nofo ‘amanaki atu ki he ‘aho te ke foki mai ai ki ‘api ki ho fāmilí, kuo ‘osi ho‘o ngāue fakafaifekaú ‘i he ‘ofa mo e manavahē ki he ‘Otuá. ‘Okú ta fakataha ma‘u pē ‘i he taimi ‘oku ou lotu ai ki he ‘Otuá, pea ko e taimi ‘oku ou kole ai ha malu‘i mo ha ngaahi tāpuaki ma‘aku mo e fānaú, ‘oku ou kolea ‘a e me‘a tatau ma‘a hoku hoa ‘ofeiná, ‘a ē kuó ne fononga mama‘o meiate au ki ha pule‘anga muli ke malanga‘i ‘a e kakato ‘o e ongoongolelei ‘o Sīsū Kalaisí.”²

‘I he ngaahi taimi ‘o e vāmama‘o peheé, na‘e fa‘a fakahaa‘i ‘e Palesiteni Utalafi ha ongo‘i ta‘e lata koe‘uhí ko hono fāmilí, kae fakataha mo ‘ene tukupā ke fai ‘a e finangalo ‘o e ‘Eikí. ‘I he ‘aho 3 ‘o ‘Epeleli 1847, na‘á ne teuteu ai ke fononga mo e fuofua kulupu ‘o e kau paioniá ki he Tele‘a Sōlekí. Na‘á ne hiki ai ‘i he‘ene tohinoá: “Kuo te‘eki ai ongo‘i mafasia pehē ‘a ‘eku fakakaukaú ‘i ha fa‘ahinga taimi ‘o hangē ko e taimi ‘oku ou mavahe ai mei hoku fāmilí ke ‘alu ‘o ngāue fakafaifekaú. Ko ‘eku lotu ki he ‘Otuá, ke Ne fakahaofi mu‘a au mo hoku fāmilí ke mau toe fe‘iloaki ‘i māmani ‘o tatau mo ia kuó Ne fakahoko ‘i ha ngaahi ngāue fakafaifekau lahi kuó u ‘osi fakahoko ‘i māmani ‘i he ngoue vaine ‘a e ‘Eikí.”³‘Osi pē ha ‘aho ‘e fā mei ai, kuo mamata ‘a hono fāmilí ki he‘ene mavahe atu mei he nofo‘anga ‘o e Kāingalotú ‘i he Nofo‘anga ‘o e Fa‘ahita‘u Momokó ‘i Nepulasikaá. Na‘á ne ki‘i tu‘u ‘i he tumu‘aki ‘o ha mo‘unga na‘e ‘ikai mama‘o mei he nofo‘angá, ‘o ne vakai mai ki hono fāmilí ‘i he‘ene me‘a faka‘ata mama‘ó.⁴

Na‘e fiefia ‘a Uilifooti Utalafi ‘i he‘ene ‘ilo ‘e lava ke ta‘engata hono fāmilí. Na‘e ‘oange ‘e he fo‘i mo‘oni ko ‘ení ha mālohi kiate ia ke ne kātekina ‘a e ngaahi faingata‘a ‘o e mo‘uí. Na‘á ne pehē, “Kuo tā tu‘o lahi ha‘aku fakakaukau kapau te u ngāue kae ‘oua kuó u motu‘a hangē ko Metuiselá peá u lava he founga ko iá ‘o nofo mo hoku fāmilí ‘i he nāunau ‘o e ngaahi maama ta‘engatá, ‘e fe‘unga pē ia mo e ngaahi mamahi mo e ngaahi faingata‘a‘ia kotoa te u malava ke kātekina ‘i he māmani ko ‘ení.”⁵ Na‘e hanga ‘e he tala‘ofa ‘o e fāmili ta‘engatá ‘o tokoni‘i ia ‘i he‘ene ngaahi tō‘onga ki he kau mēmipa hono fāmilí. ‘I ha‘ane tohi ki hono ‘ofefine ko Pelenisií, na‘á ne pehē ai: “ ‘Oku tau ‘amanaki kotoa ke tau nofo fakataha ‘o ta‘engata ‘o ka hili ‘a e maté. ‘Oku ou pehē ‘oku totonu ke kātekina kotoa ‘e kimautolu mātu‘á mo kimoutolu fānaú ‘a e ngaahi mamahi te tau lavá koe- ‘uhí ke tau fetokoni‘aki ke fiefia ‘a e tokotaha kotoa he lolotonga ‘etau mo‘uí pea ‘oua na‘a ‘i ai ha me‘a te tau toe faka‘ise‘isa ai.”⁶

Ngaahi Akonaki ‘a Uilifooti Utalafí

‘Oku mahu‘inga ‘a e ngaahi tāpuaki ‘o e malí mo e tu‘unga fakaemātu‘á, ‘o mahu‘inga ange ia ‘i he koloa fakaemāmaní.

Kuo ‘osi fakahā mai ‘e he ‘Eikí kiate kitautolu ko e malí na‘e tu‘utu ‘uni ia ‘e he ‘Otuá ki he tangatá [vakai, T&F 49:15]. ‘Oku tau lau ‘o kau ki ha ngaahi feitu‘u ‘e ni‘ihi ‘oku nau pehē ‘oku faka‘au ke ‘ikai manakoa ‘a e fa‘unga ia ‘o e fāmilí. ‘Oku pehē tokua ‘oku faka‘au ke toko lahi ange ‘a e ni‘ihi ‘iate kitautolu ‘oku tau fakahehema ki he me‘á ni. ‘Oku ‘ikai ha toe fakaveiveiua ki hono tupu‘angá he ‘oku ‘osi fakatotolo‘i pea ‘ilo‘i ko e tupu ia mei he fakautuutu ‘o e ma‘u koloá pea mo e ta‘e fie tali ‘e he kau talavoú ke fuesia ‘a e ngaahi kavenga ‘o e ‘i ai ha uaifí pea mo ha fāmilí. Ko e taimi ‘oku tau mavahe ai mei he tu‘unga masiva ‘o e ngaahi ‘aho ‘o e kamata‘angá, ‘oku lava ‘o fakanatula pē ha‘atau ‘amanaki ‘e toe fakalalahi ‘a e me‘á ni he ‘e faka‘ehi‘ehi ‘a e kau talavoú mei he fie mali ki he kau finemuí kae ‘oua kuo nau lava ke foaki ange kiate kinautolu ha me‘a ‘o hangē nai ko ha ‘api lelei ‘o tatau mo ia ne nau fiefia ai ‘i he ‘api ‘o ‘enau mātu ‘á. Ko e mo‘ui fakama‘ume‘á pe ‘ulungāanga ko ia ‘oku ako‘i ki he tamaiki fefiné ke nau mo‘ui tu‘umālié, te ne toe uesia ‘e ia foki mo fakalotosi‘i‘i ‘a e kau talavoú mei he mal. … ‘Oku totonu ke fakatou ako‘i ki he kau talavoú mo e kau finemuí ko e fiefia ‘i he nofo malí ‘oku ‘ikai ko ha me‘a ia kuo pau ke ‘i ai ha koloa.⁷

Ko e taimi ‘oku kole ai ‘a e kau talavoú ki he ngaahi ‘ofefine ‘o Saioné ke nau malí, ‘oku ‘ikai totonu ke nau fehu‘i—“ ‘Oku ‘i ai ha fale piliki ‘o e tangatá ni, pe ko ha‘ane fanga hoosi toko lahi mo ha‘ane saliote faka‘ofo‘ofa?” ka ‘oku totonu ke nau fehu‘i— “Ko ha tangata nai ia ‘a e ‘Otuá? ‘Okú ne ma‘u ‘a e Laumālie ‘o e ‘Otuá? Ko ha tokotaha Siasi ia? ‘Oku lotu? ‘Okú ne ma‘u ‘a e Laumālié ke fakafe‘unga‘i ia ke ne langa hake ‘a e pule‘angá?” Kapau ‘okú ne ma‘u ia, tuku noa‘i ā ‘a e salioté mo e fale pilikí, tali ia pea fakataha ‘i ‘a kimoua ‘o fakatatau mo e fono ‘a e ‘Otuá.⁸

Ko e fatongia ia ‘o e kau talavou ko [‘eni] ‘i Saioné ke mali mo e ngaahi ‘ofefine ‘o Saioné pea teuteu ha ngaahi tāpanekale [ngaahi sino fakaemāmani] mo‘ó e ngaahi laumālie ‘o e tangatá, ‘a ia ko e fānau ‘a ‘etau Tamai ‘i Hēvaní. ‘Oku nau tatali mai ki ha ngaahi tāpanekale, kuo ‘osi fakanofo kinautolu ke nau omi ki heni, pea ‘oku totonu ke fanau‘i kinautolu ‘i he fonua ‘o Saioné kae ‘ikai ‘i Pāpilone.⁹

‘Oku ou kōlenga ai heni ki he ngaahi mātu‘a ‘i Saioné kotoa, ke mou fai ‘a e me‘a kotoa pē te mou lavá ke fakalotoa homou ngaahi fohá mo homou ngaahi ‘ofefiné ke nau ‘a‘eva ‘i he ngaahi hala ‘o e mā‘oni‘oní mo e mo‘oní pea ngāue ‘aonga ‘aki ‘a e ngaahi faingamālie kotoa pē ‘oku nau ma‘ú. ‘Oua na‘a tuku homou lotó ‘i he ngaahi me‘a muná mo e ngaahi me‘a ‘o māmaní, ka mou ako ke fakahounga‘i ‘a e fo‘i mo‘oni ko ia ko e fānau faivelengá ‘oku nau kau ‘i he tāpuaki lelei mo ma‘ongo‘onga tahá.¹⁰

‘Oku ‘ikai ke tau fakamahu‘inga‘i ‘a e tāpuaki ko ia kuo fakahā ‘e he ‘Otuá kiate kitautolu ‘i he fa‘unga fakapēteliake ‘o e malí— ‘o fakama‘u ki he mo‘uí ni mo ‘itānití—‘o hangē ko ia ‘oku totonu ke tau faí.¹¹

‘Oku totonu ke tau fakamahu‘inga‘i hotau fāmilí, pea mo e feohi ‘oku tau faí, ‘o manatu‘i kapau te tau faivelenga te tau ma‘u ‘a e nāunaú, mo‘ui ta‘e fa‘a maté pea mo e mo‘ui ta‘engatá ‘a ia ko e me‘a‘ofa mahu‘inga taha ia ‘i he ngaahi me‘a‘ofa kotoa pē ‘a e ‘Otuá ki he tangatá [vakai, T&F 14:7].¹²

‘E lava ke teuteu ‘a e fānaú ke ngāue ‘i he Siasí pea tu‘u ma‘u ‘i he tuí ‘o makatu‘unga ‘i he akonaki mo e tā sīpinga ‘a e mātu‘á.

Kuo te‘eki ai ha‘aku veiveiua ‘i he mo‘oni pea mo e ikuna aofangatuku ‘o e ngāué ni. ‘Oku ‘ikai ha‘aku veiveiua he ‘ahó ni. ‘Oku ‘ikai ha‘aku veiveiua ki he teu a‘usia ‘e Saione ‘a e ngaahi tu‘unga kotoa pē na‘e mamata ki ai ‘a e kau palōfitá, ‘a hono nāunaú, hono mālohí, ‘a ‘ene pulé mo hono iví, pea ‘e toka ai ‘a e mālohi ‘o e ‘Otuá.

‘I he‘eku vakai ki he ngaahi me‘á ni kotoa, ko e fehu‘i ko ē ‘oku ha‘u ki he‘eku fakakaukaú mo ne fakatupu ke u fakakaukau lahi ki aí, ‘a ‘eni, ko hai te ne ‘oatu ‘a e pule‘angá ni mo fuesia hono fatongiá? Ko hai ‘e fakafalala ki ai ‘a e ‘Eikí ke ne ‘oatu Hono pule- ‘angá ‘i he ikuna faka‘osí mo teuteu ia ‘i hono tu‘unga haohaoá mo hono nāunaú ki he hā‘ele mai ‘a e Foha ‘o e Tangatá? Ko hotau ngaahi fohá mo hotau ngaahi ‘ofefiné. … Ko honau umá ‘e hili ki ai ‘a e pule‘angá ‘o ka hiki atu ‘enau ngaahi tamaí mo ‘enau kau toulekeleká ki he tafa‘aki ‘e taha ‘o e veilí. ‘Oku hā mahino ‘eni ia kiate au ‘o hangē ko e maama ‘o e la‘aá ‘i he ‘atā ‘o e langí. Pea ko e taimi ‘oku ou fakakaukau ai ki hení, ‘oku ou fehu‘i pē kiate au, ko e hā ‘a e tu‘unga ‘oku ‘i ai ‘etau kau talavoú mo ‘etau kau finemuí? ‘Oku tau fakahoko ‘apē ‘e ngaahi mātu‘a hotau fatongia kiate kinautolú? ‘Oku nau feinga ‘apē ke fakafe‘unga‘i kinautolu mo teuteu‘i kinautolu ki he iku‘anga mo e ngāue ma‘ongo‘onga ko ia ‘oku toka mei mu‘a kiate kinautolú?¹³

‘Oku hala ‘atā ha taha ‘iate kitautolu ‘okú ne ‘ilo ‘a e hala ‘e fou ai ‘etau fānaú. ‘Oku tau tā pē ha sīpinga lelei ‘i honau ‘aó, pea ‘oku tau feinga ke ako‘i kinautolu ‘i he ngaahi tefito‘i mo‘oni mā- ‘oni‘oní; ka ‘i he taimi ‘oku nau a‘usia ai ‘a e ta‘u ‘oku ala fakamāu ‘i ai kinautolú, ‘oku nau ma‘u leva ‘enau tau‘atāina ke filí pea nau fili leva ma‘anautolu pē.¹⁴

‘I he‘etau feinga ko ia ke malanga‘i ‘a e Ongoongoleleí ki he kakai ‘o e ngaahi pule‘angá kotoá, ‘oku totonu ke ‘oua na‘a ngalo ‘iate kitautolu ‘a e ngaahi fatongia kuo tuku kiate kitautolu fekau‘aki mo hono ohi totonu hake ‘o ‘etau fānaú, ‘o fakatō kiate kinautolu ‘i he‘enau kei īkí ha ‘ofa ki he mo‘oní mo e ma‘á, ‘a e faka‘apa‘apa ki he ngaahi me‘a toputapú, pea foaki kiate kinautolu ha ‘ilo ki he ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘o e Ongoongoleleí.¹⁵

Tau feinga mu‘a ke ‘ohake ‘etau fānaú ‘i he anga mo e ngaahi na‘ina‘i ‘a e ‘Eikí. [vakai, ‘Efesō 6:4]. Tau tā mu‘a ha ngaahi sīpinga lelei ma‘anautolu pea ako‘i kiate kinautolu ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni leleí ‘i he‘enau kei īkí. ‘Oku foaki kinautolu kiate kitautolu ‘e he‘etau Tamai fakalangí; ko hotau pule‘angá kinautolu, ko e fakava‘e kinautolu ‘o hotau hakeaki‘í mo hotau nāunaú; ko ha fanga ki‘i ‘akau ‘iloa [vakai, T&F 124:61], pea ‘oku totonu ke tau feinga ke ohi hake kinautolu ‘i he ‘ao ‘o e ‘Eikí, mo ako‘i kinautolu ‘i he lahi taha te tau lavá ke nau lotu pea tui ki he ‘Eikí, koe- ‘uhí ko e taimi te tau mālōlō ai mo mavahe atú pea nau fetongi kitautolu ‘i he maama femo‘uekiná ni, ke nau lava ‘o fuesia lelei ‘a e ngāue ma‘ongo‘onga ‘o e ngaahi ‘aho kimui ní pea mo e pule‘anga ‘o e ‘Otuá ‘i he funga ‘o māmaní.¹⁶

Ko kinautolu ko ē ‘oku mo‘ui ‘i he malumalu ‘o e me‘a ‘oku ui ko e lao fakasivilaisé, ‘oku ako‘i kiate kinautolu ‘a e lao totonú—‘a e fekau ‘e hongofulú—‘oku ako‘i kinautolu ke ‘oua te nau loi, ‘oua ‘e kapekape, ‘oua ‘e kaiha‘a, ko hono fakanounoú, ke ‘oua te nau fai ‘a e ngaahi me‘a ko ē ‘oku lau ‘oku ta‘e faka-‘Otua, ta‘e mā‘oni- ‘oni mo ta‘e angatonu ‘i he lotolotonga ‘o e sosaietí. Ko e taimi ‘oku ako‘i ai ‘e he mātu‘á ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni ko ‘ení ki he‘enau fānaú ‘i he‘enau kei tupu haké, ‘oku fakatō mamafa ia ki honau ‘atamaí, pea ko e tuai pē hono a‘usia ‘e he fānaú ‘a e ta‘u ‘oku ala fakamāua ai kinautolú, ‘oku ‘aonga leva ‘a e ngaahi me‘a ne fakatō kiate kinautolu ‘i he‘enau kei īkí ki he‘enau ngaahi tō‘ongá pea ‘i he toenga ‘o ‘enau mo‘uí. Ko e fānau ko ē ne ongo pea mo ako‘i peheé, ‘oku nau ofo ma‘u pē ‘i he taimi ‘oku nau fanongo ai ‘oku kapepake hanau takanga, pe takuanoa ‘a e huafa ‘o e ‘Otuá, pea kapau ‘oku nau ako ai ke kapekape, ‘e ‘uluaki fie ma‘u ha ivi lahi ia ke ne le‘ei ‘a e ngaahi ongo na‘a nau ma‘u kei iiki haké.¹⁷

Ko ha … tāpuaki ma‘ongo‘onga ia ki ha fānau ke nau ma‘u ha mātu‘a ‘oku lotu mo ako‘i ki he‘enau fānaú ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni leleí, pea mo tā sīpinga lelei ‘i honau ‘aó. He ‘ikai lava ‘e he mātu ‘á ia ‘o valoki‘i totonu ‘a e fānaú ‘i ha‘anau fai ‘a e ngaahi me‘a ‘oku fakahoko ‘e kinautolu mātu‘á.¹⁸

Kapau te tau tā ha sīpinga lelei ‘i he ‘ao ‘o ‘etau fānaú, mo feinga ke fakahinohino‘i hake kinautolu mei he‘enau kei īkí ‘o a‘u ki he‘enau lalahí; ako‘i kinautolu ke nau lotu mo faka‘apa‘apa ki he Fungani Māfimafí; ako‘i kiate kinautolu ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni ko ia te ne faitokonia kinautolu ‘i he lotolotonga ‘o ‘enau faingata ‘a‘iá, pea lava ke nofo‘ia kinautolu ‘e he Laumālie ‘o e ‘Eikí, … he ‘ikai leva ke faingofua hano taki hala‘i kinautolu. ‘E muimui ‘a e ngaahi ongo ‘oku leleí ‘iate kinautolu he toenga ‘o ‘enau mo‘uí pea ko e hā pē ha fa‘ahinga tefito‘i mo‘oni ‘e hoko mai, he ‘ikai toe mole ‘a e ngaahi ongo lelei ko iá meiate kinautolu.¹⁹

Ko e mātu‘a potó he ‘ikai ke nau tuku ‘a e ngaahi fakahoha‘a mei tu‘á, ke mahu‘inga ange ‘i honau fāmilí.

‘Oku ou tui pau kuo hanga ‘e he tēvoló ‘o fakahoko ha ngāue lahi ke fakatupu ha mavahevahe ‘i he mātu‘á mo e fānaú, ‘o feinga ke ue‘i mo fakatō ki he fakakaukau ‘a e ngaahi foha mo e ngaahi ‘ofefine ‘o e kāingalotú ‘a e ngaahi fakakaukau kovi ko ia te ne ta‘ofi kinautolu mei he molomolo muiva‘e ki he‘enau ngaahi tamaí mo ‘enau ngaahi fa‘eé. …

… Hono ‘ikai mahu‘inga ke tau hoko ko ha ngaahi tamai mo ha ngaahi fa‘ē poto, pea mo totonu ke tau ngāue fakapotopoto ki hono fakatō ki honau ‘atamaí ‘i he‘enau kei tupu haké ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni kotoa te ne taki kinautolu ki he me‘a ‘oku totonú, pea nau fakahoko ‘i he‘enau mo‘uí ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘o e mā‘oni‘oní mo e mo‘oní. …

… Ko ha me‘a lelei mo‘oni ke te ‘ilo ‘a e founga ke te fai ke te ma‘u ai ‘a e loto mo e ‘ofa ‘a hotau ngaahi fāmilí, ‘a ē te ne taki kinautolu ‘i he hala ‘e lava ‘o fakahaofi ai kinautolú. Ko ha ako mo ha ngāue ‘eni ia ‘oku ‘ikai totonu ke toe tuku ‘e he mātu‘á. … ‘I he ngaahi taimi lahi ‘oku tau fa‘a fakakaukau ai ‘oku fu‘u fie ma‘u ha me‘a ke fai pea kuo pau ke ne mu‘omu‘a ia ‘i he toenga ‘o e ngaahi me‘a ko ‘ení ‘i he‘etau fakakaukaú, ka ‘oku ‘ikai totonu ke pehē. Kapau ‘oku ‘i ai ha tangata ‘oku sio mama‘o mo sio lōloa atu ki he ngaahi ngāue ‘oku hanganaki mai kiate kitautolú, te ne fakatokanga‘i mo ongo‘i ‘oku lahi fau ‘a e fatongia ko ia ‘oku hilifaki kiate ia fekau‘aki mo hono fāmilí, pea tautautefito ki hono ohi hake ‘o ‘ene fānaú.

‘Oku tau loto ke fakahaofi ‘etau fānaú mo ‘ai ke nau ma‘u ‘a e ngaahi tāpuaki kotoa ‘oku ma‘u ‘e kinautolu kuo fakamā‘oni‘oni‘í, ke nau ma‘u ‘a e ngaahi tāpuaki ‘o ‘enau ngaahi mātu‘á, ‘a ia ne nau tauhi faivelenga ki he kakato ‘o e ongoongoleleí.²⁰

Tau vakavakai‘i kotoa mu‘a ‘a ‘api, pea feinga ‘a e tokotaha kotoa pē ke ne pule‘i hono fāmilí mo fakamaau hono falé.²¹

‘Oku totonu ke pule‘i ‘e he tamai taki taha hono fāmilí ‘i he anga‘ofa mo e mā‘oni‘oni.

‘I he‘eku kei si‘i mo ‘alu ki he akó, na‘e fa‘a ‘alu ange ‘a e puleakó mo ha ngaahi ha‘inga va‘akau na‘e taki fute ‘e valu honau lōloá, pea ko e taha ‘o e ngaahi ‘uluaki me‘a na‘a mau ‘amanaki ‘e hokó ko hano tā kimautolu. Ka ta‘e fakafiemālie kiate ia ha me‘a, na‘e tā lahi kimautolu. Na‘e ‘ikai pē ke ‘i ai hano ‘aonga ‘e taha ha tā ia na‘e fai kiate au. … Ko e anga‘ofá, angaleleí mo e fa‘a fakamolemolé ‘oku lelei ange ia ‘i he tapa kotoa pē. ‘Oku ou fie fakatō ‘a e tefito‘i mo‘oni ko ‘ení ki he ‘atamai ‘o ‘etau kau talavoú, koe‘uhí ke nau fakahoko ia ‘i he‘enau tō‘onga kotoa pē ‘i he‘enau mo‘uí. ‘Oku ‘ikai lelei ‘a e pule kakahá, ‘o tatau ai pē pe ‘oku fakahoko ia ‘e ha ngaahi tu‘i, kau palesiteni, pe kau tamaio‘eiki ‘a e ‘Otuá. ‘Oku lelei ange ‘a e ngaahi lea ‘ofá ‘i he lea fefeká. Kapau te tau feanga‘ofa‘aki mo feangalelei‘aki ‘i he taimi ‘oku tau faingata‘a‘ia aí, ‘e si‘isi‘i ange ai ‘etau ngaahi palōpalemá.

… Mou ō ki ha fāmili ‘oku fai ‘ofa ai ha tangata ki hono uaifí mo e fānaú, pea te mou fakatokanga‘i ‘oku nau toe fai ‘a e me‘a tatau pē kiate ia. Kuo a‘u mai kiate au ha ngaahi lāunga fekau‘aki mo e tō‘onga ‘a e hou‘eiki tangatá ki honau ngaahi uaifí. ‘Oku ‘ikai ke nau tokonaki ma‘a si‘enau fiema‘ú. ‘Oku ‘ikai ke nau fai ‘ofa kiate kinautolu. ‘Oku fakamamahi ‘a e ngaahi me‘a kotoa ko ‘ení kiate au. ‘Oku ‘ikai totonu ke hoko ‘a e ngaahi me‘á ni. … ‘Oku totonu ke tau fe‘ofa‘aki, ke tau fefailelei‘aki, mo tau ngāue ke faitokonia ‘a e leleí mo e me‘a ‘oku mahu‘inga‘ia ai pe fiefia ai ‘a e tokotaha kotoa, kae tautautefito kiate kinautolu ‘oku ‘i hotau loto falé.

‘Oku hoko ‘a e tangatá ko e ‘ulu ia ‘i he fāmilí. Ko e pēteliake ia ‘o hono loto falé. … ‘Oku ‘ikai ha me‘a ‘e toe faka‘ofo‘ofa ange ‘i māmani ka ko ha‘ate mamata ki ha tangata ‘oku taki ‘i hono fāmilí mo ako‘i kiate kinautolu ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘o e mā‘oni‘oní mo fale‘i lelei kinautolu. ‘E faka‘apa‘apa‘i ‘e he fānau ko ‘ení ‘enau tamaí, pea ‘oku nau ma‘u ha fiemālie mo ha fiefia ‘i he‘enau ma‘u ha tamai ko ha tangata angatonu.²²

‘E lava ‘e he ngaahi akonaki mo e tā sīpinga lelei ‘a ha fa‘ē ke tokoni‘i hono fāmilí ‘i he mo‘uí ni pea mo ‘itāniti.

Ko e me‘a ‘oku hoko ‘a ‘etau lau e fa‘eé ko e tokotaha ia ‘okú ne o‘i hake ‘a e ‘ulungāanga ‘o e ki‘i tamasi‘í. Te u pehē ‘oku lahi ange ‘a e tokoni ‘oku fakahoko ‘e he fa‘eé ki hono hakó ‘i ha toe fa‘ahinga taha. Pea kuo ‘ohake ai ha fehu‘i ‘i he taimi ‘e ni‘ihi, “Ko e fē taimi ‘oku kamata ai ‘a e ako ko ‘ení?” Kuo ‘osi pehē ‘e hotau kau palōfitá, “ ‘I he taimi ‘oku hū ai ‘a e laumālie mei he ‘Otuá ki he sinó.” Ko e tūkunga ‘o e fa‘eé ‘i he taimi ko iá ‘e kaunga lahi ia ki he fua ‘o hono manavá; pea mei hono fanau‘i ‘o e ki‘i tamasi‘í mo e toenga ‘o ‘ene mo‘uí, ‘e pule‘i mo fakatonutonu hono konga lahi ‘e he ngaahi akonaki mo e tā sīpinga ‘a e fa‘eé ‘o ongo‘i ai ‘e he ki‘i tamasi‘í hono ivi takiekiná ‘i he mo‘uí ni pea mo ‘itāniti.²³

‘Oku ‘i he uma ‘o e si‘i ngaahi fa‘eé ‘a e konga lahi ‘o e fatongia ‘o hono fakatupulaki totonu hake ‘a e ngaahi mālohi faka‘atamai mo fakaemo‘ui ‘a e to‘u tangata ‘oku ‘alu haké, ‘o tatau ai pē ‘i he‘enau kei valevalé, iiki haké, pe ‘i he ngaahi ta‘u matu‘otu‘a ange a. … ‘Oku ‘ikai totonu ke ‘i ai ha fa‘ē ‘i ‘Isileli te ne tuku ke mavahe atu ha ‘aho ta‘e te ne ako‘i ‘ene fānaú ke lotu. ‘Oku totonu ke mou lotu mo kimoutolu, pea ako‘i ho‘omou fānaú ke nau fai ‘a e me‘a tatau, pea ‘oku totonu ke mou ohi hake kinautolu ‘i he founga ko ‘ení koe‘uhí ka mou ka mavahe atu pea nau fetongi kimoutolu ‘i hono fuesia ‘o e ngāue ma‘ongo‘onga ‘a e ‘Otuá, kuo ‘osi fakatō ki honau ‘atamaí ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni ko ē te ne poupou‘i kinautolu ‘i he mo‘uí ni mo ‘itānití. Kuo tu‘o lahi ha‘aku fa‘a pehē ko e fa‘eé ‘okú ne fatu ‘a e ‘atamai ‘o e ki‘i tamasi‘í. …

… Tala mai kiate au ha fa‘ē ‘oku lotu, kuó ne lava‘i ‘a e ngaahi faingata‘a ‘o e mo‘uí ‘aki e lotú, kuó ne falala ki he ‘Eiki ko e ‘Otua ‘o ‘Isilelí ‘i hono ngaahi ‘ahi‘ahí mo hono ngaahi faingata‘a‘iá, pea ‘e muimui ‘ene fānaú ‘i he hala tatau pē. He ‘ikai mole meiate kinautolu ‘a e ngaahi me‘á ni ‘i he taimi te nau ngāue ai ‘i he pule‘anga ‘o e ‘Otuá.²⁴

‘Oku ‘i ai e ngaahi fatongia ‘o hotau hou‘eiki fafiné. … ke fakahoko ki honau ngaahi husepānití. ‘Oku totonu ke nau faka‘atu‘i hono tu‘ungá mo e ngaahi tūkunga ‘oku ‘i a. … ‘Oku totonu ke anga‘ofa ‘a e uaifi kotoa pē ki hono husepānití. ‘Oku totonu ke ne fakafiemālie‘i ia mo fai ha lelei pē te ne lavá ma‘ana ‘i he tūkunga kotoa pē ‘o e mo‘uí. Ko e taimi ‘e fakatahataha mai ai ‘a e fāmilí, ‘ofa ke nau ma‘u ha ongo fakalangi ‘i heni ‘i māmani. Ko e me‘a ‘eni ‘oku totonu ke ‘i aí; he ko e taimi ‘oku ma‘u uaifi ai ha tangata ‘i he Siasí, ‘oku ‘amanaki ‘e nofo mo ia ‘i he mo‘uí ni kotoa pea mo ‘itāniti. ‘I he pongipongi ‘o e ‘uluaki toetu‘ú, ‘oku ‘amanaki te ne ma‘u hono uaifí mo ‘ene fānaú ‘i ha fa‘unga fakafāmili, pea ke nau ‘i he tu‘unga ko iá ‘o ta‘e ngata pea ta‘e ngata. Toki fakakaukau nāunau‘ia mo‘oni ia!²⁵

Ngaahi Fokotu‘u ki Hono Akó mo Hono Ako‘í

Fakakaukau‘i ‘a e ngaahi tefito‘i fakakaukau ko ‘ení ‘i ho‘o ako pe teuteu ke ako‘i ‘a e vahé. Ke ma‘u ha fakamatala lahi ange, vakai, peesi v–ix.

Ko e hā e me‘a ‘okú ke mahu‘inga‘ia taha ai ‘i he vā ‘o Uilifooti mo Fīpē Utalafí? (Vakai, peesi 179, 181–83.)
Toe fakamanatu ‘a e fale‘i ‘a Palesiteni Utalafi ki hono ‘ofefine ko Pelenisií (peesi 183). Fakakaukau pe alea‘i ha ngaahi me‘a pau te mou lava ‘o fai ke tokoni ki he kau mēmipa homou fāmilí ke nau fiefia.
Ko e hā ‘okú ke mahu‘inga‘ia ai ‘i ho‘o lau ‘a e fale‘i ‘a Palesiteni Utalafi ki he to‘u tupú fekau‘aki mo e malí pea mo e tu‘unga fakaemātu‘á? (Vakai, peesi 183–84.) ‘E ala faka‘aonga‘i fēfē ‘ene fale‘í ‘i he mo‘ui ‘a e kāingalotu kotoa ‘o e Siasí?
Lau ‘a e ngaahi palakalafi fakamuimui ‘e tolu ‘i he konga ‘uluaki ‘o e ngaahi akonakí (peesi 183–85). Ko e hā ha ngaahi founga ‘oku hanga ai ‘e he “me‘a muna mo e ngaahi me‘a ‘o māmaní” ‘o tohoaki‘i kitautolu mei he fiefia ‘o e fāmilí? ‘E founga fēfē ha‘atau fakafepaki‘i ‘a e fa‘ahinga ivi peheé? Te tau lava ‘o fakahaa‘i fēfē ki he kau mēmipa ‘o e fāmilí ‘oku tau fakamahu- ‘inga‘i ‘etau feohi mo kinautolú?
Lau kakato ‘a e ‘uluaki palakalafi ‘i he peesi 186. ‘Okú ke pehē ‘oku ‘uhinga ki he hā ‘a e “ohi hake ‘etau fānaú ‘i he anga mo e na‘ina‘i ‘a e ‘Eikí”? Ko e hā ha ni‘ihi ‘o e ngaahi me‘á kuó ke fai ke fakahoko ai ‘ení?
Toe fakamanatu ‘a e palakalafi tolu mo e fā ‘i he peesi 185. Ko e hā ha founga ‘e lava ke tokoni‘i ai ‘e he mātu‘á ‘enau fānaú ke nau ma‘u ha loto holi ke ngāue ‘i he Siasí?
‘I ho‘o lau ‘a e fale‘i ‘a Palesiteni Utalafi fekau‘aki mo hono ako‘i ‘o e fānaú, ko e hā ha ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘okú ke fakatokanga ‘i ai? (Vakai, peesi 185–87.)
Toe fakamanatu ‘a e palakalafi ‘oku kamata ‘i he peesi 187. Ko e hā e me‘a ‘e lava ke fakahoko ‘e he mātu‘á ke mu‘omu‘a taha ai ‘a e feohi fakafāmilí?
Ko e hā ha ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘e lava ‘o ako ‘e he mātu‘á mei he ngaahi me‘a ne hoko kia Uilifooti Utalafi he‘ene kei si‘í mo ‘ene puleakó? (Vakai, peesi 188–89.)
Ko e hā e lau ‘a Palesiteni Utalafi fekau‘aki mo e ivi ‘o e ngaahi husepānití mo e ngaahi tamaí? (Vakai, peesi 189.) Ko e hā ‘ene lau fekau‘aki mo e ivi ‘o e ngaahi uaifí mo e ngaahi fa‘eé? (Vakai, peesi 189–90.) Ko e hā ha founga ‘e lava ke fetokoni- ‘aki ai ‘a e husepānití mo e uaifí ‘i hona ngaahi fatongiá?
‘Oku fekau‘aki fēfē ‘a e ngaahi akonaki ‘i he vahe ko ‘ení mo e ngaahi kuí? Ko e hā ha ngaahi me‘a kuo hoko ‘oku fakahaa‘i ai ‘a e founga ‘e lava ai ‘a e ngaahi kuí ‘o ma‘u ha ivi ‘oku mā‘oni‘oni ki honau makapuná?
Ko e hā ha ngaahi sīpinga kuó ke mamata ai ‘i hono fakahoko ‘e he mātu‘á mo e ngaahi kuí honau ngaahi fatongia ki honau ngaahi fāmilí?

Ngaahi Folofola Fekau‘akí: ‘Īnosi 1:1; Mōsaia 4:14–15; ‘Alamā 56:45–48; T&F 68:25–31; 93:38–40