VAHE 20

Tau‘atāina Ke Filí: Ko e Fili ki he Mo‘uí pe Maté

Ko e taimi ‘eni ke tau fili ai ‘i he vaha‘a ‘o e leleí mo e koví, he ‘oku ‘omi he‘etau ngaahi ngāué ‘a e olá pe nunu‘á, ‘i he mo‘uí ni pea mo ‘itāniti.

Mei he Mo‘ui ‘a Uilifooti Utalafí

Na‘e fakamo‘oni‘i ‘e Palesiteni Uilifooti Utalafi ko e fakamo‘uí ‘oku hoko mai ia “tu‘unga pea ‘i he ta‘ata‘a ‘o Sīsū Kalaisí,” pea na‘á ne toe fakamamafa‘i foki ko e kakato ‘o e fakamo‘uí ‘oku hoko mai ia “tu‘unga ‘i he talangofua ki he Ongoongoleleí.”¹ ‘I he mahino ko ‘ení, na‘á ne ako‘i leva “ ‘oku tau taki taha ma‘u kotoa ‘etau tau‘atāina ke fili ki he leleí kae si‘aki ‘a e koví, pe fili ki he koví kae si‘aki ‘a e leleí”² pea “kuo pau ke tau ha‘isia” ki he ‘Otuá “ ‘i he anga ‘o ‘etau faka‘aonga‘i ‘o e tau‘atāina ko ‘ení.”³ Na‘á ne na‘ina‘i ki he Kāingalotú ke nau fai ‘a e fili ‘oku mā‘oni‘oní, mo fakamanatu kiate kinautolu hono faikehekehe ‘o e “ngaahi ta‘u si‘i ‘o e fiefia fakamāmaní” mo e “nofo fuoloa ‘i ‘itāniti ‘i he maama, mo‘oni, ngaahi tāpuaki, pea mo e ‘ilo ‘e foaki ‘e he ‘Eikí ki he tangata kotoa ‘okú ne tauhi ‘a ‘Ene fonó.”⁴

Na‘e ma‘u ‘e Palesiteni Utalafi, ‘o hangē ko kitautolú kātoa, ha ngaahi faingamālie ta‘e fa‘a laua ke ngāue‘aki ai ‘a e me‘a‘ofa ‘o e tau‘atāiná. Ko e taha ‘o e fa‘ahinga faingmālie peheé, ne hoko ia ‘i Hiafootisaea ‘i ‘Ingilani, ‘i he ‘api ‘o Sione Penipoú (vakai, peesi 101 ‘o e tohi ko ‘ení). Na‘e fakamatala‘i ‘e Palesiteni Utalafi, “Ko ha tangata anga faka‘ei‘eiki ‘a Sione Penipou. Te u pehē, na‘e tatau ia mo ha ‘eiki ‘o ‘Ingilani; mo ha tangata tu‘umālie, kuo faifaiangé pea kau mai ki he Siasí. ‘Oku ‘ikai ke u tui au ne lava ha māhina ‘o ‘ene papitaisó, kuo hū mai ki ha ki‘i loto fale mo hono uaifí, pea mahalo na‘á ne fakamoleki ha vahe fā ‘e tolu ‘o ha houa ke fakamatala mai kiate au na‘á ne lau ‘a e Fuakava Fo‘oú fekau‘aki mo e kuonga ‘o e kau ‘Aposetoló, ‘i he‘enau fakatau hono kotoa ‘enau koloá pea tuku ia ki he va‘e ‘o e kau ‘Aposetoló [vakai, Ngāue 4:31–37], peá ne pehē kuó ne ongo‘i ko hono fatongia ke fakahoko ‘a e fono ko iá pea ‘oku loto ke ne fakahoko ia. Na‘á ku fakafanongo lelei pē pea ‘i he taimi na‘e ‘osi ai ‘ene fakamatalá, mahalo na‘e fe‘unga mo ha miniti ‘e tolungofulu ‘a ‘eku fakamatala‘i ange hono faikehekehe hotau tūkunga ‘i he ‘aho ní mo e tūkunga ‘o e kau ‘Aposetoló ‘i he ‘aho ko iá. Na‘á ku ‘ai ke mahino kiate ia na‘e ‘ikai fekau‘i au ‘e he ‘Otuá ki ‘Ingilaní ke tauhi ‘ene koulá, ‘ene fanga hōsí, ‘ene fanga pulú, mo hono ngaahi kelekelé; na‘á Ne fekau‘i au ki ai ke u malanga‘i ‘a e Ongoongoleleí. Neongo ia, na‘á ku talaange ‘e tali ‘e he ‘Eikí ‘a ‘ene feilaulaú pea ko e taimi pē te ne fie fai ai ha lelei, ‘oku totonu ke ne fai ia; ‘oku totonu ke ne tokoni‘i ‘a e masivá, tokoni ‘i hono pulusi ‘o e Tohi ‘a Molomoná, mo e ngaahi alā me‘a ko iá.”

‘I he manatu ‘a Palesiteni Utalafi ki he me‘á ni, na‘á ne fakamatala‘i ai hono ola lelei ‘o ‘ene fakakaukau ke ‘oua te ne tali ‘a e foaki ne fai ‘e Misa Penipoú ‘i he founga faka‘apa‘apa:

“Ka ko ‘eni, ko e hā ne mei hoko kapau na‘á ku pehē ange, ‘‘Io, foaki mai ho kelekelé pea te u tauhi ia’? Mahalo, ne mei hē ia mei he mo‘oní. ‘Ikai ngata aí foki, ka ne mei ‘i ai mo ha ‘Aposetolo ngali vale ai ‘e taha, ne meimei hoko ko ha taha ke ‘iku hē mei he mo‘oní. Ka na‘e hoko nai ia ko ha fakatauele kiate au? ‘Ikai, na‘e ‘ikai. Na‘e ‘ikai ke meimei hoko ia ko ha fakatauele ki ha Kaumātu‘a ‘oku fe‘unga ‘ene ma‘u ‘a e Laumālie ‘o e ‘Otuá ke ne ‘ilo‘i ‘a e faikehekehe ‘o e sovaleni ‘e taha kilú pea mo ha‘ane kau ‘i he ‘uluaki toetu‘ú, fakataha mo e mālohi ke fakalaka atu ‘i he kau ‘āngeló mo e ngaahi ‘otuá ki he hakeaki‘í mo e nāunaú, ‘o tu‘u ‘i he ‘ao ‘o e ‘Otuá mo e Lamí ‘o ta‘e ngata pea ta‘e ngata.”⁵

Ngaahi Akonaki ‘a Uilifooti Utalafí

Koe‘uhí kuo foaki mai ‘e he ‘Otuá ‘etau tau‘atāina ke filí, ‘oku tau ha‘isia leva ki he‘etau ngaahi tō‘ongá.

Kuo ‘osi foaki ‘e he ‘Otuá ‘a e tau‘atāina fakafo‘ituitui ke filí, ki hono kotoa ‘o ‘Ene fānaú ‘i he kuongá ni, ‘o hangē ko ‘Ene foaki ko ia ki hono kotoa ‘o Ene fānaú ‘i he ngaahi kuonga ki mu‘á. Kuo hoko ma‘u pē ‘a e tau‘atāina ko ‘ení ko ha tofi‘a ‘o e tangatá ‘i he malumalu ‘o e fono mo e pule‘anga ‘o e ‘Otuá. Na‘a [tau] ma‘u ia ‘i he langi ‘o e ngaahi langí ki mu‘a pea toki ‘i ai ‘a e māmaní, pea na‘e pukepuke mo taukave‘i ia ‘e he ‘Eikí mei hono ‘ohofi ‘e Lusifā mo kinautolu na‘e kau mo iá, pea ‘ulungia ai ‘a Lusifā mo ha vahe tolu ‘e taha ‘o kinautolu na‘e ‘i he langí [vakai, Fakahā 12:1–9; T&F 29:36–37; Mōsese 4:1–4]. Tu‘unga ‘i he tau‘atāina ke fili ko ‘ení, kuo tuku ai koe mo au pea mo e fa‘ahinga kotoa ‘o e tangatá ke tau hoko ko ha kakai ‘oku tau pule‘i pē ‘e kitautolu ‘a kitautolu, ke tau pule‘i ‘a e hala ke tau fouá, ‘a e tō‘onga mo‘ui ke tau mo‘ui aí, pea mo e ngaahi ngāue ‘oku tau fakahoko ‘i he sinó.⁶

Ko e konga ia ‘o e founga fakalangí ke ‘oua na‘a fakamālohi‘i ha fa‘ahinga tangata ki langi, ke ‘oua na‘a fakakouna‘i ‘a e ‘atamaí ka ke tuku ia ke tau‘atāina ke fili ke ngāue pē ‘iate ia. ‘Oku tuku ‘e he [‘Otuá] ‘i he ‘ao ‘o e tangata na‘á Ne fakatupú ‘a e ongoongolelei ta‘engatá, ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘o e mo‘uí mo e fakamo‘uí, pea toki tuku ai ke ne fili pē ma‘ana pe ta‘e tali ‘iate ia pē ‘i he ‘ilo pau ‘okú ne ha‘isia kiate Ia ‘i he ngaahi ola pe nunu‘a ‘o ‘ene ngaahi tō‘ongá.⁷

‘Oku ‘omi ‘e he‘etau ngaahi fili ki he leleí pe koví ‘a e olá pe nunu‘á, ‘i he mo‘uí ni pea ‘i ‘itāniti.

‘E ma‘u ‘e he tokotaha kotoa ‘a e me‘a ‘okú ne ngāue‘í. Ko e hā pē te tau tūtū‘í, ‘o tatau ai pē pe ko e lelei pe kovi, te tau utu pē ‘a hono fuá [vakai, Kalētia 6:7; T&F 6:33].⁸

Kuo ‘osi fekau‘i kitautolu ‘e he ‘Eikí, pea kuo pau ke tau talangofua ki he‘ene ngaahi fekaú kapau ‘oku tau fie ma‘u ‘a e ngaahi tāpuaki ‘o e talangofuá.⁹

Ko e ofi ange ‘a ‘etau tauhi ki he ngaahi fekau ‘a e ‘Otuá, ko e lahi ange ia ‘o ‘etau falala ko e ‘Otuá ko hotau kaume‘a pea ‘okú Ne tokanga‘i kitautolu pea ko Hono ‘Alo ko Sīsuú ko hotau taukapo ia ki he Tamaí, ‘okú Ne ‘i he lotolotonga ‘o e kakai ko ‘ení pea te Ne vilitaki koe‘uhí ko e totonu ‘a Hono Kāingalotú, mo ne afe‘i ‘a e mahafu tau kotoa pē ‘oku fa‘u ke fakafepaki‘i ‘aki ‘a Saioné.¹⁰

‘Oku totonu ke tau fakatō ki he ‘atamai ‘o ‘etau fānaú ‘a hono nunu‘a kovi ‘o e faiangahalá pe ko hono maumau‘i ha taha ‘o e ngaahi fono ‘a e ‘Otuá; ‘oku totonu ke ‘ai ke mahino kiate kinautolu kapau te nau fai hala te nau utu ‘a e mamahi mo e faingata‘a‘ia ne mei faingofua pē ha‘anau hao mei ai kapau ne nau fai ‘a e me‘a ‘oku totonú, pea ‘oku totonu ke nau ‘ilo ‘a e tefito‘i mo‘oni ko ‘ení mo hono akonakí kae ‘oua ‘e ‘ilo ‘a e mamahí mo e me‘a fakamamahí ‘i he‘enau foua hono fakahoko ‘o e me‘a ‘oku halá.¹¹

Ko e angahala kotoa pē kuó u fai ‘i he Siasí mo e pule‘angá ni kuo laka hake he lau afé ‘eku totongi ki aí ‘i hono mahu‘ingá. He ‘ikai ke tau lava ‘o faiangahala ta‘e tautea‘i kitautolu; he ‘ikai ke tau lava ‘o fakali‘eli‘aki ha fale‘i ta‘e te tau a‘usia ‘a e mamahí.¹²

Ngaahi tokoua mo e tuofāfine, fekumi ki he ‘Otuá; ui kiate Ia ‘i homou ngaahi potu liló, pea ‘oua na‘a sītu‘a mei he mā‘oni‘oní mo e mo‘oní; ‘oku ‘ikai ha me‘a ia ‘e ma‘u mei hono fai iá ka ‘e mole ‘a e me‘a kotoa pē.¹³

Ko kinautolu ‘oku ‘ikai ke nau ‘a‘eva ‘o fakatatau mo e maama ‘oku nau ma‘ú, ‘e vavé ni mai pē ‘amui ange ha‘anau ma‘u ha ngaahi me‘a fakamamahi lahi; he ‘ikai ke nau ma‘u ‘a e fiefiá mo e nēkeneká pea mo e fakamo‘uí ‘o tatau mo e tokotaha ‘oku talangofua ki he ngaahi fekau ‘a e ‘Otuá mo fai ma‘u pē ‘a e me‘a ‘oku totonú. ‘Oku nofo ilifia ma‘u pē ‘a e tokotaha angahalá. ‘Oku ‘ikai ke ‘i ai ha fa‘ahinga faka‘ai‘ai ia ki ha tangata pe fefine ke fai angahala, ‘oku ‘ikai ke ma‘u ai ha me‘a ia. ‘E lelei ange kiate kitautolu ke tau tauhi ki he ‘Eikí he ko kinautolu ‘oku tauhi ki he ‘Eikí ‘i he pongipongí, ho‘ataá, pea mo e po‘ulí ‘oku nau fiefia ‘o tatau ai pē pe ‘oku nau tu‘umālie pe masiva.¹⁴

Fai ‘a e fehu‘i ko ‘ení ki ha fa‘ahinga kakai, fonua, pule‘anga, pe to‘u tangata pē pea te nau tala atu ‘oku nau fekumi ki he fiefiá, ka ‘oku anga fēfē ‘enau fekumi ki aí? Tau fakatātā ‘aki pē ha konga lahi ‘o e fa‘ahinga ‘o e tangatá, ‘oku anga fēfē ‘enau fekumi ki he fiefiá? ‘Aki ‘enau tauhi ki he tēvoló ‘i he vave taha ‘oku nau lavá, pea ‘oku meimei ko e tangata pe me‘a fakamuimui taha ke lotu ki ai ‘a e fānau ‘a e tangatá, mo e tokotaha fakamuimui taha ‘oku nau fie tauhi ‘Ene ngaahi fonó, ko e ngaahi fono ‘a e ‘Otua ‘o e langí. He ‘ikai ke nau hū ki he ‘Otuá pe faka‘apa‘apa‘i Hono huafá pe tauhi ‘Ene ngaahi fonó, ka ‘oku nau takuanoa Hono huafá, mei he ‘aho ki he ‘aho, pea ‘oku fekumi ‘a e meimei kotoa ‘o māmani ki he fiefiá ‘aki ‘enau faiangahalá, ‘o maumau‘i ‘a e fono ‘a e ‘Otuá, mo takuanoa Hono huafá mo si‘aki ‘a e matavai pē taha ‘oku tafe mei ai ‘a e fiefiá.

Kapau na‘e mahino mo‘oni kiate kitautolu he ‘ikai ke tau lava ‘o ma‘u ‘a e fiefiá ‘aki ha‘atau ‘a‘eva ‘i he hala ‘o e angahalá mo hono maumau‘i ‘a e ngaahi fono ‘a e ‘Otuá, pea tā ‘oku totonu ke tau fakatokanga‘i ‘a hono ngalivale ‘a ‘etau faiangahalá, ‘e fakatokanga‘i ‘e he tangata mo e fefine kotoa pē ‘oku totonu ke tau ngāue mo fakahoko ‘a e ngaahi ngāue ‘o e mā‘oni‘oní pea fai ‘a e finangalo ‘o ‘etau Tamai ‘i he Langí, kae lava ke tau ma‘u ‘a e fiefiá, tāpuakí, nāunaú, fakamo‘uí, hakeaki‘í, pea mo e mo‘ui ta‘engatá, pea te tau ma‘u ia ‘i he mo‘uí ni pe ‘i ‘itāniti.¹⁵

Tau faivelenga mu‘a mo fakateunga ‘aki kitautolu ‘a e ngaahi lelei ‘o e ongoongoleleí. ‘Oku ‘ikai ke ma‘u ha me‘a ia mei he fai halá. ‘Oku ‘omi ‘e he loí, kaiha‘á, takuanoá, konaá, laú, pea mo hono faka‘ikai‘i ‘a e ‘Eiki ko Sīsū Kalaisí ‘a e mamahí mo e loto mamahí; ‘oku nau tuku hifo ‘a e tangata na‘e fakatupu ‘i he tatau ‘o e ‘Otuá; ka ke fai ‘a ia ‘oku totonú, ke talangofua ki he ngaahi fekau ‘a e ‘Otuá, ke ‘ofa faka-Kalaisi mo anga‘ofa, ‘oku ‘omi ai ‘a e fiefiá mo e melinó pea mo e Laumālie Mā‘oni‘oní, pea iku ki he hakeaki‘i ‘i he pule‘anga ‘o ‘etau Tamaí.¹⁶

‘E fakapale‘i lahi kitautolu ‘o fakatatau mo e fono ‘oku tau fili ke tauhi lolotonga hotau taimi nounou ‘i māmaní.

‘Ofa ke mou monū‘ia, he ko ‘etau mo‘ui hení ‘oku lau ‘aho si‘i pē hono lōloá, ka ‘i he tafa‘aki ‘e taha ‘o e veilí te tau mo‘ui ‘o ta‘engata, te tau nofo mo mo‘ui ‘o tatau mo e fuoloa ‘o e mo‘ui ‘a hotau Tupu‘angá, pea ko hotau iku‘anga ta‘engatá ‘e fakafuofua ia mei he anga ‘o ‘etau faka‘aonga‘i ‘etau mo‘ui nounou ‘i heni ‘i he kakanó.¹⁷

Ko e taimi ‘e lava ai ‘o mahino lelei kiate kitautolu hotau tu‘unga ‘i he kaha‘ú—‘a ‘etau fiefia ‘i he kaha‘ú, ‘a e hakeaki‘í mo e nāunaú, pe ko hotau tu‘unga mamahi he kaha‘ú, ‘a ‘etau fakamaá mo ‘etau mamahí, ‘a ia ‘e makatu‘unga kotoa ‘i he ki‘i taimi si‘isi‘i ‘oku tau nofo ai ‘i māmaní, te u lava pē ke pehē he ‘ikai lelei ia ki ha taha ‘i he lalo langí ke fakamoleki hono taimí ‘i he fai halá. … Kapau ‘e faifaiangé pea ma‘u ‘e ha taha ha ngaahi tāpuaki mei ha fa‘ahinga feitu‘u, ‘oku totonu ke ne ma‘u ia mei he ‘Eikí, he ‘oku ‘ikai ‘i ha fa‘ahinga tu‘unga ‘a e tēvoló ia ke ne fai ha tāpuaki pea he ‘ikai te ne teitei tāpuaki‘i ‘a e fānau ‘a e tangatá; ka ‘okú ne feinga lahi ke ne taki hala‘i kinautolu mei he ngaahi hala ‘o e mā‘oni‘oní mo e mo‘oní.¹⁸

Na‘e hanga ‘e he ‘Otua ‘o e langí, ‘a ē na‘á Ne ngaohi ‘a māmani mo tuku ki ai ‘a ‘Ene fānaú, ‘o foaki kiate kinautolu ha fono ke lava ai ‘o hakeaki‘i mo fakahaofi ‘a kinautolu ‘i ha pule‘anga ‘o e nāunaú. He ‘oku ‘i ai ha fono kuo tuku ki he pule‘anga kotoa pē pea ‘oku pule‘i ‘a e me‘a kotoa pē ‘e he fono ‘i he univēsí kotoa pē. Ko e hā pē ha fono ‘e tauhi ‘e ha taha, ‘oku fakahaofi ia ‘e he fono ko iá pea te ne ma‘u ha fa‘ahinga fakapale pē ‘e fakapapau‘i mai ‘e he fono ko iá kiate ia [vakai, T&F 130:20–21]. Ko e finangalo ‘o e ‘Otuá ke talangofua ‘Ene fānaú kotoa ki he fono mā‘olunga tahá koe‘uhí ke nau lava ‘o ma‘u ‘a e nāunau mā‘olunga taha ‘oku fokotu‘u ki he tokotaha mo‘ui ta‘e fa‘a mate kotoa peé. Ka kuo ‘osi foaki ‘e he ‘Otuá ki He‘ene fānaú kotoa ‘a e tau‘atāiná ke nau fili pe ko e hā ‘a e fono te nau tauhí.¹⁹

He ‘ikai ha tangata te ne ma‘u ha nāunau fakasilesitiale kae ‘oua kuó ne tauhi ‘a e fono fakasilesitialé; he ‘ikai ha taha ke ma‘u ha nāunau fakatelesitiale kae ‘oua kuó ne tauhi ‘a e fono fakatelesitialé, pea he ‘ikai ha taha te ne ma‘u ha nāunau fakatilesitialé tukukehe kapau te ne tauhi ‘a e fono fakatilesitialé [vakai, T&F 88:19–33]. ‘Oku ‘i ai ha faikehekehe lahi ‘i he maama ‘o e la‘aá ‘i he ho‘ataá pea mo e ulo takemokemo ‘a e ngaahi fetu‘ú ‘i he po‘ulí, ka ‘oku ‘ikai toe faikehekehe fēfē ia mo e faikehekehe ‘o e nāunaú ‘i he ngaahi konga lahi ‘i he pule‘anga ‘o e ‘Otuá.²⁰

Kuo ‘osi fakahā mai ‘e he ‘Eikí kiate kitautolu ‘a e fono fakasilesitialé, ‘a ia ko e pehē, kuó Ne ‘osi foaki mai kiate kitautolu hono kakato ‘o e ongoongolelei ‘o Sīsū Kalaisí, pea kuó Ne ‘osi foaki mai kiate kitautolu ha ‘ilo ki he ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘o e mo‘ui ta‘engatá. …

Kapau te tau ō ki he maama fakasilesitialé ‘e fakaake‘i kitautolu ‘e he laumālie ‘oku pule ‘i aí, pea te tau ma‘u ma‘u ai pē mo kitautolu ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘oku totonu ke pule‘i ‘aki kitautolú. Kuo pau ke tau ma‘u ‘a e laumālie mo e ngaahi tefito‘i mo‘oni tatau ‘oku ‘i he māmani ko ‘ení, pea kuo pau ke tau makātaki‘i ha fono fakasilesitiale ‘i heni, mo uouangataha ‘i he tefito‘i mo‘oni ‘okú ne fakataha‘i ‘a e kakai ‘o e ‘Otuá ‘a ia ‘oku nofo ‘i Hono ‘aó, kae lava ke tau ma‘u ‘a e nāunau tatau mo ia ‘oku nau ma‘ú.

Ko e ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘eni ‘oku ako‘i kiate kitautolu mei he ‘aho ki he ‘ahó, pea kuo pau ke tau feinga ke fakahoko kinautolu, pea kuo pau ke tau tuku ki tafa‘aki ‘etau siokitá mo e ngaahi tefito ‘i mo‘oni loi kotoa pē.²¹

‘E ‘aonga ki he tangatá ke fai ‘a ia ‘oku totonú, ka ‘e mamahi mo faka‘ise‘isa lahi mo‘oni ‘a e tangatá ka ne foua ha hala ‘i he to‘u tangatá ni pe ‘i ha toe to‘u tangata kehe ‘oku fepaki mo e ‘Otuá pe ko ‘ene ngāué. … Kapau ‘e fai ‘e ha tangata ha me‘a ‘oku totonu, ‘o loto to‘a ‘i he fakamo‘oni kia Sīsū Kalaisí, talangofua ki he ongoongoleleí, mo tauhi ‘ene ngaahi fuakavá, ko e taimi ‘e hū atu ai ki he tafa‘aki ‘e taha ‘o e veilí, ‘oku hū ai ‘i he hū‘anga ki he ‘ao ‘o e ‘Otuá mo e Lamí; koe‘uhí ko ‘ene ‘osi tauhi ‘a e fono fakasilesitialé ‘e hū ia ki he nāunau fakasilesitialé, ‘e fakahaofi ia ‘e he fono ko iá, pea ‘e kau ‘i he nāunau ko iá ‘i hono kotoa ‘o e ngaahi kuonga ‘o ‘itānití. ‘E ‘aonga ki ha taha pē ‘i he lalo langí ke talangofua mo faivelenga ‘i he fono ‘a e ‘Otuá ‘i he ngaahi ‘aho si‘i ‘okú ne mo‘ui ai ‘i he kakanó. ²²

‘E lelei ange kapau te tau vakavakai‘i hotau lotó, pea tau tukupā he taimí ni ke tau fai ‘a e ngaahi ngāue ‘o e mā‘oni‘oní, faka‘apa‘apa ki he‘etau Tamai ‘i he Langí, fai hotau fatongia ki he ‘Otuá mo e tangatá, kau pea mo langa hake ‘a e pule‘anga ‘o e ‘Otuá, pea ‘e toki mahino leva kiate kitautolu ko e me‘a ‘e lava ai ‘o ma‘u ‘a e fiefiá mo e fakanonga ‘a e laumālie ta‘e-fa‘amate ‘i he kakato ‘o e nāunaú, kuo pau ke makātaki‘i ‘e he tangatá ha fono fakasilesitiale pea mo fakaake‘i ‘e ha konga ‘o e Laumālie fakasilesitiale ‘o e ‘Otuá; pea ‘e toe mahino foki kiate kitautolu ‘e hanga ‘e he fai angahalá, maumau‘i ‘o e fono ‘a e ‘Otuá mo e takuanoa Hono huafá, ‘o ‘omi ‘a e loto mamahí mo e mamahí pea te ne ‘omi fakatou‘osi foki mo e mate fakaesinó mo e fakalaumālié. Kapau te tau fononga ‘i he hala ‘o e ta‘e-mā‘oni‘oní, ‘oku tau fakamamahi‘i ai ‘a e Laumālie Mā‘oni‘oní pea ‘oku tau fakamamahi ‘i foki ai hotau kāingá mo fakalavea‘i pē ‘a kitautolu.²³

Kuo ‘osi tuhu‘i mai ‘a e hala ‘o e mo‘uí pea kapau te tau ta‘e tokanga ke fononga ai, ‘oku ‘ikai ha me‘a ia ka ko mate pē [‘e] fehangahangai mo kitautolú. Tau tu‘u mu‘a ‘o ki‘i fakakaukau taimi si‘i—tau vakai‘i angé pe ko e lelei tahá ke ma‘u ‘a e mo‘uí pe ko e maté. … Kuo mou ‘osi fanongo ki he ngaahi mo‘oni mahinongofuá pea kuo ‘omi ia ‘e he mālohi ‘o e Laumālie Mā‘oni‘oní mo e fakamo‘oni ‘o Sīsū Kalaisí, pea ko e taimi leva ‘eni ke mou fili ai pe ko hai te mou tauhí.²⁴

Ko homou ngaahi tāpuaki he kaha‘ú, homou hakeaki‘i ‘i he kaha ‘ú mo homou nāunaú, ‘a e ngaahi maama ‘oku ‘ikai hanau ngata‘angá, ‘e makatu‘unga ia ‘i he hala ‘oku mou fou ai ‘i he mo‘ui ní. ‘Oku ‘atā ‘a e halá ‘i homou ‘aó pea ‘oku fakatau ia ki he mo‘ui ta‘engatá. … Ko e toé pē kiate kimoutolu ke mou fononga ai.²⁵

Kuo tuku ‘e he ‘Otuá ke tau malava ‘o a‘usia ‘a e fakamo‘uí, ‘o Ne ‘omi ha ngaahi tefito‘i mo‘oni mahinongofua ‘o e ‘ulungāangá mo foaki mai ha ivi ke tau lava‘i kinautolu.

‘Oku mou malava pē ke a‘usia ‘a e fakamo‘uí, mo‘ui ta‘engatá pea kau ‘i he ‘uluaki toetu‘ú; ko hono mo‘oní, ko hono kotoa ‘o e ngaahi tāpuaki kuo ‘osi tala‘ofa‘aki ‘e he ‘Otuá ki ha fa‘ahinga kakai ne faifaiangé pea nau mo‘ui ‘i he kakanó, ‘oku ‘oatu ia kiate kimoutolu pea te mou malava pē ke a‘usia kinautolu ‘o kapau te mou fai homou fatongiá.²⁶

‘Oku ma‘u ‘e he Kāingalotu ‘o e Siasí ‘a e poupou kotoa pē; ‘oku mahino honau ‘alungá pea mo fakamānako ‘i honau ‘aó.²⁷

‘Oku taha pē ‘a e hala ‘oku totonú pea ko ha hala ia ‘oku hangatonu; pea ko e ngaahi tefito‘i mo‘oni mo e fono ‘okú ne pule‘i kimoutolu ‘i he hala ko iá ‘oku ma‘ama‘a mo faingofua ke mahino. Ko e hala ‘eni ke tau fononga aí pea te u lau ‘oku tau monū‘ia lahi fau ‘i he‘etau ‘ilo ‘a e hala mo‘oní.²⁸

Ka ko ‘eni, ko e hā pē ha me‘a ‘e fie ma‘u ‘e he ‘Eikí mei ho nimá, ‘oku ‘ikai ke Ne fie ma‘u ‘e Ia ha me‘a meiate kitautolu ‘oku ‘ikai ke tau ta‘e lava ‘o fakahoko. Te tau lava pē ‘o talangofua ki He‘ene ngaahi fekaú ‘o fakatatau mo e tu‘unga ‘oku tau ‘i aí mo e me‘a ‘oku tau ma‘ú. ‘Oku ‘ikai ha tangata ia pe fefine ‘e fu‘u masiva fēfē ‘o ta‘e lava ai ke talangofua ki he ongoongoleleí; te nau lava pē ke ‘alu atu ‘o papitaiso kinautolu ki he fakamolemole ‘o ‘enau ngaahi angahalá, pea kapau te nau tauhi ‘a e ngaahi fekau ‘a e ‘Eikí te Ne tuku ki honau nimá ha mālohi mo ha fouga ke nau fakahoko ‘aki ‘a ia ‘oku fie ma‘u meiate kinautolu.²⁹

‘Oku ou fakatauange te tau muimui ‘i he hala ko iá koe‘uhí ka tau ka a‘u ki he tafa‘aki ‘e taha ‘o e veilí, te tau fiemālie ‘i hotau lekōtí. Te tau ma‘u hotau hisitōliá mo hotau lekōtí ai ‘i he laipeli lahi ‘o e pule‘anga fakasilesitiale ‘o hotau ‘Otuá, pea te tau ‘ilo ‘a e me‘a na‘a tau fakahoko ‘i he mo‘ui ko ‘ení. Kapau te tau fai ha me‘a ‘oku hala te tau faka‘ise‘isa ai. ‘Oku totonu ke tau fakatomala mei he‘etau fai halá pea feinga ke fai lelei ange. ‘Oku ou fakatauange ‘e ‘iate kitautolu ‘a e Laumālie ‘o e ‘Otuá ke Ne tataki mo fakahinohino kitautolu ‘i he‘etau ngaahi ngāué kae ‘oua kuo tau ‘osi mei heni, pea ka tau ka mate, ‘ofa ke tali kitautolu ‘i he pule‘anga ‘o e ‘Otuá. Te tau fiefia kapau ne tau fai totonu; he kuo te‘eki mamata hotau matá, pe fanongo hotau telingá, pea kuo te‘eki ai hū ki he loto ‘o e fānau ‘a e tangatá ‘a e nāunau ‘oku fakatatali mai ki he ngaahi foha mo e ngaahi ‘ofefine ‘o ‘Ātamá. ‘Oku fūfuu‘i ia mei hotau matá he ‘ahó ni pea he ‘ikai teitei fakaava ia kiate kitautolu kae ‘oua kuo tau hū ki he ‘ao ‘o e ‘Otuá pea mo e Lamí.³⁰

He ‘ikai ha tangata pe fefine ‘e faifaiangé pea mo‘ui ‘i māmani mo tauhi e ngaahi fekau ‘a e ‘Otuá ‘e mā, pe fakame‘apango‘ia, ‘i he taimi te nau hū ai ki he ‘ao ‘o e ‘Otuá.³¹

Ngaahi Fokotu‘u ki Hono Akó mo Hono Ako‘í

Fakakaukau‘i ‘a e ngaahi tefito‘i fakakaukau ko ‘ení ‘i ho‘o ako pe teuteu ke ako‘i ‘a e vahé. Ke ma‘u ha fakamatala lahi ange, vakai, peesi v–ix.

Toe fakamanatu ‘a e talanoa ‘i he peesi 231–233 Ko e hā ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni na‘á ne fakahinohino ‘a e fakakaukau ‘a ‘Eletā Utalafi ‘i he‘ene tali kia Misa Penipoú?
Lau ‘a e palakalafi hono ua ‘oku kamata ‘i he peesi 233. Ko e hā ‘oku fehangahangai ai mo e natula ‘o e ‘Otuá ke “fakamālohi‘i ha tangata ki langi” pe “fakakouna‘i ‘a e ‘atamaí”? Ko e hā e me‘a ‘oku fai ‘e he‘etau Tamai Hēvaní ke fakalotoa ‘aki kitautolu ke tau fili ‘a e hala ‘oku fakatau ki he mo‘ui ta‘engatá?
Na‘e pehē ‘e Palesiteni Utalafi, “ ‘E ma‘u ‘e he tokotaha kotoa pē ‘a e me‘a na‘á ne ngāue‘í” (peesi 234). Ko e hā ‘ene ‘uhinga ‘a e leá ni kiate koé? ‘E founga fēfē hano tokoni‘i ‘e he kupu‘i lea ko ‘ení ‘a e ngaahi fili ‘oku tau faí?
Fakatatau mo e fakamatala ‘a Palesiteni Utalafí, ko e hā ha ngaahi tāpuaki ‘oku hoko mai ‘i he mo‘uí ni ‘i he taimi ‘oku tau tauhi ai ‘a e ngaahi fekaú? Ko e hā ha ngaahi nunu‘a ‘oku hoko mai ‘i he mo‘uí ni ‘i he taimi ‘oku tau fili ai ke ‘oua te tau tauhi ‘a e ngaahi fekaú? (Vakai, peesi 234–37.)
Toe fakamanatu ‘a e palakalafi nima mo e ono ‘i he peesi 234. Ko e hā ‘a e nunu‘a ‘o e faiangahalá?
‘Oku kaunga fēfē ‘etau ngaahi fili faka‘ahó ki he‘etau mo‘ui ta‘engatá? (Vakai, peesi 237–39.) Ko e hā ‘oku mahu‘inga ai ke tau manatu‘i ko e mo‘uí ni ‘oku nounou ‘i hono fakahoa atu ki ‘itānití?
Ko e hā ha‘o lau ki ha mēmipa ‘o e fāmilí pe ki hao kaungāme‘a ‘oku fekumi ki he fiefiá kae ‘ikai tauhi ‘a e ngaahi fekaú? Ko e hā ha me‘a kuó ke foua te ke lava ‘o vahevahe ke tokoni ki he tokotaha ko iá?
‘Okú ke pehē ko e hā ‘oku fa‘a fakakaukau ai ‘a e kakaí he taimi ‘e ni‘ihi he ‘ikai ke nau toe lava kinautolu ‘o a‘usia ‘a e fakamo ‘uí? ‘I ho‘o ako ‘a e ngaahi akonaki ‘a Palesiteni Utalafi ‘i he peesi 239–41, ko e fē ‘a e ngaahi kupu‘i lea ‘okú ke pehē te ne tokoni‘i lahi taha ‘a e kakai ‘oku fakakaukau pehení?
Ko e hā e me‘a ‘e lava ‘o fakahoko ‘e he mātu‘á ke faka‘apa‘apa‘i ai ‘a e tau‘atāina ‘a ‘enau fānaú kae kei tokoni‘i ai pē ‘enau fānaú ke nau fai ‘a e ngaahi fili mā‘oni‘oní?

Ngaahi Folofola Fekau‘akí: Sosiua 24:15; ‘Īsaia 64:4; Kolose 3:24–25; 1 Nīfai 3:7; 2 Nīfai 2:25–30; ‘Alamā 7:14–25; 41:10; Hilamani 14:30–31; T&F 130:20–21