Siosefa Sāmita: Palōfita, Tangata Kikite, mo e Tangata Ma‘u Fakahā

Na‘á ku fononga mo Siosefa Sāmita ‘i ha kilomita ‘e lauafe. Na‘á ku ‘ilo ki hono lotó.⁵

Kuó u ongo‘i ha fiefia lahi fau ‘i he me‘a kuó u mamata ai ‘ia Siosefá, he ne tatau ai pē ‘i he‘ene ngāue ‘i he kakaí pe fakafo‘ituituí, na‘e ‘iate ia ‘a e Laumālie ‘o e Fungani Māfimafí, pea na‘á ne fakahaa‘i ‘a e ma‘ongo‘onga ‘o e mo‘uí, ‘a ia kuo te‘eki ke u mamata ai ‘i ha tangata.⁶

Na‘e fonu ‘a hono laumālié ‘i he ‘ofa faka-‘Otuá ‘o hangē ko ‘itānití, koe‘uhí ko e lelei ma‘á e fa‘ahinga ‘o e tangatá.⁷

Na‘e mei fālute kotoa ‘e Siosefa ‘a e fā‘ahinga ‘o e tangatá ‘i he ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘o e fakamo‘uí, kapau na‘á ne ma‘u ‘a e malava.⁸

Ko e kuonga fakakosipeli ko ia na‘e ui ia ke ne fakafe‘ao maí, ko e kuonga ma‘ongo‘onga taha ia kuo foaki ki he fa‘ahinga ‘o e tangatá; pea na‘e fie ma‘u ha fa‘ahinga tangata pehē ke ne taki‘i mai— ko ha tangata na‘e tauhi māteaki ki he ‘Otuá mo hono kāingá; ko ha tangata kikite mo ha tangata ma‘u fakahā; pea ko ‘ene tui ki he ‘Otuá na‘e ‘i ha tu‘unga na‘e ‘ikai teitei toe tūkua pe fakaveiveiua, ka na‘e tuiaki mo ne fakalotolahi‘i ‘a e kakai kehé ke nau laka atu ki mu‘a ‘i he ngāue ma‘ongo‘onga ‘oku ‘i honau ‘aó.⁹

Na‘e fakatatali ‘a Siosefa Sāmita ‘i he maama fakalaumālié ‘i ha ta‘u ‘e lauafe ke toki fā‘ele‘i mai ‘i he kakanó ‘i he kuonga totonú, pea mo fakahinohino fakalaumālie ‘e he ‘Otuá, ke Ne toki ‘a‘ahi mai ki ai, pea mo fakafe‘unga‘i mo teuteu‘i ki he misiona ne tuku ki hono nimá.¹⁰

Na‘e fokotu‘u ‘a Siosefa Sāmita ‘e he ‘Eikí ki mu‘a pea toki fā‘ele‘í ‘o tatau pē mo Selemaia. Na‘e folofola ‘a e ‘Eikí kia Selemaia—“Na‘a ku ‘ilo koe ‘i he‘eki ai ke u fakatupu koe ‘i he fatú; pea na‘á ku fakatapui koe, pea tu‘utu‘uni‘i koe, ko e palōfita ki he ngaahi pule‘angá” [Selemaia 1:5.] Na‘e fekau‘i ia ke ne fakatokanga ki he kakai ‘o Selusalemá ‘i he‘enau ngaahi angahalá. Na‘á ne ongo‘i ko ha ngāue faingata‘a, ka na‘e a‘u pē ‘o ne fakahoko ‘a e me‘a ne fekau ia ke ne faí. Ko ia, ‘oku ou pehē ai fekau‘aki mo Siosefa Sāmitá, na‘e ‘osi fakapapau‘i pē ‘a e ngāue te ne fakahokó, ki mu‘a ia ‘oku te‘eki ‘ai e makatu‘unga ‘o māmaní, pea na‘e hoko mai ‘i he taimi totonu ‘a e ‘Eikí ke fokotu‘u ‘a e ngāué ni ‘i māmani.¹¹

Ne fa‘a taku ko Siosefa Sāmitá ko ha taha ta‘e poto, pe tangata ta‘e ako. Ko ha foha ia ‘o ha tangata faama pea na‘e si‘isi‘i hono faingamālie ke akó. Ko e hā leva hano fa‘ahinga ngeia ke ne fakahā ‘a e kakato ‘o e ongoongoleleí ki māmani? Hala ‘atā, tuku kehe pē hono ako‘i ia ‘e ha kau ‘āngelo talafekau mei he langí, ‘e he le‘o ‘o e ‘Otuá pea ‘i he fakahinohino fakalaumālie mo e mālohi ‘o e Laumālie Mā‘oni‘oní. Ko e ngaahi tefito‘i mo‘oni kuo fakahā ki māmani ‘o fakafou mai ‘iate iá, ‘oku mo‘oni ia ‘o hangē pē ko e taloni ‘o e ‘Otuá. Kuo ‘osi ongo‘i hono iví ‘i māmani, pea ‘e kei fakautuutu ai pē kae ‘oua kuo hokosia e hā‘ele mai ‘a e Foha ‘o e Tangatá.¹²

Na‘e fakahinohino ‘a Siosefa Sāmita ‘e he Laumālie Mā‘oni‘oní, pea na‘e faitokonia ia ‘i hono tali ‘o ‘ene lotú, ‘e he Tamaí mo e ‘Aló; pea folofola ange ai ‘a e Tamaí kiate ia, “Ko hoku ‘Alo ‘ofa‘angá ‘eni, fanongo kiate Ia.” [Vakai, Hisitōlia—Siosefa Sāmitá 2:17.] Na‘e fakafanongo tāfataha pē ki he ngaahi folofola ‘a Sīsū Kalaisí, pea hokohoko atu ai pē ‘o fai pehē, kae ‘oua kuo fakapoongi ia, ‘o hangē ko e Fakamo‘uí.¹³

‘Oku ou ‘ilo‘i kuo te‘eki ai ke u lau ‘i ha feitu‘u, ha fa‘ahinga mālohi kuo fakahā ‘i ha fa‘ahinga kuonga fakakosipeli ‘o e fānau ‘a e tangatá, ‘o hangē ko ia ne fakahā ki he Palōfita ‘a e ‘Otuá ‘i hono fokotu‘u ‘o e Siasí, ‘i he fakatou hā mai ‘a e Tamaí mo e ‘Aló ki he Palōfita ko Siosefá ko e tali ‘o ‘ene lotú. … Ko ha fakahā mahu‘inga ‘eni, kuo te‘eki ai fai ‘i ha founga tatau ‘i ha fa‘ahinga kuonga fakakosipeli ‘o e māmaní, kuo foaki mai ‘e he ‘Otuá ‘o fekau‘aki mo ‘Ene ngāué. Ko ia, ‘i hono fokotu‘ú, na‘e tokoni‘i e Palōfita ‘a e ‘Otuá ‘e ha kau ‘āngelo mei he langí. Ko kinautolu ‘a ‘ene kau faiakó, ‘a ‘ene kau fai-fakahinohinó, pea mo e me‘a kotoa pē na‘á ne faí, mo ia kotoa na‘á ne fakahoko talu mei he kamata‘angá, pea mei he ‘aho ko iá ‘o a‘u ki he ‘aho na‘e fakapoongi aí, na‘e fai ia ‘i he fakahā ‘o Sīsū Kalaisí.¹⁴

Te u pehē ‘oku ‘ikai ke u tui na‘e ‘i ai ha tangata … na‘e uouangataha ange mo e ‘Otua ko e Tamaí, mo e ‘Otua ko e ‘Aló, pea mo e ‘Otua ko e Laumālie Mā‘oni‘oní, ‘o laka ange he Palōfita ko Siosefa Sāmitá. Na‘e ‘iate ia ‘a e mālohi ‘o e fakahaá, talu mei he ‘aho na‘e ui ai ia ke ne ma‘u ‘a e Lakanga Fakataula‘eikí ‘o a‘u mai ki he taimi na‘e fakapoongi aí. Na‘e ‘iate ia ‘a e mālohi ‘o e tataki fakalaumālié, he ‘aho taki taha. ‘Oku fakahaa‘i mahino ‘eni ‘i he ngaahi fakahā ‘oku ‘i he Tohi Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá. Ko e taimi pē ne ongo‘i ai ‘e he ‘Eikí ke valoki‘i ia, na‘e hanga pē ‘e Siosefa Sāmita ‘o valoki‘i pē ia ‘iate ia; pea na‘e ‘ikai teitei momou ke ‘oatu e folofola ‘a e ‘Eikí, neongo na‘e fakahangatonu kiate ia. Na‘e fāitaha mo e ‘Eikí; na‘e fāitaha mo e Laumālie Mā‘oni‘oní; na‘e fāitaha mo e kau ‘āngelo ‘o e langí.¹⁵

‘E ala pehē, na‘e ‘ātakai‘i e tangata ko iá ‘e he ngaahi kikité, ngaahi fakahaá, pea mo e ngaahi tu‘utu‘uni ‘a e Fungani Māfimafí, pea na‘e pau ke ako‘i, ‘o ‘ikai ‘e he tangatá pe ‘e he loto ‘o e tangatá, ka na‘á ne fie ma‘u e kau ‘āngelo ‘a e ‘Otuá ke nau omi ‘o ako‘i ia; na‘e fie ma‘u e ngaahi fakahā ‘a e ‘Otuá ke ako‘i ia, pea na‘e fe‘unga mo ha ngaahi ta‘u hono ako‘i ia ‘i he ngaahi me‘a hā maí mo e ngaahi fakahaá, pea ‘e he kau ‘āngelo na‘e fekau mei he ‘Otuá ke ako‘i mo fakahinohino‘i pea teuteu‘i ia ke ne fakatoka e fakava‘e ‘o e siasí ni.

… Ka ne ‘ikai ‘ākilotoa ‘a Siosefa ‘e he ngaahi me‘a hā mai ‘o ‘itānití, na‘e ‘ikai mahino kiate ia ‘a e mahu‘inga ia ‘o e ngāue na‘á ne fakatoka hono fakava‘é. Ko e taimi na‘e fakaava ai hono ‘atamaí, na‘e lava leva ke mahino, ‘i ha ngaahi me‘a lahi, e ngaahi fokotu‘utu‘u ‘a e ‘Otuá; pea ko e ngaahi fakahaá ni na‘a nau ‘ātakai‘i ia mo fakatonutonu hono ‘alungá.¹⁶

Ko e taimi na‘e fakahā ai ‘e Siosefa ki he maama Kalisitiané ni ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni kuo fakafetu‘utaki ‘e he ‘Otuá kiate iá, na‘e fakatupu he taimi pē ko iá ‘a ‘enau loto kovi; na‘e pau ai ke ne fehangahangai mo e ngaahi talatukufakaholo ne nau ma‘u mei he‘enau ngaahi tamai ta‘e ‘ilo ‘Otuá pe ko ‘ene ngaahi foungá, ‘a ia ko ha ngaahi talatukufakaholo kuo tuku‘au mai kiate kinautolu ‘i he ngaahi kuongá, ‘a ia na‘e tu‘u fehangahangai mo e ngaahi mo‘oni fakamo‘ui ‘o e langí.¹⁷

Na‘e tu‘u ‘a māmani kotoa ‘o fakafepaki kiate ia—‘a e taula‘eikí mo e kakaí. Ko e hā ‘a e palopalemá? ‘Oku taha pē, ko e tatau ‘a Siosefa Sāmita mo hono toe ‘o e kau palōfitá mo e kau ‘aposetoló. Na‘á ne ‘omi ‘a e kounga fakakosipeli ‘o e ongoongolelei ‘o Sīsū Kalaisí, ‘a ia na‘e fepaki mo e ngaahi talatukufakaholo ‘a e kakaí—ko ha ngaahi talatukufakaholo ne tuku‘au mai mei he to‘u tangata ki he to‘u tangata.¹⁸

Ko ‘ene mo‘uí na‘e fekuki ma‘u pē mo e faingata‘á, ‘o ne fetaulaki mo e fakafepakí ‘i he tafa‘aki kotoa pē, tautautefito mei he kau taula‘eiki ‘o hono kuongá; ka na‘á ne ikuna‘i kotoa ia mo fiefia lahi ‘i he‘ene ngāué kae ‘oua kuo faka‘osi ‘ene fakamo‘oní ‘i he kakanó, hili ia ha‘ane ngāue ‘i ha ta‘u nai ‘e hongofulu mā fā ‘o a‘u ki he ngata‘angá. Na‘e pau ke ne a‘a mai he ngaahi vai lolotó; ka na‘e ‘ikai teitei loto si‘i pe mole ‘ene ‘amanakí neongo na‘e pau ke ne fepaki mo e ngaahi fili mei tu‘á mo loto foki. Na‘e ‘ikai teitei mole mei ai e faka‘ei‘eiki ‘o hono uiui‘í, pe ko hono fakalangi ‘o e ngāué ni; ka na‘á ne lea mo ngāue ‘i he lotolotonga ‘o e kakaí ‘i he tūkunga kotoa pē ‘o taau mo ha tangata—ko e palōfita ‘a e ‘Otuá, ko e tangata kikite mo e tangata ma‘u fakahā ‘o e kuonga fakakosipeli faka‘osí.¹⁹

Ko e ongo kotoa pē ‘o hono lotó, ‘a e fakakaukau kotoa pē ‘a hono ‘atamaí, pea mo e tō‘onga kotoa pē ‘o ‘ene mo‘uí, ‘oku mahino ai na‘á ne fakapapau ke pukepuke ‘a e tefito‘i mo‘oni ‘o e mo‘oní, ‘o a‘u ki hono feilaulau‘i ‘ene mo‘uí.²⁰

Na‘e folofola ‘a e ‘Eikí kia Siosefa kuo pau ke ne sivi‘i ia pe ‘e lava ‘o nofo ma‘u ‘i he‘ene fuakavá pe ‘ikai, ‘o a‘u ki he maté. Na‘á ne fakamo ‘oni‘i ia; pea, neongo na‘e tu‘u ‘a māmani kotoa ‘o fakafepaki‘i ia, pea ‘i ai mo e kākā ‘a hono ngaahi kaungāme‘a loí ke ne matu‘uaki, neongo ko ‘ene mo‘uí kotoa na‘e fonu ‘i he faingata‘a mo e loto hoha ‘a mo e ta‘e manonga, ka, ‘i hono ngaahi mamahí kotoa, ‘a hono ngaahi tukupōpulá, ‘a hono fakatanga‘í mo e ‘ū ngaohikovia na‘á ne fouá, na‘e kei tauhi pau pē ki hono ‘Otuá, mo tauhi pau ki hono ngaahi kaungāme‘á.²¹

Na‘e fokotu‘u ‘a e Siasí he ‘aho 6 ‘o ‘Epeleli 1830, ‘aki ha kau mēmipa pē ‘e toko ono, ka ne ma‘u ‘e Siosefa ha tui ko e pule‘anga kuo kamata‘í, ‘e hangē ia ha tenga‘i mūsitá, pea ‘e hoko ko ha Siasi mo ha pule‘anga lahi ‘i he funga ‘o māmaní.²²

Ko Siosefa Sāmitá ko e ‘īmisi tonu pē ia ‘o e me‘a na‘á ne lea‘akí, ko ha palōfita ‘a e ‘Otuá, ko ha tangata kikite mo ha tangata ma‘u fakahā. Na‘á ne fakatoka e fakava‘e ‘o e siasí ni mo e pule‘angá ni, pea mo‘ui fuoloa fe‘unga ke ne ‘omi ‘a e ngaahi kī ‘o e pule‘angá ki he kaumātu‘a ‘o ‘Isilelí, ki he kau ‘aposetolo ‘e toko hongofulu mā uá. Na‘á ne fakamoleki ‘a e fa‘ahita‘u momoko faka‘osi ‘o ‘ene mo‘uí, ko ha māhina nai ‘e tolu pe fā, mo e kōlomu ‘o e toko hongofulu mā uá, ‘o ne ako‘i kinautolu. Na‘e ‘ikai ko ha ngaahi houa si‘i pē ‘a ‘ene fakahoko kiate kinautolu e ngaahi ouau ‘o e ongoongoleleí; ka na‘á ne fakamoleki e ‘aho ki he ‘aho, uike ki he uike pea mo e māhina ki he māhina, ‘i hono ako‘i kinautolu mo ha ni‘ihi toko si‘i kehe ‘i he ngaahi me‘a ‘o e pule‘anga ‘o e ‘Otuá.²³

‘I ha taimi ‘e taha ki mu‘a pea toki pekiá, ne ue‘i ‘a e Palōfitá ‘e he ‘Eikí ke fakakaukau ki he‘ene mavahe mei māmaní. Na‘e fakahā ‘eni ‘i ha ngaahi founga kehekehe; kae tautautefito ‘i he loto hoha‘a lahi na‘e hā mei mai ai ‘i he‘ene foaki ki he Kau ‘Aposetolo ‘e Toko Hongofulu Mā Uá ‘a e ngaahi kī mo e mafai kotoa ‘o e Lakanga Fakataula‘eiki Mā‘oni‘oni na‘á ne ma‘ú. Na‘á ne fakahā fakatāutaha pea ki he kakaí, kuo fakanāunau‘i kinautolu mo nau fe‘unga kakato, pea kuó ne teka‘i atu e pule‘anga ‘o e ‘Otuá ki he uma ‘o e Kau ‘Aposetolo ‘e Toko Hongofulu Mā Uá.

Ko au Uilifooti Utalafí, ‘i he‘eku hoko ko e tangata faka‘osi ‘oku kei mo‘ui ‘i he kakanó, ne u ‘i ai tonu he me‘a ko iá, ‘oku ou ongo‘i ko hoku fatongia ia ki he Siasi ‘o Sīsū Kalaisi ‘o e Kau Mā‘oni‘oni ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní, Fale ‘o ‘Isilelí, pea ki māmani kotoa, ke fai ‘eni ko ‘eku fakamo‘oni faka‘osi ki he pule‘anga kotoa pē, ‘i he fa‘ahita‘u momoko ‘o e 1843–44, ne ‘ai ‘e he Palōfita ‘a e ‘Otuá ko Siosefa Sāmitá, ke fakatahataha ‘a e kau ‘Aposetolo ‘e Toko Hongofulu Mā Uá ‘i he Kolo ko Nāvuú, ‘o ne faka‘aonga‘i ha ngaahi ‘aho lahi mo kimautolu ‘o foaki mai homau ‘enitaumení, mo ako‘i kiate kimautolu ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni nāunau‘ia ne fakahā ki ai ‘e he ‘Otuá. Pea ‘i ha me‘a ‘e taha na‘e tu‘u ai ‘i homau lotolotongá ‘i ha meimei houa ‘e tolu, ‘o fakamatala kiate kimautolu ‘a e kuonga fakakosipeli ma‘ongo‘onga mo faka‘osi kuo mafao mai ‘a e to‘ukupu ‘o e ‘Otuá ke fakahoko he funga māmaní ‘i he ngaahi ‘aho faka‘osí. Na‘e fakafonu ‘a e lokí ‘e ha me‘a na‘e hangē ha afi kakahá; na‘e fakakofu ‘aki e Palōfitá ‘a e mālohi ‘o e ‘Otuá, pea na‘e ulo ‘a hono fofongá pea ma‘a, peá ne faka‘osi ia, ‘a ia he ‘ikai toe ngalo ‘i he mo‘uí ni pe ‘i ‘itāniti, ‘aki ‘a e ngaahi lea ko ‘ení:

“Ngaahi tokoua, ‘oku mamahi fau ‘a hoku lotó ‘i he‘eku manavasi ‘i na‘a ‘ave au mei māmani mo e ngaahi kī ‘o e pule‘anga ‘o e ‘Otuá ‘oku kei ‘iate au, ‘oku te‘eki ai ke u fakama‘u ia ki ha ‘ulu ‘o ha kau tangata kehe. Kuo ‘osi fakama‘u ‘e he ‘Otuá ki hoku ‘ulú ‘a e ngaahi kī kotoa ‘o e pule‘anga ‘o e ‘Otuá ‘a ia ‘oku fie ma‘u ki hono fokotu‘u mo hono langa hake ‘o e Siasí, pea mo e pule‘anga ‘o e ‘Otuá he funga māmaní, pea mo teuteu ‘a e Kāingalotú ki he hā‘ele mai ‘a e Foha ‘o e Tangatá. Ka ko ‘eni ‘e hoku ngaahi tokoua, ‘oku ou fakafeta‘i ki he ‘Otuá kuó u mo‘ui ke u mamata ‘i he ‘aho kuo fakangofua au ke u foaki atu ai homou ‘enitaumení, pea kuó u fakama ‘u ai heni ki homou ‘ulú ‘a e ngaahi mālohi kotoa ‘o e lakanga taula‘eiki faka-‘Ēloné mo e faka-Melekisētekí pea mo e tu‘unga fakae ‘aposetoló, fakataha mo e ngaahi kī mo e ngaahi mālohi fekau‘aki mo iá, ‘a ia kuo fakama‘u ‘e he ‘Otuá kiate aú; pea ‘oku ou ‘oatu ai heni ‘a e ngāué kotoa, ‘a e kavenga mo hono tokanga‘i ‘o e Siasí ni mo e pule‘anga ‘o e ‘Otuá ki homou umá, pea ‘oku ou fekau ai heni kimoutolu ‘i he huafa ‘o e ‘Eiki ko Sīsū Kalaisí ke fakafefeka homou umá, pea fuesia ‘a e Siasí ni mo e pule‘anga ko ‘eni ‘o e ‘Otuá ‘i he ‘ao ‘o e langí mo māmani, pea ‘i he ‘ao ‘o e ‘Otuá, mo e kau ‘āngeló mo e tangatá; pea kapau he ‘ikai ke mou fai ia te mou mala‘ia.”

Pea ko e Laumālie na‘á ne fakafonu ‘a e lokí ‘i he taimi ko iá na‘e vela māfana ia ‘i hoku fatafatá ‘i he lolotonga ‘o ‘eku hiki ‘a e fakamo‘oni ko ‘ení.²⁴

Na‘e mo‘ui ‘a Siosefa Sāmita kae ‘oua kuó ne fai ‘ene fakamo‘oní ki māmani, pea ‘i he taimi na‘á ne fakama‘u ai ‘a e ngaahi kií, ngaahi mālohí mo e ngaahi tāpuakí ni kotoa ki he ‘ulu ‘o Pilikihami ‘Iongí mo hono kaungā ngāué; ko e taimi ia na‘á ne tuku ai ‘a e ngaahi kií ni ‘i māmani ke ‘oua na‘a toe ‘ave ia ‘o ta‘engata; ‘i he taimi na‘á ne fai ai ‘ení, peá ne ‘omi ‘a e lekōtí, ‘a e tohi ‘o e fakahaá, ‘a e fanongonongo fekau‘aki mo e iku‘anga ‘o e to‘u tangata kakato ko ‘ení—‘a e Siu, Senitaile, Saione mo e Pāpilone, ‘a e pule‘anga kotoa pē ‘o māmaní, na‘á ne fakama‘u ‘a e fakamo ‘oni ko iá ‘aki hono totó ‘i he fale fakapōpula Kātesí, ‘a ē na‘e to‘o ai ‘ene mo‘uí mo e mo‘ui hono tokoua ko Hailamé ‘e he nima ‘o e kau tangata angahala mo anga ta‘e faka‘otuá.²⁵

‘E lava pē ke u pehē na‘e hā ngali kehe kiate au ‘i he taimi ko iá pe ko e hā e ‘uhinga na‘e tuku ai ‘a e Palōfitá mo hono tokoua ko Hailamé ke to‘o mei homau lotolotongá. Ka ko Siosefa Sāmitá, ‘i he fekau ‘a e ‘Otuá pea mo e mālohi mo e ngaahi fakahā ‘o e langí, na‘e fakanofo mo ne fakatoka ‘a e fakava‘e ‘o e kounga fakakosipeli ma‘ongo‘ongá ni pea mo e kakato ‘o e ngaahi kuongá. Na‘e ‘omi ia ki māmani mo fakanofo ke ne fokotu‘u faka‘osi ‘a e Siasi ko ‘eni ‘o Kalaisí ‘i he funga ‘o māmaní, ke teuteu ki he hā‘ele mai ‘a e Foha ‘o e Tangatá. Hili ‘ene pekiá, na‘á ku fakakaukau, pea a‘u ‘o u tui na‘e fakanofo pē ia ke pekia—ke lilingi hono totó ko ha fakamo‘oni ki he kuonga fakakosipelí ni.²⁶

Ko Siosefá … na‘e tauhi mateaki, faivelenga mo loto to‘a ‘i he‘ene fakamo‘oni kia Sīsuú ‘o a‘u ki he ‘aho ‘o ‘ene pekiá.²⁷

Na‘á ne fai ‘ene fakamo‘oní, tuku ia ‘i ha lekooti, peá ne fakama ‘u ‘aki ia hono totó pea tuku hifo ‘ene mo‘uí, pea ‘oku mālohi e fakamo‘oni ko iá he ‘ahó ni ‘i he funga kotoa ‘o māmaní, pea ‘e kei tu‘u pehē ai pē ‘o a‘u ki he ngata‘anga ‘o taimí.²⁸