Akonaki ʻa e Kau Palesitení
Vahe 5: Ko e Laumālie Mā‘oni‘oní mo e Fakahā Fakafo‘ituituí


Vahe 5

Ko e Laumālie Mā‘oni‘oní mo e Fakahā Fakafo‘ituituí

Te tau lava ‘o ma‘u ‘a e feohi ‘a e Laumālie Mā‘oni‘oní ke ne fakamaama mo tataki kitautolu ‘i he‘etau mo‘uí pea mo taki kitautolu ki he mo‘ui ta‘engatá, ‘o fakatatau mo ‘etau faivelengá.

Mei he Mo‘ui ‘a Uilifooti Utalafí

‘I ‘Okatopa 1880, ne fakahā ai ‘e Palesiteni Uilifooti Utalafi ki he Kāingalotú na‘e toki ‘a‘ahi mai kiate ia ‘a Palesiteni Pilikihami ‘Iongi, ‘a ē ne pekia ‘i he 1877, pea mo Hiipa C. Kimipolo, na‘e pekia ‘i he 1868. Ne fakamatala ‘e Palesiteni Utalafi, “ ‘I he taimi ne ma a‘u ai ki he feitu‘u ne ma fonoga ki aí, na‘á ku kole ange kia Palesiteni ‘Iongi pe ‘e fie malanga kiate kitautolu. Tala mai ‘e ia, ‘‘Ikai, kuó u ‘osi fai ‘e au ‘eku fakamo‘oní ‘i he‘eku kei mo‘ui ‘i he kakanó. He ‘ikai ke u toe lea ki he kakaí.” Ka na‘á ne pehē, ‘Ka, ko ‘eku ha‘ú kiate koe; Kuó u ha‘u ke tokanga‘i koe, mo vakai pe ko e hā ‘oku fai ‘e he kakaí.’ Hili iá, peá ne pehē, ‘‘Oku ou fie ma‘u ke ke ako‘i ‘a e kakaí—pea ‘oku ou fie ma‘u koe ke ke muimui ki he fale‘i ko ‘ení—kuo pau ke nau ngāue mo mo‘ui ke nau lava ‘o ma‘u ‘a e Laumālie Ma‘oni‘oní, ka ‘ikai ‘eni he ‘ikai ke mou lava ‘o langa ‘a e pule‘angá; ka ‘ikai ‘a e Laumālie ‘o e ‘Otuá, te mou tu‘u ‘i ha tu‘unga fakatu‘utāmaki ke fononga ‘i he fakapo‘ulí, pea mou ‘i ha tu‘unga fakatu‘utāmaki ai ke ta‘e malava ‘o fakahoko homou uiui‘i fakae‘aposetoló pea mo ho‘omou hoko ko ha kaumātu‘a ‘i he siasí mo e pule‘anga ‘o e ‘Otuá.’ ”1

Na‘e ‘ikai ke fo‘ou ‘a e fale‘i ko ‘ení kia Palesiteni Utalafi. Na‘e ‘ilo ia ‘e hono kaungā ngāué ko ha “tangata ‘oku ongongofua ki he ngaahi ue‘i ‘a e Laumālie ‘o e ‘Eikí, ko ha tangata ‘oku tataki ‘e he laumālié ‘i he‘ene fakahoko hono fatongiá, ‘o laka ange ‘i ha toe fa‘ahinga me‘afoaki ‘o e potó pe fakakaukau lelei ‘okú ne ma‘ú.”2Na‘á ne fa‘a fakamatala ha me‘a ne hoko kiate ia mo e ngaahi ue‘i ‘a e Laumālié. Na‘e hoko ‘eni ‘i he‘ene lolotonga fononga mo hono fāmilí ki he fakahahake ‘o e ‘Iunaiteti Siteití, ‘a ia na‘e ui ia ke ngāue fakafaifekau aí. Na‘á ne pehē:

“Na‘á ku angi atu ‘eku salioté ‘i ha efiafi ‘e taha ki he ‘api ‘o Misa Viliamí [ko ha mēmipa ‘o e Siasí he feitu‘u ko iá]. Na‘e angi ‘e Misa ‘ōasoni Haiti [‘o e Kōlomu ‘o e Toko Hongofulu Mā Uá] ha saliote ‘i hoku tafa‘akí. Na‘á ku ‘i he salioté mo hoku uaifí mo ‘ema fānaú. Hili ‘eku fakakaikai ‘eku fanga hōsí mo ma‘u ‘eku me‘atokoni efiafí, na‘á ku mohe pē ‘i he loto salitoé. Na‘e ‘ikai fuoloa ‘eku ‘i aí kuo fanafana mai ‘a e Laumālié kiate au, ‘Tu‘u ‘o hiki ‘a e salioté.’ Na‘á ku tala ange ki hoku uaifí kuo pau ke u tu‘u ‘o hiki ‘a e salioté. Ka na‘á ne ‘eke mai, ‘Ke hā?’ Na‘á ku tala ange, ‘Hei‘ilo.’ Ko e me‘a pē ia ‘okú ne fehu‘i ‘i he ngaahi me‘a pehení; ko e taimi na‘á ku tala ange ai ‘oku ‘ikai ke u ‘ilo‘í, ne fe‘unga ai pē. Na‘á ku tu‘u leva ‘o hiki ‘a e salioté mei ai. … Hili iá peá u vakavakai takai peá u toki foki ‘o mohe. Na‘e toe pehē mai ‘a e Laumālie tatau pē, ‘‘Alu ‘o hiki ho‘o fanga manú mei he fu‘u ‘oke ko iá.’ … Na‘á ku ‘alu leva ‘o hiki ‘eku fanga hōsí ‘o nono‘o kinautolu ‘i ha ‘ulu hikolī (hickory). Peá u toe foki leva ke mohe.

“ ‘I ha miniti ‘e tolungofulu mei ai kuo kamata ha ki‘i ‘ahiohio ‘o ne fesi‘i ‘a e fu‘u ‘oké ‘i ha fute ‘e ua mei he kelekelé. Na‘á ne palau atu ha ‘ā ‘e tolu pe fā ‘o toki tō fakalelei atu ki he tafa‘aki ki mu‘á, ofi ki he saliote ‘a Misa ‘Oasoni Haití, pea ‘i he feitu‘u tonu pē na‘e mu‘aki ‘i ai ‘eku salioté. Ko e hā nai ha nunu‘a ne mei hoko kapau na‘e ‘ikai ke u fakafanongo ki he Laumālie ko iá? ‘Oku ‘ikai ha veiveiua ko au mo hoku uaifí pea mo ‘ema fānaú ne mau mei mate. Kiate au, ko e kihi‘i le‘o si‘i mo vanavanaikí ia—‘o ‘ikai ha mofuike, ‘ikai ha mana, ‘ikai ha ‘uhila; ka ko ha kihi‘i le‘o si‘i, mo vanavanaiki ‘o e Laumālie ‘o e ‘Otuá. Na‘á ne fakahaofi ‘eku mo‘uí. Kiate au, ko e laumālie ia ‘o e fakahaá.”3

Na‘e fakamamafa‘i ‘e Palesiteni Utalafi ‘a e fiema‘u ke tataki ‘a e kāingalotu kotoa pē ‘o e Siasí ‘e he Laumālie Mā‘oni‘oní—pea ke nau fekumi ki he fakahā fakafo‘ituituí. Na‘á ne pehē, “He ‘ikai ke lava ‘a e Siasi ‘o e ‘Otuá ‘o tu‘u ‘i ha houa ‘e uofulu mā fā ta‘e ‘i ai ‘a e fakahaá.”4

Ngaahi Akonaki ‘a Uilifooti Utalafi

Ko e Laumālie Mā‘oni‘oní ko ha sino faka-laumālie ‘oku ne ma‘u ‘a e fakamo‘oni ki he ‘Otua ko e Tamaí, Sīsū Kalaisi, pea mo hono mo‘oni ‘o e ongoongoleleí.

Ko e Laumālie Mā‘oni‘oní ko e taha ia ‘o e Tolu‘i ‘Otuá. Ko e ‘Otua ko e Tamaí mo e ‘Otua ko e ‘Aló ‘okú Na ma‘u ha tāpanekale [sino ‘o e kakano mo e hui], pea na‘e fakatupu ‘e he ‘Otuá ‘a e tangatá ‘i Hono tatau ‘O‘oná; ka ko e Laumālie Mā‘oni‘oní ‘oku Laumālie pē, ‘a ia ‘okú Ne fakamo‘oni‘i ‘a e Tamaí mo e ‘Aló ki he fānau ‘a e tangatá [vakai, T&F 130:22].5

Ko e hā ha fakamo‘oni ma‘ongo‘onga taha ‘e lava ke ma‘u ‘e ha tangata pe fefine fekau‘aki mo e ngāue ko ‘eni ‘a e ‘Otuá? Te u fakahā atu ‘a e fakamo‘oni ma‘ongo‘onga taha kuo faifaiangé peá u ma‘ú, ‘a e fakamo‘oni pau tahá, ko e fakamo‘oni ia ‘a e Laumālie Mā‘oni‘oní, ko e fakamo‘oni ‘a e Tamaí mo e ‘Aló.6

‘E lava pē ke fakahala‘i hotau matá mo hotau telingá ‘e he kākā mo e olopoto ‘a e tangatá; ka ‘oku ‘ikai teitei kākaa‘i ‘e he Laumālie Mā‘oni‘oní ha taha.7

‘Oku tala mai ‘e he folofolá ‘oku ‘i ai ha laumālie ‘i loto he tangatá pea ‘oku foaki ki ai ‘e he tataki fakalaumālie ‘a e Māfimafí ‘a e mahinó [vakai, Siope 32:8]. Ko e tefito‘i mo‘oni ‘eni ‘oku tau maheni ai mo e mo‘oní, pea mo e mālohi ko ia ‘o e ongoongoleleí kuo tau ma‘ú. Ko e ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘o e mo‘ui ta‘engatá ‘oku fakahā ia kiate kitautolu ‘e he tataki fakalaumālie ‘a e Laumālie Mā‘oni‘oní, he ‘oku nofo‘ia kitautolu ‘e he Laumālié, ‘okú ne fakaloto‘i ‘etau fakakaukaú, pea kapau te tau fakatokanga‘i ‘a e ngaahi akonaki ko iá, ‘o ma‘u ‘i loto ‘iate kitautolu ‘a e ongo ‘oku totonú, ‘e mahino lelei ange kiate kitautolu ‘a e ngaahi me‘á ‘i honau tu‘unga totonú. 8

‘E lava ‘a e memipa faivelenga kotoa pē ‘o e Siasí ke ma‘u ‘a e me‘afoaki ‘o e Laumālie Mā‘oni‘oní, ‘a ia ko e me‘a‘ofa ma‘ongo‘onga taha ia ‘e lava ke ma‘u ‘e ha taha ‘i he mo‘ui fakamatelié.

Ko e taha kotoa pē kuo faifaiangé peá ne fakatomala mei he‘ene ngaahi angahalá, pea mo ‘osi papitaiso ke fakamolemole‘i ‘a e angahalá, ‘o fakatatau mo e founga ‘a e ‘Otuá, pea ‘i he tatau ‘o Sīsū Kalaisí, ‘a ē ne tanu hifo ‘i he vaí ‘i he tatau ‘o e maté, pea toe tu‘u mai ‘i he tatau ‘o e toetu‘ú, ‘oku ‘i ai ‘ene totonu ki he Laumālie Mā‘oni‘oní; na‘e ‘osi tala‘ofa, pea ‘oku ‘a‘ana ia; ko e totonu ia ‘a e tangata kotoa pē ke ne ma‘u ‘eni, pea kapau te nau ma‘u ‘a e Laumālie Mā‘oni‘oní mo [‘Ene] ngaahi me‘a-foakí te nau ma‘u ha tataki fakalaumālie, ‘a e māmá mo e mo‘oní; ‘oku nau ma‘u ha mata ke mamata, telinga ke fanongo mo e loto ke mahino.9

Ko ‘eni, kapau te ke ma‘u ‘a e Laumālie Mā‘oni‘oní—pea ‘oku tonu foki ke ma‘u ia ‘e he taha kotoa pē—te u lava pē ke tala atu ‘oku ‘ikai ha me‘a-foaki ‘e toe ma‘ongo‘onga ange, ‘oku ‘ikai ha tāpuaki ‘e ma‘ongo‘onga ange, ‘oku ‘ikai ha fakamo‘oni ‘e ma‘ongo‘onga ange kuo foaki ki ha tangata he māmaní. ‘E lava pē ke tauhi mai kiate koe ‘a e kau ‘āngeló; te ke lava ‘o mamata ki ha ngaahi mana lahi; te ke lava ‘o mamata ki ha ngaahi me‘a fakaofo lahi ‘i māmani; ka te u pehē ko e Laumālie Mā‘oni‘oní ko e me‘afoaki ma‘ongo‘onga taha ia ‘e lava ke foaki ki he tangatá. Ko e mafai ‘eni ne tau fakahoko ai ‘a e me‘a ko ia kuo tau ma‘ú. Ko ia kuó ne pouaki kitautolu ‘i he lotolotonga ‘o e ngaahi fakatangá kotoa, kae ‘uma‘ā ‘a e ngaahi ‘ahi‘ahi mo e ngaahi faingata‘a ‘oku hoko mai kiate kitautolú.10

Ko e tangata kotoa pē kuo faifaiangé pea hū ki he siasi ‘o e ‘Otuá pea papitaiso ki he fakamolemole ‘o e angahalá, ‘oku ‘i ai ‘ene totonu ki he fakahaá, ha totonu ki he Laumālie ‘o e ‘Otuá, ke tokoni kiate kinautolu ‘i he‘enau ngāué, ‘i he‘enau tokoni ki he‘enau fānaú, ‘i hono fale‘i ‘o ‘enau fānaú pea mo kinautolu kuo ui ke nau tokanga‘í. ‘Oku ‘ikai fakangatangata ‘a e Laumālie Mā‘oni‘oní ia ki he kakai tangatá pē, pe kau ‘aposetoló pe kau palōfitá; ‘oku ‘a e tangata mo e fefine faitotonu kotoa pē ia, pea mo e fānau kotoa pē ‘oku motu‘a fe‘unga ke ne ma‘u ‘a e ongoongolelei ‘o Kalaisí.11

‘Oku totonu ke tau maheni mo e kihi‘i le‘o si‘i ‘o e Laumālie Mā‘oni‘oní—‘a e le‘o ‘o e fakahaá.

‘Oku ‘i ai ha founga kuo ‘osi fokotu‘u … ‘a ia ‘e ma‘u ai ‘a e fakahā mei he ‘Eikí ki hono pule‘i Hono Siasí. Ko e tangata pē taha ‘i māmani, ‘i ha vaha‘a taimi, ‘okú ne ma‘u ‘a e mālohi ko ‘ení. Ka ‘oku ma‘u ‘e he kāingalotú taki taha ha faingamālie ke ne ma‘u ha fakahā mei he ‘Eikí ke tataki ia ‘i he‘ene ngaahi ngāué, pea mo fakamo‘oni‘i ki ai fekau‘aki mo hono totonu ‘o e ngaahi akonaki ki he kakaí pea mo e ngaahi ngāue ke faí.12

Ko e hā ‘a e fakahaá? Ko e fakahinohino ia ‘a e Laumālie Mā‘oni‘oní ki he tangatá. Na‘e pehē ‘e Siosefa Sāmita kia Sione Teila ‘i hono kuongá: “Misa Teila, tokanga ki he ue‘i ‘a e Laumālie ‘o e ‘Otuá; tokanga ki he ngaahi fanafana ‘a e Laumālié kiate koe; fakahoko kinautolu ‘i ho‘o mo‘uí, pe ‘e hoko [‘eni] ko e tefito‘i mo‘oni ‘o e fakahaá ‘iate koe, pea te ke ‘ilo mo mahino kiate koe ‘a e Laumālie mo e mālohi ko ‘ení.” Ko e kií ‘eni, ko e maka fakava ‘e ‘o e fakahā kotoa pē. … Kuó u feinga, ‘i he anga ‘o e me‘a ‘oku ou ‘iló, ke maheni mo e Laumālie ko iá, mo e anga ‘o ‘ene ngāué.13

Ko homou toko fiha nai kuo nau ma‘u ha fakahā? Ko homou toko fiha nai kuo fanafana atu ‘a e Laumālie ‘o e ‘Otuá kiate kimoutolu— ‘a e kihi‘i le‘o si‘í? … Kuó u ma‘u ha ngaahi fakamo‘oni lahi talu mei he‘eku fetu‘utaki mo e Siasí mo e pule‘anga ko ‘ení. Kuo tāpuaki‘i au he ngaahi taimi ‘e ni‘ihi ‘aki ha ngaahi me‘afoaki mo e ngaahi ‘alo‘ofa, ‘aki ha ngaahi fakahā mo ha ngaahi tokoni; ka ‘i hono kotoa ‘o kinautolú, kuo te‘eki ai ke u ‘ilo ha fa‘ahinga me‘a te u ala falala lahi ange ki ai ka ko e kihi‘i le‘o si‘i ‘o e Laumālie Mā‘oni‘oní.14

‘Oku fakahehema ma‘u pē ‘a e tangatá ‘o fu‘u ma‘olunga ‘a ‘ene fakakaukaú pe ‘amanaki ki ha ngaahi me‘a lahi pea hoko ai ke nau fa‘a ta‘efakatokanga‘i ‘a e Laumālie ‘o e ‘Otuá pea mo e fakahinohino fakalaumālie ‘a e Fungani Māfimafí. ‘Oku ‘ikai totonu ke tau kumi ‘a e Laumālie ‘o e ‘Otuá ‘i loto he maná pe ‘i he loto‘i ‘ahiohió, ka ‘i he kihi‘i le‘o vanavanaikí [vakai, 1 Ngaahi Tu‘i 19:11–12].15

‘Oku tau ma‘u ‘a e ngaahi tāpuaki ke tataki ‘a ‘etau mo‘uí ‘i he lolotongá ni pea mo teuteu‘i kitautolu ki he mo‘ui ta‘engatá, ‘o fakafou ‘i he me‘afoaki ‘o e Laumālie Mā‘oni‘oní.

Te mou lava ‘o ‘ātakai‘i ha tangata pe fefine ‘aki ‘a e koloa mo e nāunau kotoa pē ‘e lava ke a‘usia ‘e he fakakaukau ‘a e tangatá, ka ‘oku nau fiemālie nai ai? ‘Ikai. ‘Oku kei ‘i ai pē ha me‘a ia ‘oku mole. ‘I he tafa‘aki ‘e tahá, tala mai kiate au ha taha kolekole ‘i he hala pule‘angá, ‘okú ne ma‘u ‘a e Laumālie Mā‘oni‘oní, ‘oku fakafonu ‘ene fakakaukaú ‘aki ‘a e Laumālie mo e mālohi ko iá, pea te u tuhu‘i atu ha taha ‘oku nonga ‘ene fakakaukaú, ‘okú ne ma‘u ‘a e koloa mo‘oní, pea mo e ngaahi me‘a fakafiefia ko ia he ‘ikai lava ‘e he tangatá, ke ma‘u mei ha toe fa‘ahinga ma‘u‘anga fiefiá.16

Ko e taimi ‘oku tau ma‘u ai ‘a e Laumālie Mā‘oni‘oní, ko e taimi ia ‘oku tau feinga ai ke mo‘ui ‘aki ‘etau tui fakalotú ‘i māmaní, ‘oku tau hoko ko e kakai fiefia taha ‘i he tu‘unga va‘e ‘o e ‘Otuá, tatau ai pē pe ko e hā hotau tūkungá. ‘Oku ‘ikai ke u tokanga au pe ‘oku tau koloa‘ia pe masiva, pe ‘oku tau fiefia pe mamahi, kapau ‘e mo‘ui ‘aki ‘e ha tangata ‘ene tui fakalotú peá ne ma‘u ‘a e ‘ofa mo e Laumālie ‘o e ‘Otuá, ‘e tatau ai pē kiate ia pe ko e hā ‘oku hoko ‘i māmaní. ‘E ala hoko ha ngaahi mofuike, tau, vela pe tō ‘a e heletaá ki he fonuá, ka te ne ongo‘i nonga pē ‘iate ia. Ko e anga ia ‘o ‘eku ongo‘í.17

Ko e tangata kotoa pē ‘oku ‘iate ia ‘a e Laumālie ko iá ‘okú ne ma‘u ‘a e fakafiemālié—ha taki ke ne fakahā mo fakahinohino‘i ia. ‘Oku fakahā ‘e he Laumālié ni, ‘i he ‘aho taki taha, ki he tangata kotoa pē ‘oku tuí, ‘a e ngaahi me‘a ko ē ‘e ‘aonga ki a. … Ko e fakahinohino fakalaumālie ko ‘eni ‘a e ‘Otuá ki He‘ene fānaú ‘i he ngaahi kuonga kotoa ‘o e māmaní, ‘oku hoko ko e taha ‘o e ngaahi me‘afoaki ‘aonga taha ke ne pouaki ‘a e tangatá mo fakafaingofua ‘i ia ke ne ‘a‘eva ‘i he tuí, pea laka atu mo talangofua ki he ngaahi fakahinohino mo e ngaahi fekau pea mo e ngaahi fakahā kotoa pē kuo fai ‘e he ‘Otuá ki He‘ene fānaú ke fakahinohino mo tataki kinautolu ‘i he mo‘uí.18

‘Oku totonu ke ma‘u ‘e he tangata kotoa pē ‘a e Laumālie ‘o e ‘Otuá, pea muimui leva ki He‘ene ngaahi fakahinohinó. Ko e fakahaá ‘eni. ‘E tatau ai pē ia pe ko e hā ‘a e me‘a ‘e tala atu ‘e he Laumālié ke ke faí; he ‘ikai ke Ne teitei tala atu ‘e ia ke ke fai ha me‘a ‘oku hala.19

‘Oku ‘ākilotoa kitautolu ‘e ha … ngaahi laumālie kovi ‘oku nau fakafepaki ki he ‘Otuá pea mo e me‘a kotoa pē ‘oku tu‘u ke nau langa hake ‘a e pule‘anga ‘o e ‘Otuá; pea ‘oku tau fie ma‘u ‘a e Laumālie Mā‘oni‘oni ko ‘ení ke ne fakafaingofua‘i ‘etau ngāue ke ikuna‘i ‘a e ngaahi mālohí ni. …

… Ko e Laumālie ‘eni kuo pau ke tau ma‘u ke fakahoko ai ‘a e ngaahi taumu‘a ‘a e ‘Otuá he māmaní. ‘Oku tau fie ma‘u ia ‘o laka ange ‘i ha toe fa‘ahinga me‘afoaki. … ‘Oku tau ‘i he lotolotonga ‘o hotau ngaahi filí, ‘i he lotolotonga ‘o e fakapo‘ulí mo e fakatauelé, pea ‘oku fie ma‘u ke tataki kitautolu ‘e he Laumālie ‘o e ‘Otuá. ‘Oku totonu ke tau lotu ki he ‘Eikí kae ‘oua ke tau ma‘u ‘a e Fakafiemālié. Ko e me‘a ‘eni ‘oku tala‘ofa mai he taimi ‘oku papitaiso ai kitautolú. Ko e laumālie ia ‘o e māmá, ‘o e mo‘oní, pea ‘o e fakahaá, pea ‘e lava ke ‘iate kitautolu kotoa ia ‘i he taimi tatau pē.20

Te mou fakatokanga‘i ko e taimi pē te tau feinga ai ke fai ha fa‘ahinga me‘a ‘oku kehe mei hono fakahoko e fakahinohino ‘a e Laumālie Mā‘oni‘oní, te tau tō ki he kakapú pea ki he fakapo‘ulí mo e faingata‘á, pea he ‘ikai ke tau ‘ilo ‘a e hala ‘oku tau kumiá. Ko e ‘aho kotoa pē ‘oku tau mo‘ui aí, ‘oku tau fie ma‘u ‘a e mālohi ‘o e ‘Eikí— ‘a e mālohi ‘o Hono Laumālie Mā‘oni‘oní pea mo e ivi ‘o e lakanga fakataula‘eikí ke ‘iate kitautolu ka tau ‘ilo ‘a e me‘a ke faí. Pea kapau te tau mo‘ui taau ‘i he ‘ao ‘o e ‘Eikí, ‘e fakahā kiate kitautolu ‘e he Laumālié ‘i he ‘aho kotoa ‘a e me‘a ke tau fakahokó; ‘oku ‘ikai ke u hoha‘a au pe ko e hā ‘oku tau femo‘uekina aí, ‘oku totonu ke tau tomu‘a feinga ke ‘ilo ‘a e finangalo ‘o e ‘Eikí pea fakahoko leva ia, pea ‘e fakahoko lelei leva ‘etau ngāué mo fakahōifua ‘i he ‘ao ‘o e ‘Eikí.21

‘I he‘eku mo‘uí mo ‘eku ngaahi ngāué kotoa, ko e taimi pē kuo fakahā mai ai ‘e he Laumālie ‘o e ‘Eikí ke u fai ha fa‘ahinga me‘a, kuó u ‘ilo ma‘u pē hono lelei ke fakahoko iá. Kuo fakatolonga mai au ‘e he mālohi ko iá. … ‘Ai ke ke ma‘u ‘a e laumālie ‘o e fakahaá ‘iate koe. Ko e taimi te ke ma‘u ai iá te ke hao, peá ke fai pau ki he me‘a ‘e fie ma‘u ‘e he ‘Eikí koe ke ke faí.22

Ko e fo‘i fakakaukau ko ia ‘e lava ke tau talangofua pea fakamā‘oni‘oni‘i kitautolu ‘e he ongoongoleleí, pea mo mateuteu ai ke ma‘u ‘a e mo‘ui ta‘engatá, ko e taha ia ‘o e ngaahi tefito‘i mo‘oni nāunau‘ia taha kuo faifaiangé pea fakahā ki he tangatá. … ‘Oku tau ma‘u ha ‘amanaki lelei ‘oku ‘ikai ‘ilo ‘e māmani, pea he ‘ikai lava ‘o hū ia ki he‘enau fakakaukaú. Ka ‘ikai tupu ia mei he Laumālie ‘o e ‘Otuá he ‘ikai ke nau teitei lava ‘o mamata ki he pule‘anga ‘o e ‘Otuá, pea he ‘ikai ke nau lava ‘o hū ki ai kae ‘oua kuo fanau‘i fo‘ou kinautolu ‘i he vaí mo e Laumālié [vakai, Sione 3:5], pea he ‘ikai ke nau lava ai ‘o kau ‘i he nofo ‘amanaki fiefia mo e ‘amanaki lelei ‘oku tau ma‘ú. ‘Oku ‘ikai fakaava honau matá, telingá, pea mo honau lotó ke nau mamata mo fanongo pea mo ongo‘i ‘a e mālohi ‘o e ongoongolelei ‘a Kalaisí.23

Ko hotau faingamālie ke muimui ‘i he ngaahi fakahinohino ‘a e Laumālie ‘o e ‘Eikí, pea mo hoko ia ko hotau faifakahinohino mo hotau takaua, pea ‘i he‘etau fai ‘ení, ‘e fakaava kiate kitautolu ‘a e ngaahi tāpuaki ‘o e langí ‘o fakatatau mo e vave ‘o ‘etau teuteu ke ma‘u kinautolú.24

‘Oku fie ma‘u ke tau ngāue mo faivelenga ma‘u pē ka tau ma‘u e takaua ‘o e Laumālié.

‘Oku ou hoha‘a … ke lava ‘e kitautolu kakaí ‘o fai hotau fatongiá, ke tau lava ‘o mo‘ui ‘aki ‘etau tui fakalotú, ke tau lava ‘o tauhi ‘a e tuí, ke tau ‘a‘eva ‘i he ‘ao ‘o e ‘Eikí ke lava ‘a e Laumālie Mā‘oni‘oní ‘o hoko ko hotau takaua ma‘u pē ke ne tataki kitautolu ‘i he ngaahi ‘aho ‘oku hanganaki maí. Ko ‘eku lotú ia mo ‘eku faka‘ānauá.25

‘Oku ou ‘ilo‘i ‘oku fie ma‘u heni ke tau faifeinga ma‘u pē, ‘a e ngāué mo e faivelengá ‘i he ‘ao ‘o e ‘Eikí ka tau lava ‘o feohi mo e Laumālie Mā‘oni‘oní, pea mo mo‘ui ‘i ha fa‘ahinga tu‘unga te tau lava ai ‘o ma‘u ‘a e ngaahi tāpuaki ko ‘ení.26

‘Oku ‘ikai ke ‘i ai ha me‘a ia ‘oku totonu ke tau ngāue lahi ange ke ma‘u ‘i he lolotonga ‘o ‘etau kei ‘i he kakanó ka ko e Laumālie ‘o e ‘Otuá, ‘a e Laumālie Mā‘oni‘oní, ‘a e Fakafiemālié, ‘a ia ‘oku ‘i ai ‘etau totonu ke ma‘u tu‘unga ‘i he‘etau talangofua ki he ngaahi fiema‘u ‘o e Ongoongoleleí.27

Ko e tala‘ofa ma‘ongo‘onga ko ia ‘oku ‘alu fakataha mo hono malanga‘i ‘o e Ongoongoleleí, ‘o hangē ko ia ne fakahā mei he langí ‘i hotau kuongá, ‘e foaki ‘a e Laumālie Mā‘oni‘oní ki he kakai ‘oku fakatomala mo‘oni mo talangofua ki hono ngaahi ouau mā‘oni‘oní. ‘Oku fakahoko ‘o fakafou ‘i he Laumālie Mā‘oni‘oní ha ‘ilo ki he ngaahi me‘a ‘o e kuo hilí, lolotongá pea mo ia ‘e hoko maí pea pehē ki he fakakaukau pea mo e finangalo ‘o e Tamaí. ‘Oku fakahā ‘e he Fungani Māfimafí ‘i he foungá ni ‘a ‘Ene ngaahi taumu‘á kiate kinautolu ‘oku talangofua ki He‘ene ngaahi fekaú pea ‘oku ma‘a ‘enau mo‘uí mo fakahōifua kiate Iá, koe‘uhí ke nau mateuteu ki he ngaahi me‘a mo e ngaahi faingata‘a kotoa pē ‘e ala tu‘unuku mai ‘i honau halá.

Kapau ‘oku ‘i ai ha tokotaha ‘i he kāingalotu ‘o e Siasí, ‘o fakatatau mo e me‘a kuó ne fouá, ‘oku ‘ikai ke ne ‘ilo ‘oku mo‘oni ‘eni, ‘oku lava ke fakapapau‘i kiate kinautolu ‘oku ‘ikai ke nau mo‘ui fakatatau mo e ngaahi faingamālie kuo nau ma‘ú. ‘Oku totonu ke fetu‘utaki vāofi ‘a e Kāingalotu kotoa pē mo e Laumālie Mā‘oni‘oní, pea fakafou ai, mo e Tamaí, he ka ‘ikai ‘oku tu‘u fakatu ‘utāmaki ke ikuna‘i ia ‘e he koví pea hē.

Ko ia, ‘oku mau pehē ai ki he Kāingalotu ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní: He ‘ikai teitei nofo ‘a e Laumālie Mā‘oni‘oní ‘i ha tāpanekale ta‘e mā‘oni‘oni. Kapau ‘okú ke fie ma‘u ‘a e ngaahi mālohi mo e ngaahi me‘afoaki kakato ‘o ho‘omou tui fakalotú, kuo pau ke mou ma‘a. Kapau ‘okú ke halaia ‘i ha fa‘ahinga vaivai, holi ta‘e‘aongá mo e angahalá, kuo pau ke ke fakatomala‘i kinautolu; ko hono ‘uhingá, kuo pau ke ke si‘aki faka‘aufuli kinautolu. ‘Oku ‘ikai ha toe founga ia te tau lava ai ‘o fakahōifua ki he ‘Otuá. Ko Hono huafá ko e “Tangata ‘o e mā‘oni‘oni” [vakai, Mōsese 6:57], pea ‘oku fiefia ‘i he feinga ‘a ‘Ene fānaú ke nau ma‘á.28

Kapau ‘oku ‘ikai ke tau ma‘u ha fakahā, ‘oku tupunga ia mei he ‘ikai ke tau mo‘ui fakatatau mo e me‘a ‘oku tonu ke tau faí, koe‘uhí ko e ‘ikai ke tau ngāue totonu ‘aki hotau lakanga fakataula‘eikí ‘o hāngē ko ia ‘oku totonu ke tau faí; he ka ne fai ia he ‘ikai ke tau ta‘e ma‘u ha fakahā, he ‘ikai ha me‘a ‘e lingolingoa mo ta‘e fua.29

Tau tuku mu‘a ki tafa‘aki ‘a e ngaahi anga koví, ‘a e ngaahi tō‘onga kotoa te nau ta‘ofi ‘etau fetu‘utaki mo e ‘Otuá. … Kapau ‘oku fakahehema ‘a e fanga ki‘i me‘á ni ke nau fakafe‘ātungia‘i ‘etau fiefiá pea mo holoki kitautolu ‘i he fofonga ‘o e ‘Eikí, ‘oku totonu ke tau tuku ia ki tafa‘akí pea fakahaa‘i ‘etau loto mo‘oni ke fai ‘a e finangalo ‘o ‘etau Tamai Fakahēvaní, pea mo fakahoko ‘a e ngāue ko ia kuo tuku mai ke tau fa. … Ko e taimi ‘oku ou fai ai ha fa‘ahinga me‘a ‘okú ne ta‘ofi au mei he‘eku ma‘u ‘a e Laumālie ‘o e ‘Eikí, ko e taimi pē ‘oku ou fakatokanga‘i aí, ‘oku ou lī ia he taimi pē ko iá ki tafa‘aki.30

‘Oku tau feinga ke talangofua ki he fono fakasilesitiale ‘a e ‘Otuá; ‘oku tau malanga‘i ‘a e ongoongolelei ‘o Sīsū Kalaisí mo fāifeinga ke fakahoko ‘a hono ngaahi tefito‘i mo‘oní. Ko e fehu‘í leva ‘eni, ‘e ‘aonga nai ke tau fai ia? ‘E ‘aonga nai ke tau faivelenga? ‘E ‘aonga nai kiate kitautolu ke tau foua ‘a e ngaahi faingata‘á pe ngaahi me‘a fakamamahí, pe ngaahi fakatangá, pea na‘a mo e maté, koe‘uhí ko e pule‘anga ‘o e ‘Otuá, koe‘uhí ko e fakamo‘uí mo e mo‘ui ta‘engatá, ‘a e me‘a‘ofa ma‘ongo‘onga taha ‘e lava ke foaki ‘e he ‘Otuá ki he fānau ‘a e tangatá? Te u pehē ‘e ‘aonga, pea ‘oku ou faka‘amu ko e Kāingalotu kotoa pē ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní, ko e kau tangata kotoa pē ‘oku ma‘u mafaí—te nau angatonu kotoa ‘i he ‘ao ‘o e ‘Eikí, te nau manatu‘i ‘enau ngaahi lotú, ngāue ke ma‘u ‘a e Laumālie Mā‘oni‘oní, ngāue ke ‘ilo ‘a e fakakaukau mo e finangalo ‘o e ‘Otuá, ke nau lava ‘o ‘ilo ‘a e hala ke fononga aí, ke nau lava ‘o ma‘u ‘a e Laumālie ‘o e ‘Eikí mo e Laumālie Mā‘oni‘oní, pea ke nau lava ‘o ikuna‘i ‘a māmani mo fakahoko totonu honau uiui‘í kae ‘oua kuo nau lava‘i kotoa ‘a e mo‘ui fakataimí ni.31

Ngaahi Fokotu‘u ki hono Akó mo hono Ako‘í

Fakakaukau‘i ‘a e ngaahi fakakaukau ko ‘ení ‘i ho‘o ako mo teuteu atu ke ako‘i ‘a e vahé. Ke ma‘u ha tokoni lahi angé, vakai, peesi v–ix.

  • Ko e hā ‘a e me‘a ‘okú ke ako mei he ngaahi talanoa ‘i he peesi 52–53?

  • ‘I ho‘o ako ‘a e vahe ko ‘ení, ko e hā ha me‘a kuó ke ako fekau ‘aki mo e Laumālie Mā‘oni‘oní mo Hono ngaahi fatongiá?

  • Toe fakamanatu ‘a e palakalafi ‘uluaki ‘i he peesi 55. Ko e hā ha ‘uhinga ‘oku totonu ai ke tau lau ‘a e me‘afoaki ‘o e Laumālie Mā‘oni‘oní ko e “me‘afoaki ma‘ongo‘onga taha” ia te tau lava ke ma‘u ‘i he mo‘ui fakamatelié? Toe fakamanatu ‘a e palakalafi faka‘osi ‘o e vahé, ‘i he peesi 61–62. Ko e hā ha founga ‘oku teuteu ‘i ai kitautolu ‘e he me‘afoaki ‘o e Laumālie Mā‘oni‘oní ki he mo‘ui ta‘engatá, ‘a ia ko e “me‘a‘ofa ma‘ongo‘onga taha ‘i he ngaahi me‘a‘ofa kotoa peé?”

  • Ko e hā ha founga ‘e tokoni ai e ngaahi akonaki ‘a Palesiteni Utalafí ke tau fakatokanga‘i e ue‘i ‘a e Laumālie Mā‘oni‘oní? (Vakai, peesi 54, 56; vakai foki, T&F 6:15, 22–23; 11:12–14.) Ko e hā ‘oku mahu‘inga ai ke tau manatu‘i ‘oku meimei ke fetu‘utaki ma‘u pē ‘a e Laumālie Mā‘oni‘oní ‘i ha “kihi‘i le‘o vanavanaikí?”

  • Lau ‘a e palakalafi hono ua ‘i he peesi 57. Ko e hā ha ni‘ihi ‘o e ngaahi “koloa mo‘oni” ‘oku tau ma‘u ‘i he taimi ‘oku ‘iate kitautolu ai ‘a e Laumālie Mā‘oni‘oní? (Vakai, peesi 57–60.)

  • Fakakaukau ki ha me‘a ne hoko ‘o tataki ai koe ‘e he Laumālie Mā‘oni‘oní. Ko e hā ha ngaahi founga ne tāpuekina ai koe ‘o tu‘unga ‘i he takaua ‘a e Laumālie Mā‘oni‘oní?

  • Toe fakamanatu ‘a e konga faka‘osi ‘o e vahé (peesi 57–62). Ko e hā kuo pau ai ke tau ngāue ta‘e tuku ka tau toki ma‘u ‘a e feohi ‘a e Laumālie M‘oni‘oní? Ko e hā ha me‘a te ne lava ‘o ta‘ofi kitautolu mei ha‘atau ongo‘i e ivi ‘o e Laumālie Mā‘oni‘oní? Ko e hā ha me‘a ‘e lava ‘o tokoni ke tau ongo‘i ai ‘a e ivi ‘o e Laumālie Mā‘oni‘oní?

Ngaahi Folofola Fekau‘akí: Sione 14:26; 15:26; 16:13; 1 Kolinitō 2:9–14; 1 Nīfai 10:17–19; 2 Nīfai 32:1–5; Moroni 10:5; T&F 8:2–3; 14:7

Ngaahi ma‘u‘anga fakamatalá

  1. The Discourses of Wilford Woodruff, sel. G. Homer Durham (1946), 290; see also page 289.

  2. Joseph F. Smith, Gospel Doctrine, 5th ed. (1939), 171.

  3. Deseret Weekly, September 5, 1891, 323.

  4. The Discourses of Wilford Woodruff, 61.

  5. Deseret Weekly, September 21, 1889, 393.

  6. Deseret News: Semi-Weekly, September 7, 1880, 1.

  7. Deseret News: Semi-Weekly, July 30, 1878, 1.

  8. Deseret News, June 26, 1861, 130.

  9. Deseret News: Semi-Weekly, May 2, 1876, 4.

  10. Deseret Weekly, April 6, 1889, 451.

  11. The Discourses of Wilford Woodruff, 53.

  12. The Discourses of Wilford Woodruff, 54.

  13. The Discourses of Wilford Woodruff, 45–46.

  14. The Discourses of Wilford Woodruff, 45.

  15. Journal of Wilford Woodruff, ‘ēkaivi ‘a e Siasi ‘o Sīsū Kalaisi ‘o e Kau Mā‘oni‘oni ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní, Sānuali 20, 1872.

  16. The Discourses of Wilford Woodruff, 5.

  17. Deseret News: Semi-Weekly, July 20, 1875, 1.

  18. The Discourses of Wilford Woodruff, 7–8.

  19. The Discourses of Wilford Woodruff, 293–94.

  20. Deseret Weekly, November 7, 1896, 643.

  21. Deseret News, March 4, 1857, 411.

  22. ‘I he Conference Report, April 1898, 31.

  23. Deseret News: Semi-Weekly, March 4, 1873, 3.

  24. Deseret News, December 26, 1860, 338.

  25. Deseret Weekly, March 6, 1897, 371.

  26. Deseret News: Semi-Weekly, July 20, 1875, 1.

  27. Contributor, August 1895, 637.

  28. “Epistle,” Woman’s Exponent, April 15, 1888, 174; mei ha tohi ne fai ‘e Palesiteni Utalafi ‘o fakafofonga‘i ‘a e Kōlomu ‘o e Toko Hongofulu Mā Uá.

  29. The Discourses of Wilford Woodruff, 51.

  30. Deseret News, February 26, 1862, 274.

  31. The Discourses of Wilford Woodruff, 129.

ʻĪmisi
gift of the Holy Ghost

‘E lava ke foaki ‘a e me‘afoāaki ‘o e Laumālie Mā‘oni‘oní “ki he tangata mo e fefine, mo e fānau angatonu kotoa pē ‘oku motu‘a fe‘unga ke ne ma‘u ‘a e ongoongolelei ‘o Kalaisí.”

ʻĪmisi
two men conversing

‘E lava ke ma‘u ‘a e Laumālie Mā‘oni‘oní, ‘e he Kāingalotu mo‘ui taau kotoa pē ‘o e Siasí, ke “tokoni‘i kinautolu ‘i he‘enau ngaahi ngāué, ‘i he‘enau tokanga‘i ‘enau fānaú, ‘i hono fale‘i ‘ enau fānaú pea mo kinautolu kuo uiui‘i ke nau tokanga‘í.”