Ko e Muimui ‘i he Palōfita Mo‘uí

Kuo tataki ma‘u pē ‘e he ‘Otuá ‘a e Siasí ni talu mei he kamata‘angá, ‘aki ha kau palōfita mo ha kau tangata ne ue‘i fakalaumālie. Te ne kei tataki pē ‘a e Siasí kae ‘oua kuo ngata ‘a māmani.⁵

Kuo te‘eki ai ha Siasi pe ha kakai ‘o e ‘Otuá ‘i ha kuonga ‘o māmani na‘e pule‘i mo tataki ka ‘i he fakahaá pē. Na‘e ‘iate kinautolu ‘a e kau fakafofonga mo‘ui ‘o e ‘Otuá—‘a kinautolu na‘a nau ma‘u ‘a e ngaahi k ‘o e pule‘angá, pea na‘e pau ke nau ma‘u ha fakahā ke tokoni‘i kinautolu ‘i he‘enau ngāué kotoa.⁶

Kuo te‘eki ai fakahoko ‘e he ‘Eikí ha tautea ki ha fa‘ahinga to‘u tangata kuo tau ‘ilo ki ai kae ‘oua ke Ne fokotu‘u hake ha kau palōfita mo ha kau tangata ‘oku ue‘i fakalaumālie ke nau fakatokanga ki he kakai ‘o māmaní. Ko e ngāue ‘eni ‘oku fai ‘e he ‘Eikí ki he tangata kotoa pē talu mei he ngaahi ‘aho ‘o e Tamai ko ‘Ātamá ‘o a‘u mai ki he kuonga lolotongá.⁷

Kuo ‘osi ako‘i kitautolu ‘e he ‘Eikí … ‘e tatau ai pē pe ‘oku folofola mei he langí ‘i Hono le‘o pē ‘O‘oná, pe ‘i he ngāue mai ‘a e kau ‘āngeló, pe ‘i he ngutu ‘o ‘Ene kau tamaio‘eikí ‘i he taimi ‘oku ue‘i ai kinautolu ‘e he Laumālie Mā‘oni‘oní, ‘e kei hoko pē ia ko e fakakaukau mo e finangalo ‘o e ‘Otuá [vakai, T&F 1:38].⁸

Ko e fono ‘a e ‘Otuá ‘oku ‘i he ngutu ia ‘o kinautolu kuo fokotu ‘u ke nau taki kitautolú.⁹

Kapau te tau ma‘u ‘a e fakahā kotoa pē kuo foaki ‘e he ‘Otuá ki he tangatá; kapau te tau lau ‘a e Tohi ‘a ‘Īnoké; kapau te tau ma‘u ‘a e ngaahi lau‘i peleti ‘oku te‘eki liliú ‘i he lea faka-Pilitāniá; kapau te tau ma‘u ‘a e ngaahi lekooti ‘a Sione Fakahaá, ‘a ē kuo fakama‘ú, pea mo hono kotoa ‘o e ngaahi fakahā kehé, pea fokotu‘una heni ‘o fute ‘e teau hono mā‘olungá, he ‘ikai ke lava ‘a e siasí ia mo e pule‘anga ‘o e ‘Otuá ‘o tupulaki ‘i he kuongá ni pe ‘i ha toe kuonga ‘o e māmaní ta‘e kau ai ‘a e kau fakafofonga mo‘ui ‘o e ‘Otuá.¹⁰

‘Oku tau ma‘u ‘a e fakahaá mo kitautolu. ‘Oku mo‘oni pē, ‘oku ‘ikai lahi ‘a e ngaahi fakahā kuo pulusi ‘e he kau taki ‘o e Siasí ni talu mei he pekia ‘a e Palōfita ko Siosefa Sāmitá. Kuo ‘omi ‘e Siosefa Sāmita ‘a e Tohi ‘a Molomoná mo e Tohi Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá, pea ko ha ongo tohi ma‘ongo‘onga ia ‘o e fakahaá—ko e taha ‘o e ngaahi lekooti nāunau‘ia taha kuo faifaiangé pea foaki ‘e he ‘Otuá ki he tangatá ‘i māmani. Ka ‘oku ou fie pehē na‘e ‘ikai mo‘ui ‘a Pilikihami ‘Iongi ia ta‘e ma‘u ha fakahā. Na‘á ne ma‘u ma‘u pē ha fakahā. Na‘e ‘ikai ke ne lava ‘o ngāue ta‘e ma‘u ia; na‘e ‘ikai ke ne lava ‘o malanga pe fakahoko ‘a e finangalo ‘o e ‘Otuá ta‘e ma‘u ia. Pea pehē ai pē ki ha tangata te ne ma‘u ‘a e tu‘unga ko iá. He ‘ikai tuku ‘e he ‘Eikí ha tangata ke ne taki ‘a e Siasí kae ‘oua ke pule‘i mo tataki ia ‘e he fakahaá. Ko e ngaahi me‘angāue vaivai kitautolu—ko e fanga ki‘i manu vaivai ‘o e efú; ka kuo fili ‘e he ‘Otuá ‘a e ngaahi me‘a vaivai ‘o māmaní ke nau fakangalivale‘i ‘a e kau potó pea langa hake Hono Saioné, mo Ne foaki mai ha fakahā mo faka‘ilo mai kiate kitautolu ‘Ene fakakaukaú mo Hono finangaló.¹¹

‘Oku kehe kitautolu mo māmani; ‘oku tau ma‘u ha founga pau ‘e lava ke tau ma‘u ai ‘etau māmá, ‘iló mo e tāpuak. … Te mou lava ‘o to‘o ‘a e kau tangata poto taha kuo ma‘u ‘i he talēnití mo e ‘iló pea tuku kinautolu ki he loto‘i siasi ‘o e ‘Otuá ka he ‘ikai ke nau lava kinautolu ‘o lakasi honau kau takí. ‘E liliu honau potó ke muna pē. Ko e hā hono ‘uhingá? Koe‘uhí he na‘e ‘ikai ui kinautolu ke nau taki. Kapau ‘oku ‘i ai ha tangata kuo te‘eki ke ne ‘ilo ha mata‘itohi ‘i ha tohi, kae ui ia ‘e he ‘Eikí ke ne taki ‘a e Siasí mo e pule‘anga ‘o e ‘Otuá, te Ne foaki kiate ia ha mālohi ke ne fakahoko ia. Kuo ‘omi ‘a e ngaahi me‘a mahu‘ingá ni ki hotau ‘aó mei he ‘aho ki he ‘aho, ‘o ui kitautolu ke tau uouangataha pea hoko hotau ngaahi lotó ‘o hangē ko ha loto ‘o ha tangata pē ‘e taha, pea ke nofo taha ‘etau ngaahi lotú mo ‘etau ngaahi ngāué ‘i ha me‘a pē ‘e taha ‘i hono fakahoko ‘a e fale‘i ‘o hotau takí.

‘E tataki ‘e he ‘Eikí ‘a e [Palesiteni ‘o e Siasí] ki he feitu‘u ‘okú ne fie ma‘u ke ‘alu ki aí. ‘Oku tau ‘ilo‘i ‘oku kau ‘a e ‘Otuá mo ia, pea kuó Ne tataki ia ‘i he taimi kotoa pē. … ‘Oku fie ma‘u [‘a e palōfitá] ke ne tala mai ‘a e me‘a ‘oku totonú mo ia ‘oku halá ‘i ha ngaahi me‘a lahi koe‘uhí he ko hono tu‘ungá ia mo hono uiui‘í … ‘Oku ‘i ai ha founga pau ‘oku ‘i he vaha‘a ‘o e ‘Eikí mo ia ‘a ia ‘okú ne ma‘u ai ‘a e potó, pea toki fakamafola hifo ‘i ha ngaahi founga kehe ki he kakaí. ‘Oku tau ‘ilo ‘a e me‘a ko iá. ‘Oku totonu ke tau feinga ke tau ngāue‘aki ‘a e ‘ilo ko ‘ení.¹²

He ‘ikai teitei fakangofua ‘e he ‘Eikí au pe ko ha toe tangata ‘oku hoko ko ha Palesiteni ‘o e Siasí ke ne taki hala‘i kimoutolu. ‘Oku ‘ikai ke ‘i he polokalamá ia. ‘Oku ‘ikai ke ‘i he fakakaukau ia ‘a e ‘Otuá. Kapau te u feinga ke fai ia, ‘e to‘o au ‘e he ‘Eikí mei hoku tu‘ungá.¹³

‘Oku ou fakatauange te tau muimui ‘i he hala kuo tuku ‘i hotau ‘aó ‘e he kau tamaio‘eiki ‘a e ‘Eikí, he kapau te tau fai ‘eni, ‘oku ou ‘ilo te tau hao ‘i māmani, mo ma‘u ‘a e fiefiá mo e hakeaki ‘í ‘i he maama ka ha‘ú. … Kapau te tau faivelenga te ne taki kitautolu ‘i he hala ‘o e mo‘uí, pea kapau te tau tui ke falala ki he‘enau ngaahi fakahinohinó, ki he ngaahi akonaki ‘a e Laumālie Mā‘oni‘oní ‘oku fakafou mai ‘iate kinautolú, te tau ‘i he hala ma‘u pē ‘oku malú pea mo fakapapau‘i hotau palé.¹⁴

‘Oku ou fie ma‘u mo ha kau tangata ‘e ni‘ihi, ‘a e kau ‘aposetoló, fakataha mo kinautolu kuo uiui‘i ke ngāue ‘i he huafa ‘o e ‘Eikí, ‘a e tui mo e lotu ‘a e Kāingalotu ‘o e Siasí.¹⁵

Lolotonga ‘a ‘eku kei mo‘uí, ‘oku ou loto ke u tauhi mo‘oni mo angatonu ki hoku ‘Otuá pea mo e Kāingalotú. Ko e taha ‘o e ngaahi tāpuaki ma‘ongo‘onga taha ‘a e ‘Otuá kiate aú ‘a e fo‘i mo‘oni ko ia ko au mo hoku ongo tokoní ‘oku mau ‘i he loto pea mo e ngaahi lotu ma‘u pē ‘a e Kāingalotu ‘o e Siasí, pea ‘oku ou ongo‘i ai ke u ma‘u ha loto fakatōkilalo mo‘oni ‘i he ‘ao ‘o e ‘Eikí, ‘i he me‘á ni. ‘Oku mau ‘ilo ‘oku mou lotua kimautolu. ‘Oku mau ‘ilo ‘oku mou faka‘apa‘apa‘i kimautolu. Pea ‘oku mau falala ki he tefito‘i mo‘oni ko ‘ení … Kuo “fili ‘e he ‘Eikí ‘a e ngaahi me‘a vaivai ‘o e māmaní ke fakamaa‘i ‘a e mālohí; … pea mo e ngaahi me‘a kuo ‘ikaí, ke ne faka‘osi ‘aki ‘a e ngaahi me‘a ‘oku ‘i aí.” [Vakai, 1 Kolinitō 1:27–28.] ‘Oku mau ongo‘i homau ngaahi vaivaí. ‘Oku ou faka‘amu au pehē ange mai ne u hoko ko ha tangata lelei ange ‘i hoku tu‘unga lolotongá. Ko e mo‘oni pē ia, kuó u feinga ke fai hoku lelei tahá ‘i he‘eku founga vaivaí. ‘Oku ou kei faka‘amu pē ke fai ia. Ka ‘oku ou fakafalala ki he ‘Eikí pea mo e lotu ‘a e Kāingalotú ‘o tatau pē mo hoku kaungā-ngāué.¹⁶

‘Oku ou fakatauange ‘e ongo‘i ‘e hoku ngaahi tokouá mo e tuofāfiné ‘i honau lotó ke poupou‘i ‘a e Kau Palesitenis ‘o e Siasí ‘aki ‘enau tuí, ngāué, mo ‘enau ngaahi lotú, pea ‘oua na‘a tuku ke nau fuesia kotoa ‘a e ngaahi kavengá ka tau toitoi kitautolu ‘i honau tu‘á. Kapau te tau fai ‘eni, ‘oku ‘ikai ke tau taau mo hotau fatongia ko e Kaumātu‘a ‘i ‘Isileli, pea mo e ngaahi tamai mo e ngaahi fa‘ē ‘i ‘Isilelí. Tuku ke fua ‘e he tokotaha taki taha ‘a hono fatongiá; pea kapau te tau fakatonutonu ‘etau ngaahi holi ta‘e ‘aongá pea fakamaau hotau taki taha fale pea mo fakahoko ‘a ia ‘oku totonú, te tau toki lava ‘o fai ha lelei pea tokoni ke to‘o atu ‘a e kavenga ‘oku hilifaki ‘iate kinautolu ‘oku tak. … ‘Oku fakamamahi ki he [Palesiteni ‘o e Siasí] ‘a e taimi ‘oku mamata ai ki he feinga ta‘e tuku ‘a e kakaí ke tulia ‘enau taki taha taumu‘á pea nau iku ai ki he ‘auhá; ‘a e taimi ‘oku ‘ikai ke nau fie tauhi ai ‘a e fale‘i ko ‘ení mo talangofua ki he ngaahi tokāteline ‘okú ne ako‘í; ka ‘i he taimi ‘oku mamata ai ki he fie talangofua ‘a e kakaí ki he fale‘i ‘oku leleí mo feinga ke fakamā‘oni‘oni‘i kinautolu ‘i he ‘ao ‘o e ‘Eikí, ‘okú ne ongo‘i ‘oku fakaivia ia mo poupoua.¹⁷

Ko e taimi ‘oku ue‘i fakalaumālie ai ‘e he ‘Eikí ha kau tangata mo fekau‘i atu kinautolu ki ha fa‘ahinga to‘u tangata, ‘okú Ne ‘ai ke ha‘isia ‘a e to‘u tangata ko iá ki he anga ‘o ‘enau tali ‘a e fakamo ‘oni ‘a ‘Ene kau tamaio‘eikí.¹⁸

‘Oku fie ma‘u ‘a e kāingalotu kotoa pē ‘o e Siasí ke nau faka‘aonga‘i honau mālohi ke faka‘uhinga mo fakakaukaú, pea mahino kakato kiate kinautolu ‘a e ‘uhinga ‘oku nau muimui ai ki he me‘a kuo fakahinohino ‘e he ‘Otuá. Ko e talangofua ‘i he fakakaukau leleí ‘i he tafa‘aki ‘a e Kāingalotú, ‘oku fie ma‘u ia ‘e he‘etau Tamai ‘i he Langí. Kuó Ne ‘osi foaki mai ‘etau tau‘atāina ke fakakaukau mo fili ma‘atautolú ‘o fakatatau mo hotau lotó, ke tau ma‘u ha fakamo‘oni ma‘atautolu meiate Ia ‘o fekau‘aki mo hono mo‘oni ‘o e ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘okú Ne ako‘í, pea ‘oku totonu ke tau tu‘u mālohi mo ta‘e ue‘ia ‘i hono fakahoko ‘a e ngaahi me‘a kotoa ‘oku fie ma‘u ki he fakamo‘uí.¹⁹

Ko hotau faingamālie ke tau mo‘ui taau ke lava ai ‘a e Laumālie ‘o e ‘Otuá ‘o fakamo‘oni‘i hono mo‘oni ‘o ha fa‘ahinga fakahā ‘oku ha‘u mei he ‘Otuá ‘i he ngutu ‘o ‘Ene palōfita ‘oku taki ‘a Hono kakaí, pea kuo hoko ma‘u pē ia ko e tefito‘i mo‘oni kiate au, ko e taimi pē ‘oku pehē ai ‘e he palōfita ‘oku takí pe fakamatala‘i ha tokāteline pe tefito‘i mo‘oni, “ ‘oku folofola pehē ‘e he ‘Eikí,” ‘oku ou feinga ke tali ia ‘o tatau ai pē kapau ‘oku fehangahangai ia mo hoku tukufakaholó pe ko ‘eku fakakaukaú he ‘oku ou fiemālie kakato ‘e fakahā ‘e he ‘Eikí ‘a e mo‘oní ki He‘ene palōfita ‘a ia kuó Ne ui ke ne taki Hono Siasí, ki mu‘a peá ne toki fakahā mai kiate au. Pea kiate au, ko e folofola ko ia ‘a e ‘Eikí ‘o fakafou mai ‘i he palōfitá, ko e Fonó ia pea ‘oku ‘ikai totonu ke toe fehu‘ia.²⁰

‘Oku ou fie pehē ki hoku ngaahi tokouá mo hoku ngaahi tuofāfiné ko e [Palesiteni ‘o e Siasí] ko hotau takí ia, ko ia hotau fakahoko fono ‘i he Siasí pea mo e Pule‘anga ‘o e ‘Otuá. ‘Oku uiui‘i ia ki he tu‘ungá ni; ‘oku ‘a‘ana ‘a e totonu ke fakahā ki he kakaí ni ‘a e me‘a ke nau faí, pea ko hotau fatongiá ke talangofua ki he fale‘i kuó ne fai he ‘ahó ni ki he kakai fefiné pea mo e hou‘eiki tangatá. ‘Oku ‘ikai totonu ke tau fakama‘ama‘a‘i ‘e kitautolu kakaí ‘a e fale‘i ko ‘ení he te u tala atu ‘i he huafa ‘o e ‘Eikí, kuó u fakatokanga‘i ‘eni talu mei he‘eku hoko ko e mēmipa ‘o e Siasi ko ‘ení, ‘oku te‘eki ai ha tangata te ne kamata ke fakafepaki ki he fale‘i ‘a e taki kuo fakamafai‘i ki he kakaí ni ‘e faifaiangé pea fakalakalaka, pea he ‘ikai ai pē ke ‘i ai ha taha pehē ‘e fakalakalaka.²¹

Fakatatau mo e me‘a ne fai ‘i he kuonga mu‘á, ‘oku tau ako ai na‘e mu‘omu‘a ma‘u pē ‘a e kau [tauhi sipí] ke teuteu ‘a e halá koe‘uhí ke ‘oua na‘a ‘i ai ha fakatu‘utāmaki ta‘e te nau tomu‘a ‘ilo kei taimi ke fakahaofi ai ‘a e fanga sipí. Kapau ‘e fakangofua ‘a e [fanga sipí] ke nau lele mu‘a ‘i he tauhi sipí, ‘e ma‘u faingamālie ‘a e fanga ulofí ke faka‘auha kinautolu, pea ko e momeniti pē ‘oku feinga ai ‘a e hou‘eiki tangata ‘i he pule‘angá ni ke lele mu‘a pe ta‘e fie talangofua ki honau kau takí, ‘o tatau ai pē pe ko e hā ha fa‘ahinga tafa‘aki, ‘oku nau tu‘u ‘i ha tu‘unga fakatu‘utāmaki ke fakalavea‘i kinautolu‘e he fa‘ahinga te nau faka‘auha kinautolú.

Ko ha tefito ‘eni kuó u fa‘a fakakaukau lahi ki ai, pea kuó u ma‘u ha ki‘i ‘ilo ‘aonga he lolotonga ‘o ‘eku ngāué ‘i he‘eku siofi e ‘ulungāanga ‘o e tangatá, pea kuo te‘eki ai ke u ‘ilo ‘i he‘eku mo‘uí ha taimi ‘e fehālaaki ai, ko e taimi ‘oku fai hala ai ‘a e tangatá mei he fale‘i ‘a honau kau takí, … ‘oku nau faingata‘a‘ia ma‘u pē pe hoko ha mole ‘i he‘enau fai peheé.

Ka ko ‘eni, ko e hā pē ha ‘ilo kuó u ma‘u ‘i he‘eku fekumi mo ako fekau‘aki mo e ngaahi ‘ātí pea mo e saienisi ‘o e tangatá, ko e hā pē ha fa‘ahinga tefito‘i mo‘oni kuó u ma‘u he lolotonga ‘o ‘eku ngaahi fakatotolo fakasaienisí, kapau ‘e tala mai ‘e he palōfita ‘a e ‘Otuá kiate au ha fa‘ahinga tefito‘i mo‘oni pe fakakaukau na‘á ku ‘osi ako ‘o pehē ‘oku ‘ikai mo‘oni, ‘oku ‘ikai ke u toe tokanga au pe ko e hā ‘a e tu‘unga ne ‘i ai ‘eku fakakaukaú, ‘oku totonu ke u lau ia ko hoku fatongia ‘i he fokotu‘u kuo fai mai ‘e hoku taki totonú ke u li‘aki ‘a e fo‘i tefito‘i mo‘oni pe fakakaukau ko iá. …

Kuó u ‘osi sio tonu ‘i ha kau tangata ‘i he ngaahi ‘aho ‘o Siosefá ‘i he‘enau ‘ohake ha ngaahi tefito‘i mo‘oni pea nau lau mo ako‘i mo taukave‘i ‘a e ngaahi fakakaukau fakapoto ko iá he taimi na‘e pehē ai ‘e he palōfitá “ ‘oku ‘ikai totonu ke fai ia, he ‘oku ‘ikai ke mo‘oni.” ‘Oku kei vili kikihi pē ‘a e kau tangata ko iá, tu‘u ma‘u ‘i he‘enau fakakaukaú, pea nau faitohi ‘o taukave‘i ‘a ‘enau ngaahi fakakaukau fakapotó ‘i he taimi kuo ‘osi fakahalaki ai ‘eni ‘e he palōfitá, pea ‘oku nau fa‘a pehē, “ ‘oku ‘ikai ke mau tui ki ho‘o fakakaukaú, pe ko e founga ‘okú ke fakamatala‘i maí.”

Ko e momeniti pē ‘oku fai ai ‘e ha tangata ‘a e me‘a ko iá, ‘okú ne angatu‘u ia ki he tamaio‘eiki ‘a e ‘Otuá ‘a ē kuo ‘osi uiui‘i ke ne taki ‘a e hala ki he mo‘uí mo e fakamo‘uí. Ko ha me‘a ‘eni ia ‘oku totonu ke faka‘ehi‘ehi mo‘oni mei ai ‘a e Kaumātu‘á. Ko hono mo‘oní, ‘oku lahi fau ha ngaahi me‘a kuo ako‘i ‘i hono langa hake ‘o e pule‘angá ni ‘oku hā ngali kehe kiate kitautolu, ‘o fehangahangai ia mo ‘etau ngaahi tukufakaholó, pea ‘oku fokotu‘utu‘u kinautolu ke nau sivi‘i ‘aki ‘a e tangatá. Na‘e ngāue‘aki ‘e Siosefa ha ngaahi founga kehekehe lahi ki hono sivi‘i ‘a e ‘ulungāanga ‘o e tangatá, pea na‘á ne ako‘i ha ngaahi me‘a lahi fau ne makatu‘unga ‘i he tukufakaholó hano fie ma‘u ‘a e lotú, tuí pea mo ma‘u ha fakamo‘oni mei he ‘Eikí ki mu‘a pea toki tui ha ni‘ihi ‘o e Kāingalotú ki ai. …

Fekau‘aki mo hano fakafepaki‘i ha taha ne fokotu‘u ke ne taki kitautolú, te u pehē ‘oku ‘ikai teitei totonu ke tau fai ia ‘i ha taimi pea ‘oku ‘ikai ke u tokanga au pe ko e hā ‘a hotau loto mo ‘etau fakakaukau ki he me‘a ko iá ‘i he‘ene fekau‘aki mo hotau tukufakaholó mo e ako ‘oku tau ma‘ú.

Kapau ‘oku ‘i ai ha me‘a ‘a e ‘Otuá ke fakahā, te ne fakahā ia ki he tangata ‘oku hoko ko e tak. … ‘Oku ‘ikai ha toe palani ia pe ko ha toe founga ke tataki pe pule‘i ‘aki ‘a e kakai ‘i he pule‘angá ni ka ko ē pē ne ‘osi fokotu‘u ‘e he ngaahi fakahā ‘a e ‘Otuá ‘i he founga ‘o Hono siasí mo Hono pule‘angá, ‘a ia ko e ‘ulú ‘e takí, te ne fale‘i mo pule‘i ‘i he kuonga kotoa pē ‘oku fakahā mai ai ‘a e finangalo ‘o e ‘Otuá ki he tangatá.²²