Vahe 23

“Loto Taha mo Fakakaukau Taha”

Ko e taimi ‘oku tau uouangataha ai ‘i he ongoongoleleí, ‘oku tau mateuteu ai ke ma‘u ‘a e ngaahi tāpuaki mahu‘inga taha ‘o e langí.

Mei he Mo‘ui ‘a Uilifooti Utalafí

Na‘e manako ‘a Palesiteni Uilifooti Utalafi ‘i he feohi mo e kāingalotu kehe ‘o e Siasí. Ko ha konga lahi ‘o e ngaahi me‘a ne hiki ‘i he‘ene tohinoá ‘oku hā ai ‘a e ngaahi fo‘i lea ‘o e hounga‘ia ‘i he “laumālie ‘o e feohi mo e ‘ofa” na‘e ‘i ha ngaahi fakataha‘anga ‘a e Siasí.¹ ‘I he hili ha taha ‘o e ngaahi fakataha ko ‘ení, na‘á ne hiki ai na‘e pau ke mavahe ha toko ua ‘o e kau tangata na‘e leá ke fakahoko ha ngāue ‘e taha. Na‘á na faingata‘a‘ia he feinga ke a‘u ki he me‘a ko ‘ení koe‘uhí “he ne tuai på ‘ena mavahe mei he falé, kuo toko lahi fau ha ni‘ihi ia ne fie lulululu mo kinaua.” Na‘á ne tohi fekau‘aki mo e fakataha‘anga tatau på ‘o pehå: “Na‘e ‘iate kimautolu ‘a e Laumālie ‘o e ‘Eikí. Na‘e nofo‘ia ‘e he ‘ofá mo e feohí ‘a e ha‘ofangá. Ka na‘á ku fiefia au ‘i he anga ‘o ‘eku mamata ki ha Kāingalotu toko lahi kuo fakataha‘i ‘i he fuakava fo‘ou mo ta‘engatá.”²

Na‘e faka‘amu ‘a Palesiteni Utalafi ke mamata ‘oku mafola atu ‘a e laumālie ko ‘eni ‘o e uouangatahá mei he ngaahi fakataha‘anga ‘a e Siasí ki he tapa kotoa på ‘o e mo‘uí. ‘I he‘ene ngaahi malanga ‘i he kakaí pea mo ‘ene sīpinga faka‘ahó, na‘á ne fakalotolahi‘i ai ‘a e Kāingalotú ke nau uouangataha ‘i honau ngaahi ‘apí, ‘i honau ngaahi fatongia faka-Siasí, pea mo ‘enau ngaahi ngāue fakaetu‘asinó. Na‘e tohi ‘e Mataiasi F. Kauli ‘o pehå: “Ko e anga ‘o ‘ene fakakaukaú, na‘e ‘ikai ha potu ia ‘i he Siasí mo‘ó e fekainakí, fakaveiveiuá mo e fakafepakí. Ko e ngāue ia ‘a e ‘Otuá—‘oku mahino ia. ‘Oku ‘i ai ha kau ma‘u mafai totonu ne fokotu‘u. Kuo ‘osi tuku kiate kinautolu ‘a e ngaahi fatongia ‘o e pule‘angá. Na‘e ‘ikai leva ke toe hoha‘a ia pe ko e hā ‘a e fakakaukau ‘a e kakai kehé he ko e ta‘e fakapotopoto ia ‘i he‘enau tafa‘akí. Na‘e ‘ikai ke ne holi [mānumanu]; pea ‘i he anga ‘o ‘ene fakakaukaú, he ‘ikai teitei lava ‘e he ngaahi palōpalema fakapa‘angá ia ‘o ta‘ofi ‘a e ngaahi taumu‘a ‘a e ‘Otuá; pea na‘e ‘ikai hoha‘a ia pe ko e hā hono lahi ‘o e ngaahi koloa ‘o māmani ‘okú ne ma‘ú. Kuo ‘osi fai ha pōpoaki nāunau‘ia ki māmani pea na‘á ne loto ke ‘ilo ‘e he tokotaha kotoa hono mahu‘inga ki he fāmili ‘o e tangatá pea mahino ‘a e ngaahi tāpuaki ‘o e fakamo‘uí kiate kinautolu ‘oku nau fakavaivai‘i kinautolu ke talangofuá.

“Na‘e ongo‘i ta‘e lata ma‘u på ‘a Uilifooti Utalafi ‘i ha feitu‘u ‘oku hoko ai ha feke‘ike‘i. Na‘á ne faka‘ehi‘ehi mei ai, pea na‘e ‘ikai teitei sai‘ia ia ke feohi mo kinautolu na‘e loto fakamaau, fakaanga, pea ‘i ai ha ngaahi me‘a ke nau mamahi fakatāutaha ai. Na‘e ‘ikai ha taimi te ne fie ma‘u ai ‘e ia kinautolu. Na‘e ‘ikai ta taimi ‘e faingata ‘a ai kiate ia ke felotoi mo hono kāingá. Na‘e ‘ikai ke teitei ta‘e‘uhinga ‘a ‘ene ngaahi fiema‘ú, hala ke ‘i ai ha‘ane taumu‘a fakafo ‘ituitui ke kumia, pea na‘e ‘ikai foki teitei momou ‘i he taimi na‘e ‘i ai ai ha fa‘ahinga me‘a mahu‘inga ke fakahokó. Na‘á ne mateaki‘i ‘a e Palōfitá, mo tauhi angatonu ki hono kaungā ngāué.”³

Ngaahi Akonaki ‘a Uilifooti Utalafí

‘Oku nofo‘ia ma‘u på ‘e he uouangatahá ‘a e kau måmipa ‘o e Tolu‘i ‘Otuá pea mo e pule‘anga fakasilesitialé foki.

Na‘e pehå ‘e he Fakamo‘uí ki He‘ene kau ‘Aposetolo ‘o e kuonga mu‘á, pea ki he kau ‘Aposetolo ‘i hotau kuongá: “ ‘Oku ou pehe kiate kimoutolu, ke mou taha på; pea kapau ‘oku ‘ikai te mou taha, ‘oku ‘ikai ‘a‘aku ‘a kimoutolu.” [T&F 38:27.] “Ko au mo e Tamai ‘okú ma taha på.” [Sione 10:30.] ‘Oku ‘i ai ha tefito‘i mo‘oni fekau‘aki mo e me‘á ni te u pehå ‘oku fu‘u mahu‘inga kiate kitautolu ko e kakai mo e Siasi ‘i he funga māmaní. ‘I he ngaahi movetevete, mo e ngaahi ta‘e-fefiemālie‘aki, mo e ngaahi kå mo e fepakipaki ‘i he ngaahi mālohi ‘i māmaní pe ko ia kuo fakahā mei he langí, kuo te‘eki ai ke u teitei fanongo kuo faifaiangé pea fakahā ki he fānau ‘a e tangatá ne ‘i ai ha loto kehekehe ‘i he ‘Otua ko e Tamaí, ‘Otua ko e ‘Aló pea mo e ‘Otua ko e Laumālie Mā‘oni‘oní. ‘Oku Nau taha på. Na‘a Nau taha ma‘u på. Pea te Nau taha ma‘u ai på, mei ‘itāniti ki ‘itāniti. Ko ‘etau Tamai Håvaní ‘oku takí, he ko Ia ‘a e Tupu‘anga ‘o e fakamo‘ui ‘o e fānau ‘a e tangatá, pea mo hono fakatupu mo fakakakai ‘o māmaní mo foaki ‘a e ngaahi fonó ki he kakai ‘oku nofo ‘i māmaní.⁴

Na‘e taha på ‘a Sīsū mo e Tamaí. Na‘á Ne folofola: “Na‘e ‘ikai te u ‘alu hifo mei he langí ke fai hoku loto ‘o‘okú, ka ko e finangalo ‘o ia na‘a ne fekau‘i aú.” [Sione 6:38.] Ko e taha ko ‘ení na‘e ‘ikai teitei maumau‘i ia ‘i he vā ‘o e Tamaí mo e ‘Aló. Ko e ‘uluaki fakahā ne fai kia Siosefa Sāmitá ko e Tamaí mo e ‘Aló. Na‘e fakaava ‘a e ngaahi langí pea hā mai ‘a e Tamaí mo Hono ‘Aló kia Siosefa ko e tali ‘o ‘ene lotú, pea na‘á Ne tuhu ki Hono ‘Aló mo pehå, “Ko hoku ‘Alo ‘ofa‘angá ‘eni; fanongo kiate ia.” [Vakai, Hisitōlia— Siosefa Sāmita 2:17.]⁵

‘Oku ‘i ai ha pule‘anga fakasilesitiale, ha pule‘anga fakatelesitiale, mo ha pule‘anga fakatilesitiale. ‘Oku ‘i ai ha nāunau ‘o e la‘aá, ha nāunau ‘o e māhiná, pea mo ha nāunau ‘o e ngaahi fetu ‘ú; pea hangå ‘oku faikehekehe ‘a e fetu‘u ‘e tahá mei he fetu‘u ‘e tahá ‘i hono nāunaú, ‘oku pehå på ‘a e toetu‘u ‘a e maté [vakai, 1 Kolinitō 15:41–42]. ‘I he Pule‘anga fakasilesitiale ‘o e ‘Otuá ‘oku ‘i ai ‘a e uouangatahá, pea ‘i ai mo e fāitahá.⁶

Ko hai, ‘i he anga ‘o ‘etau fakafehoanakí, ‘oku ‘amanaki ke ne ma‘u toko taha på ha ‘eka ‘e fāngofulu ‘i he pule‘anga ‘o e ‘Otuá pe ‘i he langí ‘i he taimi te tau a‘u ai ki aí? ‘Oku ‘ikai fie ma‘u ha taha ia ke ‘amanaki pehå, he ‘i he pule‘anga ko iá, ‘i he langí pe ‘i māmani, te tau ma‘u ai ‘a e uouangatahá, pea ‘oku fie ma‘u ‘e he ‘Eikí mei hotau nimá ke tau ngāue fakataha ‘o fakatatau mo e ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘o ‘Ene fono fakasilesitialé.⁷

Kuo pau ke uouangataha ‘a e kau palōfitá mo e kau måmipa ‘o e Tolu‘i ‘Otuá, pea ‘oku totonu ke feinga ‘a e kāingalotu kotoa på ‘o e Siasí ki he uouangataha tatau.

‘I he‘etau lau ‘a e hisitōlia ‘o e fengāue‘aki ‘a e ‘Otuá mo e tangatá ‘i he Tohi Tapú, Tohi ‘a Molomoná, pea mo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá, ‘oku tau lava ‘o fakatokanga‘i ai ne talu mei he ngaahi ‘aho ‘o e Tamai ko ‘Åtamá mo hono fokotu‘u hake ‘e he ‘Eikí ha kau tangata ‘i he kuonga kotoa på, ‘o Ne foaki kiate kinautolu ‘a Hono Lakanga Fakataula‘eikí, mo Ne foaki kiate kinautolu ‘a e mālohi mo e mafai ke fakahoko ‘Ene ngāué he funga māmaní ‘i he lotolotonga ‘o e fānau ‘a e tangatá. Pea na‘e ma‘u ‘e he kau tangatá ni ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘o e ngāue fakataha mo e ‘Otuá, mo e ‘Alo ‘o e ‘Otuá pea mo e Laumālie Mā‘oni‘oní. Na‘e foaki ‘a e Laumālie Mā‘oni‘oní ki he Tamai ko ‘Åtamá; na‘e fakafonu ‘aki ia ‘i hono ngaahi ‘aho faka‘osí ‘i he taimi na‘á ne tāpuaki‘i ai hono ngaahi foha na‘e Taula‘eiki Lahí pea mo e toenga ‘o hono hakó [vakai, T&F 107:53–56].

Na‘e fie ma‘u ‘a e tamai ko ‘Åtamá, ‘Īnoke, Mōsese, Noa, ‘Ēpalahame, ‘Aisake pea mo Såkope, fakataha mo e kau påteliake mo e kau palōfita motu‘á kotoa ke nau fengāue‘aki fakataha mo e ‘Otuá. Na‘e fie ma‘u ke nau fekumi ki he ‘Eikí, he kapau he ‘ikai ke nau ma‘u ‘a e fengāue‘aki fakataha ko ‘ení, na‘e ‘ikai ke nau fe‘unga ke fakahoko honau fatongiá. Na‘a nau fakafalala ki he ‘Eikí ke ma‘u ha fakahā, ha maama, pea mo ha fakahinohino ke nau ma‘u ‘a e mālohi ke fakahoko ‘aki ‘a e ngaahi fekau ‘a e ‘Otuá. Ko e fengāue‘aki fakataha ko ‘eni na‘e fie ma‘u ‘e he ‘Eikí mei he kau påteliake mo e kau palōfita ‘o e kuonga mu‘á, mo ia na‘e fie ma‘u ‘e Sīsū mei He‘ene kau ‘Aposetoló, na‘e fie ma‘u ia ‘ia Siosefa Sāmita mo hono kaungāngāué. Kuo fie ma‘u ma‘u på ia mei he Kāingalotu kotoa ‘o e ‘Otuá talu mei he fakava‘e ‘o māmaní ‘o a‘u mai ki he ‘ahó ni.⁸

‘Oku ou ‘ilo ‘oku tu‘u ‘a e Kau Palesitenisī ‘o e Siasi ko ‘ení ‘i he vaha‘a ‘o e kakaí ni pea mo e ‘Eikí, he ko kinautolu ‘oku takí pea ‘oku ou ‘ilo ‘oku fakahā ‘e he ‘Otuá kiate kinautolu ‘a Hono finangaló, pea ko ia ai ‘oku totonu ke tau hanga kiate kinautolu ke ma‘u mei ai ‘a e māmá mo e fakahinohinó. ‘E lava ke fonu ‘a e kau takí ‘i he māmá, ‘i he tataki fakalaumālié, ‘i he fakahaá pea mo e fakakaukau mo e finangalo ‘o e ‘Otuá, ka kapau ‘e mohe ‘a e kau ‘ōfisa hoko hake kiate kinautolú, pea mohe mo kitautolu ‘i hotau ngaahi fatongiá ‘o ‘ikai ke tau ‘i ha tu‘unga fe‘unga ke ma‘u ‘a e maama ko iá, ‘oku ‘ikai ‘apå ke mou fakatokanga‘i ‘oku fakangata på ‘a e vaitafé ia ‘i he matavaí? ‘Oku ‘ikai på ha toe founga ia ke tafe atu ai ‘a e māmá ki he kāingalotu ‘o e Siasí.

‘Oku ou ‘ilo‘i ko e fatongia ia ‘o kitautolu ma‘u lakanga fakataula‘eikí pea pehå ki he kakaí ni fakalūkufua, ke ‘oatu kitautolu ‘i he loto fakatōkilalo ‘i he ‘ao ‘o e ‘Eikí koe‘uhí ke tau lava ‘o ma‘u ‘a e ngaahi tāpuaki kuo mateuteu ma‘atautolú, pea te tau lava ke ma‘u ‘a e maama, ‘ilo, tui, poto mo e mālohi kotoa på ‘oku fie ma‘u ki hotau fakamo‘uí ‘i he loto fakatōkilalo, talangofua pea mo ongongofua ki he finangalo ‘o e ‘Otuá. ‘Oku totonu ke tau fakahoko ‘eni kae lava ke teuteu‘i hotau ‘atamaí mo fe‘unga hotau sinó ke tali ‘a e Laumālie Mā‘oni‘oní, koe‘uhí ke lava ‘a e Laumālie ‘o e ‘Otuá ‘o fetāfeaki fiemālie ‘i he sinó mei he ‘ulú ki he va‘é. Pea ko e taimi ‘e hoko ai ‘ení, ‘e tatau leva ‘etau vakaí, tatau ‘etau ongó, tatau mo kitautolu, pea tau hoko ‘o taha ‘o fakatatau mo e ongoongoleleí pea mo e pule‘anga ‘o e ‘Otuá, he ‘oku taha ‘a e Tamaí mo e ‘Aló, pea ‘e toki kamata leva ‘a e kakaí ni ke ‘ilo ‘a e tu‘unga mo e fetu‘utaki ‘iate kitautolu taki taha pea mo e ‘Otuá, pea te tau ongo‘i hono mahu‘inga ‘o e tokanga‘i hotau ngaahi fatongiá pea te tau loto leva ke laka atu ki mu‘a pea faka‘aonga‘i hotau taimí, faka‘aonga‘i lelei hotau ngaahi talånití mo ma‘u ‘a e ngaahi tāpuaki ‘oku teuteu ‘e he ‘Eikí ke tau ma‘ú; ka ‘oku ‘ikai ‘apå ke mou fakatokanga‘i kapau ‘e mohe ‘a e kakaí ni mo fakapikopiko pea ‘ikai mo‘ui fakatatau mo honau ngaahi faingamālié, pea kamata ke tafe ‘a e Laumālie ‘o e ‘Otuá mei he ‘ulú ki he sinó, he ‘ikai hano taimi kuo ta‘ofi pea ngata?

Te tau lava ‘o fakatotolo‘i ‘a e tefito‘i mo‘oni ko ‘ení ‘i he Siasí mo e pule‘anga ‘o e ‘Otuá kotoa, pea te mou lava ke fakahoko ia ‘i hono pule‘i ‘o e fāmil. … ‘Oku hangå ia ko e vainé mo hono ngaahi va‘á, ‘a hono ngaahi kupú mo hono fanga ki‘i va‘a īkí [vakai, Sione 15:1–11]. Ko ha fakatātā mātu‘aki lelei ‘eni ke ne ako‘i kitautolu ‘i he tefito‘i mo‘oni ‘o e mā‘oni‘oní.

Koe‘uhí ke tau lava ‘o mateuteu ke fakahoko ‘a e finangalo ‘o e ‘Otuá mo ‘i ha tu‘unga ke langa hake Hono pule‘angá he funga māmaní, pea fakahoko ‘Ene ngaahi taumu‘á, kuo pau ke ‘oua na‘a ngata på ‘i he‘etau uouangataha mo ngāue ‘o hangå ha loto ‘o ha tangata på ‘e tahá, ka kuo pau ke tau ma‘u ‘a e Laumālie Mā‘oni‘oni ‘o e ‘Otuá pea mo e fakakaukau mo e finangalo ‘o e ‘Otuá fekau‘aki mo kitautolú, pea pule‘i mo mapule‘i ‘e Ia ‘etau ngaahi ngāue mo e tō‘onga kotoa ka tau lava ‘o hao pea ma‘u ‘a e fakamo‘uí.⁹

‘Oku ‘omi ‘e he uouangatahá ha mālohi.

‘Oku ‘ikai ke u tui au ‘oku fie ma‘u ha fakamatala lahi ke fakamo ‘oni‘i kiate kitautolu ko e uouangatahá ko e ivi, pea ko e kakai ‘oku uouangatahá ‘oku nau ma‘u ‘a e mālohi ko å ‘oku ‘ikai ma‘u ‘e he kakai ‘oku moveteveté.¹⁰

‘Oku totonu ke tau uouangataha mo tu‘u fakataha ‘i he lotolotonga ‘o e fakafepaki kuo pau ke tau fetaulaki mo iá.¹¹

‘Oku ‘ikai tuku ia ke ma‘u ‘e he angahalá ha mālohi ke ‘omi ‘a e koví kiate kitautolu, ‘o kapau ‘oku tau uouangataha.¹²

‘E ala movetevete ‘a Pāpilone; ‘e lava ke mavahevahe ‘a e kakai ‘o māmaní ‘o fakatatau mo ‘enau faka‘amú, ka kuo pau ke nau fuesia ‘a e nunu‘a ‘o e movetevete ko iá ‘o a‘u ki he ngata‘angá. Kuo faka‘auha ‘a e kolo ki he kolo mo e pule‘anga ki he pule‘anga ‘e he ngaahi tautea ‘a e Fungani Māfimafí ‘i he taimi kuo kakato ai ‘a e angahalá, ‘o hangå ko ia ne hoko ki Sōtoma mo Komolá, ki Pāpilone, Ninive, Taia pea mo Saitone, pea mo ha ngaahi kolo mo ha ngaahi fonua lahi kehe ‘i he kuonga mu‘á. Ka he ‘ikai ke lava ‘a e Kāingalotu ‘o e ‘Otuá ‘o tupulaki kae ‘oua på kuo nau uouangataha.¹³

‘I he faka‘au ke toko lahi ange ‘a e Siasí pea kakato ange hono fokotu‘u ‘o e pule‘anga ‘o e ‘Otuá, ‘oku totonu ke hā sino lahi ange ‘a hono mahu‘inga ‘o e uouangataha ‘a hono kāingalotú. ‘Oku mātu‘aki mahu‘inga ke ‘oua na‘a ngata på ‘i hono talaki ‘o e uouangatahá, ka ke feha‘i‘aki ‘a e lotó mo e laumālié ‘i he kau palesitení kotoa, ‘i he ngaahi fakataha alåleá, pea ‘i he ngaahi kolo ‘o e Siasi ‘o Kalaisí, kae lava ‘o fakahoko ‘a e ngaahi fokotu‘utu‘u ‘a e ‘Otuá ‘i hono langa hake ‘o Saioné, pe ‘i hono ma‘u ‘o e ngaahi tāpuaki ‘oku ‘anautolu ke ma‘ú; he ‘oku totonu ke mahino kiate kimoutolu Kāingalotu ‘o e Fungani Mā‘olungá ‘e tāpuni ‘a e ngaahi langí mei ha kau palesitenisī, kōlomu, fakataha alålea, pe kolo på ‘oku mavahevahe honau lotó, fakakaukaú pea mo ‘enau ongó, pea ko ia te nau nofo pehå ai på, pea ‘e ta‘ofi ‘a e ngaahi tāpuakí kae ‘oua kuo to‘o atu ‘a e koví; koe‘uhí he ‘e ‘ikai teitei lilingi hifo ‘e he ‘Eikí ‘a e ngaahi tāpuaki lelei taha ‘o e langí mo e lakanga fakataula‘eikí mo e ngaahi me‘afoaki ‘o e ongoongoleleí, [tuku kehe] på ‘i he tefito‘i mo‘oni ‘o e uouangataha ko å ‘oku fie ma‘u ‘e he fono fakasilesitiale ‘a e ‘Otuá. … Ka uouangataha på ‘a e Kāingalotu ia ‘o e ‘Otuá he kuonga ko ‘ení, ‘e lava leva hono langa hake ‘o Saioné pea mo e pule‘anga ‘o e ‘Otuá ‘i māmaní, ‘o mateuteu ke fakataha mo e pule‘anga ‘o e ‘Otuá ‘i he langí; pea ‘e lava leva heni ‘a e fehokotaki na‘á ne fakataha‘i ‘a e kakai ‘o e langí, ‘o mafao atu mo puke mai ‘a kinautolu kotoa ne talangofua ki he ngaahi fekau ‘a e ‘Otuá.¹⁴

‘Oku totonu ke tau taha ‘i he‘etau tokāteliné, ‘i he‘etau ngāue ‘i he pule‘anga ‘o e ‘Otuá, pea ‘i he‘etau fe‘ofa‘akí.

Tokāteliné

‘Oku ou fiefia ma‘u på ke mamata ki hoku kāingá ‘i he faka‘au ke nau ‘ilo ‘a e mo‘oní mo talangofua ki he ongoongoleleí ‘o hangå ko hono ako‘i ‘e he kau tamaio‘eiki ‘a e ‘Eikí. Ko e taimi ‘oku ‘alu atu ai ‘a e kakaí ‘i he vai ‘o e papitaisó pea ma‘u ‘a e hilifaki ‘o e nimá ki he me‘afoaki ‘o e Laumālie Mā‘oni‘oní, ‘oku nau ma‘u leva ‘a e mo‘oni tatau, ‘a e maama tatau mo ia kuo tau ma‘ú, pea ‘oku tau hoko ai ‘o taha på ‘i he lotó mo e fakakaukaú pea muimui ‘i he fakahinohino fakalaumālie ‘a e Laumālie Mā‘oni‘oní, ‘a å ‘oku ha‘u fakataha mo ‘Ene ongoongoleleí. ‘I hono malanga‘i ko ia ‘o e ongoongoleleí pea mo hono fakahoko ‘o e ngaahi ouau ‘o e fale ‘o e ‘Eikí, ‘oku fetakinima ai ‘a e laumālie ‘o e tataki fakalaumālie ‘a e Langí mo kinautolu ‘oku fakahoko ouaú, pea ‘e nofo ma‘u ai på ia mo kinautolu ‘i he ngaahi fatongia kotoa ‘o e mo‘uí.

Ko e taimi ‘oku ou fanongo ai ki he lea ‘a e kau takí fekau‘aki mo e ngaahi fengāue‘aki ‘a e ‘Otuá mo e to‘u tangata ko ‘ení, ‘oku ou fakatokanga‘i ‘oku taha på ‘enau fakakaukaú; ‘oku taha på ‘a e lekooti ‘oku nau fakamo‘oni‘í; ‘oku nau felotoi ‘i he‘enau fakamo‘oní; ‘oku nau taha på ‘ i hono fakahā ‘e ikuna ma‘u på ‘a e ngāue ‘a e ‘Eikí ‘i hono ngaahi filí kotoa.¹⁵

‘Oku ‘i ai ha me‘a pau ‘e taha ‘oku fekau‘aki mo hono malanga‘i ‘o e ongoongoleleí: Te mou lava ‘o fekau‘i atu ha kau ‘eletā ‘e toko taha afe pea te nau ako‘i kotoa ‘a e tokāteline tatau; te nau ngāue kotoa ki hono langa hake ‘o e Siasi tatau, te nau ngāue fakataha; he ko ‘enau tuí, ‘enau tokāteliné, pea mo e fa‘unga ‘o e Siasí na‘e faka‘ilo ia kiate kinautolu ‘i he ngaahi fakahā mei he ‘Otuá: ‘i he‘ene peheé te tau ma‘u tatau på ‘i he ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘o e ongoongoleleí … ‘Oku hanga ‘e he‘etau uouangatahá mo ‘etau taha ‘i he lotó ‘o fakatupu ha taha ‘o e ngaahi me‘a faka‘ofo‘ofa ‘iloa he fa‘unga ‘o e pule‘anga ‘o e ‘Otuá.¹⁶

Ngāue ‘i he pule‘anga ‘o e ‘Otuá

Kuo pau ke tau langa hake ‘a e pule‘angá ni ‘i he uouangataha pea muimui totonu ‘i he kau tangata ne fokotu‘u ke nau taki kitautolú, pe ‘e fakamovetevete‘i kitautolu; ‘e to‘o atu ‘a e ngaahi tāpuaki ‘a e ‘Otuá meiate kitautolu kapau te tau foua ha toe hala kehe.¹⁷

Ko hoku fatongiá ke feohi mo e ‘Otuá neongo på ko e me‘angāue vaivai au ‘i he to‘ukupu ‘o e ‘Otuá. Ko hoku fatongiá ke u ma‘u ha mālohi ‘i he ‘Otuá. Pea ko e taimi te u ma‘u ai ‘ení, ‘e toki tu‘u leva hoku ongo tokoní ‘i hoku tafa‘akí, fakataha mo au. ‘Oku totonu ke tau loto taha mo fakakaukau taha ‘i he me‘a fakaetu‘asino mo fakalaumālie kotoa på ‘oku hoko mai kiate kitautolú, ‘i he ngāue ‘a e Siasí mo e pule‘anga ‘o e ‘Otuá. Pea ‘oku ou fakamālō lahi ke u tala atu ko e tu‘ungá ‘eni talu mei hono ui au ki he fatongia ko ‘ení, pe talu mei hono fokotu‘utu‘u ‘o e Kau Palesitenisī [ko ‘eni] ‘o e Siasí. ‘Oku mau tu‘u fakataha heni mo e kau ‘Aposetolo ‘e Toko Hongofulu Mā Uá. Ko honau fatongiá ke loto taha mo fakakaukau taha. ‘Oku ‘ikai ha‘anau totonu ke toe fai ‘o kehe mei ai. He ‘ikai lava ke nau fai ‘o kehe mei ai kae kei tupulaki på ‘i he ‘ao ‘o e ‘Otuá. ‘Oku totonu ke nau taha mo kitautolu pea tau taha kitautolu mo kinautolu. ‘Oku nau ma‘u ‘enau totonú; ‘oku nau ma‘u ‘enau tau‘atāiná. Ka ‘i he taimi ‘oku pehå ai ‘e he Kau Palesitenisī ‘o e Siasí ki ha taha ‘o kinautolu, “Ko e folofola ‘eni ‘a e ‘Eikí,” pe, “Ko e me‘a ‘eni ‘oku tonú,” ‘oku totonu ke nau tali kakato pea ngāue mo kitautolu. ‘Oku fie ma‘u ‘e he fono ‘a e ‘Otuá ‘a e uouangataha ko ‘ení meiate kitautolu. Ko e fatongia foki ia ‘o e kau fitungofulú ke nau ngāue fakataha mo e kau ‘Aposetolo ‘e Toko Hongofulu Mā Uá. ‘Oku ui ‘a e kau fitungofulú ‘e he kau ‘aposetoló ke nau ō ‘o ngāue ‘i he ngoue vaine ‘a e ‘Eikí, pea ‘oku nau ngāue fakataha. ‘Oku pehå ia, ngaahi tokoua mo e tuofāfine, ‘i he houalotu kotoa på ‘i he Siasí ni. ‘Oku totonu ke uouangataha. ‘Oku ‘ikai totonu ke ‘i ai ha mavahevahe, pe movetevete. Kapau ‘oku ‘i ai, ‘oku ‘ikai hōifua ki ai ‘a e ‘Eikí ia, pea ‘oku fakafe‘ātungia‘i leva kitautolu he‘etau ngāué.¹⁸

‘Oku lava ke tau fakatokanga‘i ‘i he potu kotoa på he funga ‘o e māmaní hono nunu‘a ‘o e moveteveté. Ko e lahi ange ‘o e mavahevahe ‘a e ngaahi pule‘angá, ngaahi koló, ngaahi fāmilí, pe falukunga kakai ‘i ha fa‘ahinga me‘a he lalo langí, ko e si‘i ange ia ‘o e mālohi ‘oku nau ma‘u ke fakahoko ha taumu‘a pe tefito‘i mo‘oni ‘oku ala fakakaukau‘í; pea ko e lahi ange ‘o ‘enau uouangatahá, ‘o tatau ai på pe ‘i he falealeá pe ‘i ha toe fa‘ahinga fatongia, ko e lahi ange ia ‘o e mālohi ‘oku nau ma‘u ke lava‘i ‘a e me‘a ‘oku nau faka‘amuá. ‘Oku tau lava på ‘o fakatokanga‘i ‘oku kamata ‘a e kakai ‘o māmaní ke nau māvahevahe lahi ange ‘i he ‘aho kotoa på, pea ko e kovi ‘oku tupu mei aí ‘oku hā mahino ia ‘i he potu kotoa på. ‘Oku ui kitautolu ke tau langa hake ‘a Saione ka he ‘ikai ke tau lava ‘o langa hake ia kae ‘oua kuo tau taha; pea ‘i he uouangataha ko iá kuo pau ke tau fakahoko ‘a e ngaahi fekau ‘a e ‘Otuá kiate kitautolú; pea kuo pau ke tau talangofua kiate kinautolu kuo fokotu‘u ke taki mo fakahinohino ‘a e ngaahi me‘a ‘a e Pule‘anga ‘o e ‘Otuá. …

… Ko e ngaahi tefito‘i mo‘oni ko ia ‘o e ongoongolelei ‘o Sīsū Kalaisi kuo ‘osi fakahā mai ‘i hotau kuongá, ko e mālohi ia ‘o e ‘Otuá ki he fakamo‘ui ‘o kinautolu kotoa på ‘e tuí, ‘i he kakai Siú mo e Senitailé, he kuonga ko ‘eni ‘o māmaní pea pehå ki ha toe fa‘ahinga kuonga kehe på; pea kapau te tau taha ‘i hono fakahoko ‘o e fale‘i kuo tau ma‘ú, te tau lava ‘o ikuna‘i ‘a e kovi kotoa på ‘e ‘i hotau halá, pea tau lava ‘o langa hake ‘a e Saione ‘o e ‘Otuá, mo fokotu‘u kitautolu ‘i ha tu‘unga ‘e lava ai ke fakahaofi kitautolú.¹⁹

Fe‘ofa‘akí

Ke mou feanga‘ofa‘aki. ‘Oua te mou fefakamaau‘aki. … Mou fepoupouaki.²⁰

‘Oku totonu ke ‘oua na‘a ‘i ai ha loto siokita ‘i ha kupu ‘e taha ‘o e fāmilí,— “ ‘Oku ‘ikai ke u tokanga au pe ko e hā ‘e hoko ki he me‘a ko ‘ení, pe ko e me‘a ko ‘ená pe ki ha toe fa‘ahinga me‘a, kae kehe på ke u lava ‘o ma‘u ‘a e me‘a ‘oku ou fie ma‘ú.” Ko e siokitá ‘eni, ‘okú ne fakatupu ‘a e moveteveté pea ‘oku ‘ikai fenāpasi ia mo e fakamo‘oni‘i ‘e ha kāingalotu ‘o e ‘Otuá ‘a ‘ene tuí. ‘Oku totonu ke ngāue ‘a e tokotaha kotoa på ‘iate kitautolu ke to‘o atu ‘a e ngaahi ongo ko ‘ení mei hotau lotó, pea tau toki feinga leva ‘i hotau loto‘i fāmilí ke faitokonia ‘a e ngaahi me‘a ‘oku tokanga ki ai e kāingalotú fakalūkufua.²¹

Kapau ‘oku ‘ikai taki kitautolu ‘e he‘etau tui fakalotú ke tau ‘ofa ki hotau ‘Otuá pea mo hotau kāingá pea mo fai angatonu mo faka‘ei‘eiki ki he kakai kotoa på, pea tā ko ‘etau talaki Iá ‘oku hoko ko e koto muna. Na‘e pehå ‘e he ‘aposetoló:

“Kapau ‘e pehå ‘e ha taha, ‘oku ou ‘ofa ki he ‘Otuá, ka ‘oku fehi‘a ki hono tokouá, ko e loi ia: he ko ia ‘oku ‘ikai ‘ofa ki hono tokouá kuó ne mamata aí, ‘e fåfå ‘ene ‘ofa ki he ‘Otuá na‘e ‘ikai te ne mamata ki aí?” [1 Sione 4:20.]

Te tau lava ‘o fakafōtunga lelei‘i taha ‘etau ‘ofa ki hotau ‘Otuá ‘aki ha‘atau mo‘ui‘aki ‘etau tui fakalotú. Ko e koto muna på ke tau talaki ‘etau ‘ofa ki he ‘Otuá ka tau kei lea kovi pe fai hala ki He‘ene fānaú. Ko e ngaahi fuakava toputapu kuo tau fakahoko mo Iá ‘okú ne hilifaki tāfataha kiate kinautolu ‘a e ngaahi fatongia ‘oku tau femo‘ua‘aki aí; pea ko e ngāue lahi ‘o e tui fakalotú ke ne ako‘i kitautolu he founga hono fakahoko ‘o e ngaahi fatongia ko iá–koe‘uhí ke lava ‘o fakatupu ‘a e fiefia lahi tahá ma‘atautolu pea mo hotau kāingá. Ko e taimi ‘oku fakahoko ai ‘a e ngaahi tufakanga ‘o ‘etau tui fakalotú, ‘oku ‘ikai ha toe lea ia ‘e fakahoko pe angafai ‘e fakahoko te ne ala uesia hotau kaungā‘apí. Kapau ‘e mo‘ui ‘a e Kāingalotu ‘o e Siasí ‘o taau mo e me‘a ‘oku totonu ke nau faí, pea hangå ko ia ‘oku ako‘i kinautolu ‘e he‘enau tui fakalotú ke nau fakahokó, he ‘ikai ha toe ongo ia ‘i ha loto ka ko e ongo‘i ‘ofa fakatokouá på. He ‘ikai ha toe nofo‘anga ia ‘o e laú mo e lau koví ‘i hotau lotolotongá; ka ‘e pule ‘a e melinó mo e ‘ofá pea mo e loto leleí ‘i hotau lotó, tukui‘apí, pea mo hotau ngaahi koló kotoa. Te tau ala hoko ko e kakai fiefia taha ‘i he funga ‘o māmaní, pea ‘e nofo‘ia kitautolu ‘e he tāpuaki mo e melino ‘o e langí pea mo e me‘a kotoa på ‘oku ‘atautolú.

Kapau ‘oku ‘i ai ha mamahi mo ha loto meheka pea mo ha kå mo ha tāufehi‘a ‘iate kitautolu, ‘oku nau ‘i aí koe‘uhí he ‘oku ‘ikai ke tau muimui ki he tui fakalotu ‘oku tau fakahā‘í. ‘Oku ‘ikai ko hono ngaahi fuá ‘eni. Ko e få på ha potu ‘oku ‘i ai ‘a e ngaahi kovi ko ‘ení ‘oku ‘i ai mo ha fu‘u fiema‘u lahi ‘o e fakatomalá. …

‘I he‘etau hoko ko e Kāingalotu ‘o e Siasí, ‘oku tau anga‘aki ke ma‘u ‘a e sākalamånití tu‘o taha ‘i he uike. Ka kapau ‘e tauhi ‘a e ngaahi akonaki ‘a e ‘Eikí ‘i he‘etau fakamanatua ‘a e Tokotaha ‘oku tu‘unga ai ‘etau tauhi ‘a e ouau toputapu ko ‘ení, he ‘ikai ha taha ia kuo faiangahala ‘e lava ‘o fakangofua ke kau ai kae ‘oua kuó ne fai ha fakalelei. Ko e fekau tonu på ia ‘a e ‘Eiki ko Sīsuú ke ‘oua na‘a tuku ha taha ke ne ma‘u ta‘e fe‘unga Hono sinó mo Hono ta‘ata‘á [vakai, 3 Nīfai 18:28–32]. ‘Oku ‘ikai mafakakaukaua ha toe fa‘ahinga founga haohaoa ia ke ne ta‘ofi ha tupu ‘a e ngaahi loto ta‘efe‘unga mo halá ‘i he hou‘eiki tangatá mo fafiné. Kapau ‘e fakahoko ‘e he Kāingalotú honau fatongiá, he ‘ikai ha faingata‘a ia ‘e toe ta‘e fakalelei‘i ‘o laka atu ‘i he ‘aho ‘o e ‘Eikí ‘i he taimi te nau fakataha ai ke kai mo inu ‘i hono fakamanatu ‘o Iá.²²

‘Oku ou fie na‘ina‘i ai ki he Kāingalotu kotoa på, ke tau uouangataha ‘i hono tauhi ‘o e ngaahi folofola ‘a hotau ‘Eikí ‘o hangå ko ia ‘oku lekooti ‘i he veesi 12, 13, mo e 14 ‘o e [vahe 15] ‘o e tohi ‘a Sioné—kapau te tau fe‘ofa‘aki ‘o hangå ko e ‘ofa ‘a Kalaisi kiate kitautolú, ‘e faingofua på ke tau lava ‘o fakalelei‘i ‘a e faingata ‘a kotoa ‘e ala tupu ‘i hotau lotolotongá, ‘o fefakamolemole ‘aki, mo fonu ‘alo‘ofa, pea ‘e tu‘u ma‘u leva ‘a e ‘ofá, fiefiá, uouangatahá, melinó, mo e feohí ‘i hotau ngaahi kuongá, ‘a ia ‘e toe fu‘u lelei ange ia ‘i he ‘ao ‘o e ‘Otuá, kau ‘āngeló, mo e tangatá, ‘i he kå maumau taimi ‘i he fehālaaki ‘a hotau kāingá.²³

‘Oku totonu ke tau loto taha mo fakakaukau taha pea ‘oua na‘a tuku ha fa‘ahinga me‘a ‘oku anga fakaetu‘asino pe fakalaumālie ke ne fakamāvae‘i kitautolu mei he ‘ofa ‘a e ‘Otuá mo e tangatá.²⁴

Ngaahi Fokotu‘u ki Hono Akó mo Hono Ako‘í

Fakakaukau‘i ‘a e ngaahi tefito‘i fakakaukau ko ‘ení ‘i ho‘o ako pe teuteu ke ako‘i ‘a e vahé. Ke ma‘u ha fakamatala lahi ange, vakai, peesi v–ix.

Toe fakamanatu ‘a e palakalafi ‘uluaki he peesi 269. Ko e hā ha me‘a meimei tatau mo ia kuo hoko kiate koe?
Ko e hā ha ngaahi founga ‘oku “taha” ai ‘a e Tamai Håvaní, Sīsū Kalaisi, pea mo e Laumālie Mā‘oni‘oní? (Vakai, peesi 270–71.)
Ko e hā ha ngaahi founga ‘oku taha ai ‘a e kau palōfitá mo e kau måmipa ‘o e Tolu‘i ‘Otuá? (Vakai, peesi 271–72.) Te tau lava fåfå ‘o a‘usia kotoa ‘a e uouangataha peheé? (Vakai, peesi 272–73.)
Toe fakamanatu ‘a e peesi 271–73, pea kumi ‘a e ngaahi lea ‘a Palesiteni Utalafi fekau‘aki mo e kelekele ‘eka ‘e 40, vaitafé, pea mo e vainé. Ko e hā ha me‘a te tau lava ‘o ako mei he tala fakatātā ko ‘ení?
Lau ‘a e ‘uluaki palakalafi‘i kakato hono ua he peesi 274. Ko e hā ha ngaahi me‘a kuo hoko ‘o ne fakahā atu ko e “uouangatahá ko ha ivi”?
Fakakaukau‘i pe alea‘i ‘a e ngaahi kehekehe ‘i he tupu‘anga, ngaahi ‘ulungāanga, ngaahi me‘a ‘oku mahu‘inga‘ia ai, ngaahi talåniti, mo e ngaahi fatongia ‘o e kāingalotu ‘i homou uōtí, koló, pe fāmilí. ‘Okú ke pehå ko e hā ha founga ‘e lava ke uouangataha ai ‘a e fa‘ahinga pehení ke hoko ‘o lelei kiate kinautolu?
Ko e hā ha ngaahi tāpuaki ‘oku tau ma‘u ‘i he taimi ‘oku tau uouangataha ai ke ma‘u ha lelei ‘i hotau ngaahi ‘apí? ‘i he‘etau ngaahi houalotu he Siasí? Ko e hā ha ni‘ihi ‘o e ngaahi nunu‘a ‘o e movetevete ‘i he ‘apí pea mo e lotú?
Ko e hā ha ngaahi ma‘u‘anga tokoni ‘oku ‘omi ‘e he Siasí ke tokoni ke tau uouangataha ai ‘i he tokāteline ‘oku tau ako‘í? Ko e hā ha me‘a te tau lava ‘o fai ke fakapapau‘i ‘oku taha ‘etau ngaahi akonakí mo e ngaahi akonaki ‘a e kau palōfita ‘o e ngaahi ‘aho kimui ní?
Ko e hā hono ‘uhinga ‘e ‘ikai ai ke tau lava ‘o pehå ‘oku tau ‘ofa ‘i he ‘Otuá ka tau fehi‘a ‘i hotau tokouá? (Vakai, peesi 277–78.)
Ako kakato ‘a e ‘uluaki palakalafi hono ua ‘i he peesi 279. ‘Oku founga fåfå hono tokoni‘i kitautolu ‘e he sākalamånití ke tau uouangatahá?

Ngaahi Folofola Fekau‘akí: Saame 133:1; Mōsaia 18:21; 3 Nīfai 11:28–29