‘Inisititiuti
38 Ko ha Lavaki pe Tangata Moʻoni


“Ko ha Lavaki pe Tangata Moʻoni,” vahe 38 ʻo e Kau Māʻoniʻoní: Ko e Talanoa ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisí ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní, Voliume 1, Ko e Fuka ʻo e Moʻoní, 1815–1846 (2018)

Vahe 38: Ko ha Lavaki pe Tangata Moʻoni

Vahe 38

ʻĪmisi
Ngāue Fakaʻētita ʻa e Taimí mo e Faʻahitaʻú

Ko ha Lavaki pe Tangata Moʻoni

Naʻe ʻuha hokohoko ʻi Tauʻatāina Mīsuli ʻi he efiafi ʻaho 6 Mē, 1842. Naʻe fakaʻosi ʻe Lilipani W. Pōkisi ʻa ʻene maʻu meʻatokoni efiafí ʻi ʻapi, pea tangutu ki ha sea ke lau e nusipepá.1

Neongo naʻe laka hake he taʻu ʻe taha kimuʻá ʻa e ʻosi ʻene ngāue ko e kōvana ʻo Mīsulí, ka naʻe kei faimālohi pē ʻa Pōkisi ʻi he ngaahi meʻa fakapolitikalé pea naʻá ne fili he taimí ni ki ha sea ʻatā ʻi he fale aleá. Naʻe tokolahi hono ngaahi fili ʻi he ngaahi taʻu lahi pea naʻe taʻepau ʻene filí. Makehe mei hono fakaangaʻi ia ʻi heʻene tuʻutuʻuni ke tāmateʻi ʻa ia ne mavahe ai ha Kāingalotu ʻe toko laui afe mei he vahefonuá, naʻe taʻefiemālie ha kau Mīsuli ʻe niʻihi ʻi he fuʻu angamālohi e kōvaná ʻi ha felāuaki he kauʻāfonuá mo e Vahefonua ʻAiouaá. Naʻe fai ʻe ha niʻihi kehe ha ngaahi fehuʻi fekauʻaki mo e founga naʻá ne tānaki paʻanga ai ki ha fale foʻou ʻa e vahefonuá.2

ʻI he vakai ʻa Pōkisi ki he ngaahi ʻuluʻi ongoongó, naʻá ne sītuʻa ki ha matapā luvá. Naʻe mokomoko pea fakapoʻuli ʻa e efiafí, pea naʻe lava ke ne fanongo ki he tō ʻa e ʻuhá ʻi tuʻá.

ʻI he momeniti ko iá, naʻe ʻikai ʻilo ʻe Pōkisi, naʻe moulu fakalongolongo mai ha taha ʻi he loto ʻataʻatā pelepelá pea fakahanga atu ha meʻafana ʻi he matapā luvá. Naʻe tapa ha maama mei he meʻafaná, pea naʻe mapelu hifo ʻa Pōkisi ʻi heʻene nusipepá. Naʻe tafe ‘a e totó mei hono ʻulú mo e kiá.

Naʻe fakatovave atu e foha ʻo Pōkisí ki he lokí ʻi heʻene fanongo ki he pā ʻa e faná, peá ne ui tokoni. ʻI he taimi ko iá kuo lī ʻe he tokotaha faná ʻa e meʻafaná ki he kelekelé pea hola ʻo ʻikai sio ha taha kiate ia, ka ko e fakaʻilonga pē hono vaʻé ʻi he pelepelá.3


Lolotonga e feinga e kau fakatotoló ke fakatotoloʻi e tokotaha naʻá ne fanaʻi ʻa Pōkisí, naʻe ʻi Nāvū ʻa Hailame Sāmita ʻo fakatotoloʻi ha hia kehe. ʻI he ngaahi uike kimuʻa ʻo Meé, naʻe tukuakiʻi ʻe ha kau fefine ʻa e pule kolo ko Sione Penetí ki ha ngaahi tōʻonga fulikivanu. Naʻa nau fakahā kia Hailame ʻi he ʻao ʻo ha taki he koló naʻe haʻu fakafufū ʻa Sione kiate kinautolu ʻo talaange ʻoku ʻikai ko ha angahala ia kapau ʻe ʻi ai hanau vā fakasekisuale kae koloa pē ke ʻoua te nau tala ki ha taha. Naʻe lohiakiʻi kinautolu ʻe Sione ʻo ui ʻene foungá ko e “uaifi fakalaumālié,” ʻo fakapapauʻi ange naʻe fakangofua ʻe Siosefa e tōʻonga peheé.4

Naʻe tomuʻa fakafisi e kau fefiné ke tui kia Sione. Ka naʻá ne taʻeʻunua peá ne ʻai hono kaungāmeʻá ke fakapapau ki he kau fefiné naʻe moʻoni ʻene fakamatalá. Naʻá ne pehē, kapau ko haʻane loi ʻe hilifaki pē ʻa e angahalá kiate ia. Pea kapau te nau feitama, naʻá ne palōmesi ange ʻi heʻene hoko ko ha toketaá te ne fakahoko e fakatōtamá. Naʻe faifai pea loto lelei e kau fefiné kia Sione—pea mo ha niʻihi toko siʻi ʻi hono kaungāmeʻá ne nau fai ha ngaahi kole tatau.

Naʻe fakatumutumu ʻa Hailame. Naʻá ne ʻilo ʻi ha kiʻi vahaʻataimi naʻe kehe e ʻulungaanga ʻo Sioné mei he meʻa naʻá ne fakakaukau ki aí. Naʻe sasala ha ngaahi talanoa kau kia Sione ʻi he kuohilí, hili pē ʻene hiki mai ki Nāvū pea hoko ko e pule koló. Naʻe fekauʻi atu ʻe Siosefa ʻa Pīsope Siaosi Mila ke ne fakatotoloʻi e ngaahi talanoá peá ne ʻilo ai naʻe ʻiloa ʻa Sione ʻi he hikihiki takai holó, ʻo fakaʻaongaʻi hono talēnití ke takihalaʻi e kakaí.

Naʻe ʻilo foki ai ʻe Siaosi naʻe ʻi ai ha fānau ʻa Sione pea naʻá ne kei mali mo ha fefine naʻá ne ngaohikovia mo kākaaʻi ʻi ha ngaahi taʻu lahi.5

Hili hono fakapapauʻi ʻe Uiliami Lao mo Hailame ʻa e ngaahi meʻá ni, naʻe ʻeke ʻe Siosefa kia Sione pea valokiʻi ia ʻi heʻene ngaahi faiangahala he kuohilí. Naʻe palōmesi ange ʻa Sione te ne liliu, ka naʻe mole e loto-falala ʻa Siosefá meiate ia pea ʻikai ke ne toe falala kiate ia ʻo hangē ko ia kimuʻá.6

Ko ʻeni, ʻi he fanongo ʻa Hailame ki he fakamoʻoni ʻa e kau fefiné, naʻá ne ʻilo ai naʻe pau ke fakahoko ha meʻa lahi ange. Naʻe hiki fakataha ʻe Hailame, Siosefa, mo Uiliami ha fakamatala ke tuʻusi ʻa Sione mei he siasí, ʻa ia naʻe fakamoʻoni hingoa ai ha kau taki kehe ʻo e Siasí. Koeʻuhí naʻa nau kei fakatotoloʻi e ngaahi angahala ʻa Sioné mo fakaʻamu ke solova e palopalemá ʻo ʻikai fakahā ki he kakaí, naʻa nau fakakaukau ai ke fakatatali hono fanongonongo e tuʻusi ia mei he siasí.7

Ka naʻe mahino ha meʻa ʻe taha: naʻe fakatuʻutāmaki e pule koló ki he koló mo e Kāingalotú, pea naʻe ongoʻi haʻisia ʻa Hailame ke taʻofi ia.


Naʻe tailiili ʻa Sione ʻi heʻene ʻilo fekauʻaki mo e fakatotolo ʻa Hailamé. Naʻá ne ʻalu ki he ʻōfisi ʻa Hailamé pea tangi mo kole ha ʻaloʻofa. Naʻá ne pehē ʻe fakameleʻi ia ʻo taʻe ngata kapau ʻe ʻilo ʻe he niʻihi kehé naʻá ne lohiakiʻi ha kakai fefine tokolahi. Naʻá ne fie talanoa kia Siosefa pea fakatonutonu e ngaahi meʻá.

Naʻe hū atu e ongo tangatá ki tuʻa, pea naʻe vakai atu ʻa Sione ki he palōfita ʻoku lue hake he loto ʻataʻataá ki hono falekoloá. Naʻe taʻalo atu ʻa Sione mo ne kaila atu, “Misa Siosefa, ʻoku ou halaia.” Naʻe kula hono matá ʻi heʻene tangí. “ʻOku ou ʻiloʻi ia, pea ʻoku ou kole atu ke ʻoua naʻá ke fakahā ia.”

“Ko e hā ʻokú ke fakaʻaongaʻi ai hoku hingoá ke fai hoʻo anga fulikivanú?” Ko e fehuʻi atu ia ʻa Siosefá. “Naʻá ku akoʻi atu ha meʻa naʻe taʻemāʻoniʻoni?”

“ʻIkai ʻAupito!”

“Naʻá ke teitei ʻilo nai ha meʻa taʻemāʻoniʻoni pe taʻeangatonu ʻi hoku ʻulungāngá pe tōʻongá ʻi ha faʻahinga taimi ʻi he kakaí pe fakafoʻituitui?”

“ʻIkai.”

“ʻOkú ke loto fiemālie nai ke ke fakapapau ki he meʻá ni ʻi he ʻao ʻo ha taki ʻo e koló?”

“ʻOku ou loto ki ai.”

Naʻe muimui ʻa Sione ʻia Siosefa ki hono ʻōfisí pea naʻe ʻoange ʻe ha kalake ha peni mo ha pepa kiate ia. ʻI he tūʻuta mai e taki he koló, naʻe hū mai ʻa Siosefa ki tuʻa kae kei punou pē ʻa Sione ʻi ha funga tesi mo hiki haʻane vetehia ʻo fakamatalaʻi ai naʻe ʻikai akoʻi ange ʻe he palōfitá ha meʻa naʻe fehangahangai mo e ngaahi fono ʻa e ʻOtuá.8 Naʻá ne fakafisi leva mei hono lakanga ko e pule kolo ʻo Nāvuú.9

ʻI ha ʻaho ʻe ua mei ai, ʻi he ʻaho 19 ʻo Meé, naʻe tali ʻe he fakataha alēlea fakakoló ʻa e tohi fakafisi ʻa Sione mei he pule koló pea fokotuʻu ʻa Siosefa ki he lakangá. Kimuʻa pea fakaʻosi e fakatahá, naʻe fehuʻi ʻe Siosefa kia Sione pe naʻe ʻi ai ha meʻa naʻá ne fie lea ki ai.

Naʻe pehē ʻe Sione, “ʻOku ʻikai haʻaku palopalema mo e kau taki ʻo e siasí, pea ʻoku ou ʻamanaki ke hokohoko atu mo koe, mo fakaʻamu ʻe hokosia e taimi te ke toe fakafoki kakato mai ai au mo hoʻo loto-falalá. Ka hokosia e taimi te u maʻu ai e faingamālie ke ʻahiʻahiʻi ʻeku tuí, ʻe toki ʻilo ai pe ko ha lavaki au pe tangata moʻoni.”10


ʻI he ʻaho Tokonaki hono hokó, naʻe ʻomi ai ʻi ha nusipepa ʻIlinoisi e fakamatala fakamuimuitaha ki hono fanaʻi ʻo Lilipani Pōkisí. Naʻe pehē naʻe vakaiʻi pē e kōvana mālōloó neongo e ngaahi lavea lahi ki hono ʻulú. Kuo mahino ne ʻikai ola lelei e ngaahi fakatotolo ʻa e kau polisí ki he tokotaha naʻá ne fai e faná. Naʻe tukuakiʻi ʻe he kakai ʻe niʻihi e ngaahi fili fakapolitikale ʻa Pōkisí, ka naʻe fakakikihi e nusipepá ko e Kāingalotú ne nau fai iá, ʻo pehē naʻe tuʻo taha hono kikiteʻi ʻe Siosefa ha ikuʻanga fakamamahi kia Pōkisi.

Naʻe pehē ai, “Ko ia, ʻoku lahi e ngaahi talanoa ʻoku sasalá.”11

Naʻe fakatupu ʻita e lipōtí kia Siosefa, ʻa ia naʻe helaʻia ʻi hono tukuakiʻi ia ki he ngaahi hia naʻe ʻikai ke ne fakahokó. Naʻá ne tohi ki he ʻētita ʻo e nusipepá ʻo pehē, “Kuó ke fakamatala taʻetotonu ʻi hono tala ne u kikiteʻi e ikuʻanga ʻo Lilipani W. Pōkisí. ʻOku maʻa hoku ongo nimá, mo hoku lotó, mei he toto ʻo e kakai fuli pē.”12

Naʻe hoko mai e tukuakiʻi ʻi he taimi naʻe siʻi ai hono taimi ke taukaveʻi ia ʻi he kakaí. Naʻá ne ʻi he lolotonga fakatotoloʻi he uiké kakato e ngaahi tōʻonga ʻa Sione Penetí.13 ʻI he ʻaho kotoa pē, naʻe fanongo e Kau Palesitenisī ʻUluakí, Kōlomu ʻo e Toko Hongofulu Mā Uá, mo e fakataha alēlea fakakolo ʻo Nāvuú ki he ngaahi fakamoʻoni ʻa kinautolu ne fakamamahiʻi ʻe Sioné. ʻI heʻenau fai ʻenau ngaahi talanoá, naʻe ʻilo ʻe Siosefa e takihalaʻi lahi ʻe Sione e ngaahi fono ʻa e ʻOtuá, ʻo ne vaʻinga ʻaki e ngaahi vā fetuʻutaki fuakava taʻengata naʻe feinga ʻa Siosefa ke fokotuʻu ʻi he Kāingalotú.

Lolotonga e ngaahi hopó, naʻá ne fanongo ki he fakamoʻoni ʻa Kefilini Uāleni, ko e uitou ʻo ha tangata naʻe tāmateʻi ʻi he fakapō fakatokolahi ʻi he Fahiʻanga Papa Hauní. ʻI heʻene hoko ko ha faʻē ki ha fānau ʻe toko nima, naʻá ne masiva ʻaupito pea faifeinga ke tokonaki maʻa hono fāmilí.

Naʻe pehē ʻe Kefilini ko Sione Peneti ʻa e fuofua tangata ke ne fakaʻaongaʻi ia ʻi Nāvuú. Naʻá ne fakahā ki he fakataha alēlea maʻolungá, “Naʻá ne pehē naʻá ne fakaʻamu ke hoko e ngaahi meʻa ʻokú ne holi ki aí. Naʻá ku talaange ki ai ʻoku ʻikai ke u ʻulungaanga pehē peá u fakakaukau ʻe fakangalivaleʻi ai e siasí kapau te u feitama.” Naʻá ne loto ki ai hili ʻene loi ange naʻe fakangofua ia ʻe he kau taki ʻo e siasí.

Ne ʻikai fuoloa mei ai kuo ngāue ʻaki ʻe he kaungāmeʻa ʻe niʻihi ʻo Sione ʻa e ngaahi loi tatau ke fakaʻaongaʻi ai ia.

Naʻe fakahā ʻe Kefilini ki he fakataha alēlea maʻolungá, “Naʻe kamata ke u hohaʻa ki heʻeku meʻa naʻe faí he faʻahitaʻu momoko kuo ʻosí.” ʻI heʻene ʻilo ko ia naʻe ʻikai fakangofua ʻe Siosefa mo e kau taki kehe ʻo e Siasí ʻa e meʻa ʻa Sione naʻe faí, naʻá ne fakakaukau leva ai ke talatalaakiʻi ia. Naʻe fanongo ʻa Siosefa mo e fakataha alēlea maʻolungá kia Kefilini, mo tuku ke kei hoko pē ko e mēmipa ʻi he Siasí, pea tuʻusi mei he Siasí e kau tangata ne nau lohiakiʻi iá.14

ʻI he aofangatuku e fakatotoló, naʻe maʻu foki ʻe Sione ʻa e fanongonongo fakamafaiʻi hono tuʻusi ia mei he siasí. Naʻá ne toe tautapa pē ki ha ʻaloʻofa mo tapou ki he fakataha alēleá ke nau fakahoko fakalongolongo hono tauteá. Naʻá ne pehē ʻe kafo e loto ʻo ʻene faʻē toulekeleká pea te ne iku mālōlō mei heʻene loto-mamahí.15

Hangē ko Hailamé, naʻe fakameʻapangoʻia ʻa Siosefa ʻi he ngaahi angahala ʻa Sioné, ka koeʻuhí ko e tukuakiʻi ki he Kāingalotú hono fana ʻa Pōkisí, mo e feinga e kau ʻētita nusipepá ke maʻu ha ongoongo ʻi Nāvuú, naʻá ne ngāue tokanga ai mo e kau taki kehe ʻo e Siasí ke fakaʻehiʻehi mei hono tohoakiʻi mai e tokangá ki he meʻa ne hokó. Naʻa nau fakakaukau ai ke ʻoua ʻe fakahā ki he kakaí hono tuʻusi ʻa Sione mei he siasí pea tatali ke sio pe ʻe liliu.16

Naʻe kei hohaʻa pē ʻa Siosefa kau ki he kau fefine ne lohiakiʻi ʻe Sioné. Naʻe angamaheni pē ia ki he ngaahi tukui koló ke nau fakamamaʻo mei he kau fefine ne halaia ʻi he angahala fakasekisualé, neongo naʻe tonuhia e kau fefiné ʻi he faihalá. Naʻe tapou ʻa Siosefa ki he kau fefine ʻi he Fineʻofá ke nau manavaʻofa mo fakatuotuai ke fakahalaiaʻi e niʻihi kehé.

Naʻá ne akonaki ʻo pehē, “Fakatomala, pea liliu, kae fai ia ʻi ha founga he ʻikai fakaʻauha ai ʻa kinautolu kotoa ʻoku mou feohí.” Naʻe ʻikai ke ne loto ke fakanainaiʻi ʻe he Kāingalotú e faiangahalá, ka naʻe ʻikai foki ke ne loto ke nau fakamamaʻo mei he kakaí. Naʻá ne fakamanatu ange kiate kinautolu, “Ke mou loto maʻa. ʻOku finangalo ʻa Sīsū ke fakahaofi e kakaí mei heʻenau ngaahi angahalá. “Naʻe folofola ʻa Sīsū, ʻ[Ke mou] fai ʻa e ngaahi meʻa ʻa ia kuo mou mamata ʻoku ou faí.’ Ko e ngaahi tefitoʻi meʻa mahuʻinga lahi ʻeni ke ngāue ki ai ʻa e kautahá ni.”

Naʻe poupou ki ai ʻa ʻEma ʻo pehē, “Kuo pau ke taʻofi e ngaahi talanoa noaʻia kotoa pē.” Ka naʻe ʻikai ke ne falala ki he tautea fakalongolongó. Naʻá ne fakahā ki he kau fefiné, “ʻOku ʻikai totonu ke fufuuʻi e angahalá, tautautefito ki he ngaahi angahala ko ia ki he fono ʻa e ʻOtuá pea mo e ngaahi lao ʻo e fonuá.” Naʻá ne tui ki hono fakaʻilo e kau faiangahalá ke taʻofi ai e niʻihi kehé mei hono fai e ngaahi fehalaaki tatau.17

Ka neongo ia, naʻe hokohoko atu ʻa Siosefa ke tokangaʻi fakalongolongo e meʻa naʻe hokó. Naʻe fakahaaʻi ʻe he tōʻonga ʻa Sione ʻi he kuohilí naʻá ne taumuʻa ke mavahe mei he koló hili hono fakaʻilo ia pea toʻo meiate ia e mafaí. Mahalo kapau naʻa nau tatali ʻi he faʻa kātaki, ʻe faifai pē pea mavahe ʻa Sione mei he koló ʻiate ia pē.18


Naʻe fakataha mai e Fineʻofá ki heʻenau fakataha hono hongofulú ʻi he ʻaho 27 Mē, 1842, ofi ki ha vaotā ʻa ia ne faʻa ō ki ai e Kāingalotú ke lotu ai. Naʻe kau he taimí ni ki he kautahá ha toko lau ngeau, kau ai ʻa Fīpē Utalafi, ʻa ia naʻe kau ki ai ʻi ha māhina kimuʻa mo ʻAmanitā Sāmita, Litia Naiti, ʻEmelī Pātili, mo e kau fefine kehe tokolahi.19

Naʻe hoko e ngaahi fakataha fakauiké ko ha taimi ia kia Fīpē ke ne liʻaki ai e ngaahi hohaʻa ʻo ʻene moʻui femoʻuekiná, ako ki he ngaahi fie maʻu ʻa e kakai ʻoku nau feohí, pea fanongo ki he ngaahi malanga naʻe teuteu fakatautefito ki he kakai fefine ʻo e siasí.

Naʻe faʻa lea ʻa Siosefa mo ʻEma ʻi he ngaahi fakatahá, ka ʻi he ʻaho ko ʻení, naʻe lea ai ʻa Pīsope Niueli Uitenī ki he kakai fefiné fekauʻaki mo e ngaahi tāpuaki ʻe vavé ni hono foaki ʻe he ʻEikí kiate kinautolú. ʻI heʻene toki maʻu pē e ʻenitaumení, naʻe tapou ʻa Pīsope Uitenī ki he kau fefiné ke nau nofotaha ki he ngāue ʻa e ʻEikí pea teuteu ke maʻu Hono mālohí. Naʻá ne pehē, “Ka ʻikai e kakai fefiné, he ʻikai lava ke fakafoki mai e meʻa kotoa pē ki he māmaní.”

Naʻá ne palōmesi ange kiate kinautolu ne ʻi ai ha ngaahi meʻa maʻongoʻonga lahi ʻe foaki ʻe he ʻOtuá ki he Kāingalotu faivelengá. “Kuo pau ke tau fakangaloʻi e ngaahi meʻa launoá pea manatuʻi ʻoku ʻafioʻi kitautolu ʻe he ʻOtuá. Kapau ʻoku tau faifeinga ke fai e meʻa ʻoku totonú, neongo ʻe fehalaaki ʻetau ngaahi filí he ngaahi taimi lahi, ka ʻe fakatonuhiaʻi kitautolu ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá ʻo kapau te tau fai e lelei taha te tau lavá.”20

Hili ha ʻaho ʻe ua mei he malanga ʻa Niuelí, naʻe kaka ʻa Fīpē mo Uilifooti ʻi he lilifá ki he temipale ne teʻeki ʻosí. Ne nau kātekina ko ha fāmili ʻa e ngaahi faingataʻá, kau ai e pekia hona ʻofefine ko Sela ʻEmá lolotonga ne ʻi ʻIngilani ʻa Uilifōtí. Ko ʻeni, kuó na fiemālie ange ʻi ha toe taimi talu ʻena nofo-malí, pea naʻe toe ʻi ai ha fānau ʻe toko ua ne tānaki mai ki hona fāmilí.

Naʻe puleʻi ʻe Uilifooti e ʻōfisi Times and Seasons ʻa ia ne maʻu ai ha ngāue tuʻupau te ne lava ʻo poupouʻi ai hona fāmilí. Naʻe nofo e fāmili Utalafí ʻi ha ʻapi feʻunga ʻi he koló kae kei langa ha fale piliki foʻou ʻi he tafaʻaki fakatokelau ʻo e temipalé. Naʻe tokolahi hona kaungāmeʻa ke nau ʻaʻahi ki ai ʻi he feituʻú, kau ai ʻa Sione mo Seini Penipou, ʻa ia naʻá na fakatau atu hona faama lahi ʻi ʻIngilaní ke na kau fakataha mo e Kāingalotú.21

Hangē ko e akonaki ʻa Pīsope Uitenií, naʻe kei faifeinga pē e Kāingalotú ke fai e meʻa ʻoku totonú, kau ʻi he ngāue ʻa e ʻEikí mo fakaʻehiʻehi mei he ngaahi meʻa te ne takihalaʻi kinautolú.

Naʻe fakaʻau ke mahuʻinga ange hono tuku e tokangá ki he temipalé. ʻI he hifo ki he tafaʻaki ki laló, naʻe hū ʻa Fīpē ʻi he faiʻanga papitaisó ʻi he ʻaho 29 ʻo Meé pea naʻe papitaiso ia ʻo fakafofongaʻi ʻene kui tangatá, kui fefiné, mo e tokoua ʻo ʻene kui tangatá.22 ʻI he fakauku ia ʻe Uilifooti ʻi he vaí, naʻá ne tui ʻe tali ʻe hono kāinga kuo pekiá ʻa e ongoongolelei kuo fakafoki maí mo fai ha ngaahi fuakava ke muimui kia Sīsū Kalaisi pea manatuʻi ʻEne feilaulaú.


Naʻe kei ʻi Nāvū pē ʻa Sione Peneti ʻi ha uike ʻe ua hili ʻene ʻilo ki hono tuʻusi ia mei he siasí. ʻI he taimi ko iá, kuo fakatokanga e Fineʻofá ki he kakai fefine ʻi he koló fekauʻaki mo ʻene ngaahi hiá pea fakahalaiaʻi e ngaahi loi naʻá ne fakamafola fekauʻaki mo e kau taki ʻo e siasí.23 Naʻe ongona foki ha fakamatala taʻefakafiemālie lahi ange kau ki he kuohili ʻo Sioné, pea naʻe ʻiloʻi ʻe Siosefa naʻe taimi ke fanongonongo hono tuʻusi e pule kolo mālōloó mei he siasí mo fakahā ki he kakaí ʻene ngaahi angahalá.

Naʻe pulusi ʻe Siosefa ʻi he ʻaho 15 ʻo Suné, ha fanongonongo nounou ki he tuʻusi ʻa Sione mei he siasí ʻi he Times and Seasons.24 ʻI ha ngaahi ʻaho siʻi mei ai, naʻá ne lea hangatonu ʻi ha malanga he tuʻuʻanga ʻo e temipalé ki ha Kāingalotu ʻe tahaafe tupu fekauʻaki mo e ngaahi loi ʻa Sioné mo ʻene takihalaʻi e kakai fefiné.25

Naʻe mavahe ʻa Sione mei Nāvū ʻi ha ʻaho ʻe tolu mei ai, ʻo pehē naʻe taʻefeʻunga e Kāingalotú ke ne nofo ai pea fakamanamana ke fekauʻi mai ha kau fakatanga ki he Fineʻofá. Naʻe fokotuʻu ʻe ʻEma ʻo ʻikai tokanga ki ai, ke fakatahaʻi ʻe he Fineʻofá ha kiʻi tohi tufa naʻe fakahalaiaʻi ai ʻa Sione. Naʻá ne fakahā ki he kau fefiné, “ʻOku ʻikai ha meʻa ke fai ka ke manavahē ki he ʻOtuá mo tauhi e ngaahi fekaú, pea ʻi hono fai iá te tau tuʻumālie ai.”26

Naʻe pulusi ʻe Siosefa ha fakamatala lahi ange kia Sione, ʻo fakaikiiki ai e hisitōlia fulikivanu fuoloa ʻa e pule kolo mālōloó. Naʻe pehē ʻe Siosefa, “Naʻe ʻikai ke ne fakahaaʻi ha laumālie fakatomala ka naʻá ne fakahā ʻi heʻene tōʻongá naʻá ne taʻefeʻunga mo e loto-falala pe fakaʻapaʻapa ʻa ha taha ʻaki ʻene loi ke lohiakiʻi e taʻehalaiá mo fakahoko e tonó ʻi he founga fakalielia mo fulikivanu tahá.”27

Lolotonga iá, naʻe nofo totongi ʻa Sione ʻi ha loki ʻi ha kolo ofi mai pea ʻave ha ngaahi tohi kovi kau kia Siosefa mo e Kāingalotú ki ha nusipepa ʻiloa ʻi ʻIlinoisi. Naʻá ne tukuakiʻi ʻa Siosefa ki ha ngaahi hia lahi, kau ai e ngaahi hia lahi naʻá ne fakahokó, pea faʻufaʻu ha ngaahi talanoa loi mo fakalahi ke poupouʻi ʻene ngaahi tukuakí mo fufuuʻi ʻene ngaahi angahalá.

Naʻe tukuakiʻi ʻe Sione ʻa Siosefa ʻi ha tohi ʻe taha ki hono tuʻutuʻuni hono fanaʻi ʻa Lilipani Pōkisi ʻi Meé, ʻo toutou fakaʻasi pē e talanoa mei he nusipepá naʻe tomuʻa kikiteʻi ʻe he palōfitá e pekia fakamamahi ʻa Pōkisí pea tānaki atu ki ai naʻe fekauʻi ʻe Siosefa hono kaungāmeʻa mo e tangata leʻo ko Pota Lokauelé ki Mīsuli “ke fakahoko e kikité.”28

Naʻe lava ke vakai e Kāingalotú ki he ngaahi loi lahi ʻi he tohi ʻa Sioné, ka naʻe fakalalahi ʻe he ngaahi tohí ʻa e loto tāufehiʻa ne ʻosi kamata ʻi he lotolotonga ʻo honau kau fakaanga ʻi Mīsulí. Hili ʻene fakaakeake mei he faná, naʻe tuʻutuʻuni ʻe Pōkisi ke fakamāuʻi e tokotaha naʻe ʻai ke ne tāmateʻi iá. ʻI heʻene ʻilo ko ia ne ʻaʻahi ʻa Pota Lokauele ki hono fāmili ʻi Tauʻatāina ʻi he taimi ko iá, naʻe tukuakiʻi ʻe Pōkisi ʻa Siosefa naʻá ne tokoni ki hono teu tāmateʻi iá. Naʻá ne tapou leva kia Tōmasi Leinolo, ko e kōvana foʻou ʻo Mīsulí, ke ne fekau e kau polisi ʻo ʻIlinoisí ke nau puke ʻa Siosefa pea toe fakafoki ia ki Mīsuli ki he hopó.29

Naʻe loto lelei ki ai ʻa Kōvana Leinolo, peá ne tuʻutuʻuni kia Tōmasi Kālini ko e kōvana ʻo ʻIlinoisí ke ne ngaahi ʻa Siosefa hangē ha tokotaha faihia naʻe hola mei Mīsuli hili ha hiá.30

ʻI hono ʻiloʻi ko ia naʻe teʻeki ʻalu ʻa Siosefa ki Mīsuli talu ʻene hola mei he vahefonuá ʻi he taʻu ʻe tolu kimuʻa, pea naʻe ʻikai ha fakamoʻoni ki heʻene kau ʻi he faná, naʻe ʻita e Kāingalotú. Naʻe kole he taimi pē ko iá ʻe he Fakataha Alēlea ʻo e Kolo Nāvuú mo ha kulupu ʻo e kau ʻIlinoisi ne nau fakakaungāmeʻa ki he Kāingalotú ki he kōvaná ke ʻoua te ne puke ʻa Siosefa.31 Naʻe fononga ʻa ʻEma, ʻElisa Sinou, mo ʻAmanitā Sāmita ki Kuinisī ke nau fetaulaki mo e kōvaná pea ʻoange tonu ha kole ʻa e Fineʻofá ko e poupou kia Siosefa. Naʻe fanongo ʻa Kōvana Kālini ki heʻenau kolé, ka naʻe iku pē ʻo ne tuʻutuʻuni ha ngaahi fekumi ke puke ʻa Siosefa mo Pota.32

Naʻe tūʻuta atu ha tokoni pule polisi mo ha ongo ʻōfisa ʻi Nāvū ʻi he ʻaho 8 ʻo ʻAokosí pea puke pōpula e ongo tangatá, ʻo tukuakiʻi ʻa Pota ki hono fanaʻi ʻa Pōkisí pea mo Siosefa ko e kaungā hia. Ka neongo ia, kimuʻa pea ʻave kinaua ʻe he polisí, naʻe tuʻutuʻuni ʻe he Fakataha Alēlea ʻo e Kolo Nāvuú ʻenau totonu ke fakatotoloʻi e fekumí. Naʻe tukuakiʻi loi ʻa Siosefa kimuʻa, pea naʻe foaki ʻe he aleapau mo Nāvuú ʻa e mālohi ki he Kāingalotú ke maluʻi kinautolu mei he ngaohikovia ʻo e faʻunga fakalaó.

ʻI he ʻikai ke ne fakapapauʻi pe naʻe maʻu ʻe he fakataha alēleá e totonu ke fehuʻia e fakatotoló, naʻe ʻave ʻe he polisí ʻa Siosefa mo Pota ki he vaʻa ʻa e koló ʻoku nau tokangaʻi e kau faihiá pea mavahe mei he koló ke fehuʻi ki he kōvaná e meʻa ʻoku totonu ke ne faí. ʻI heʻene foki mai ʻi ha ʻaho ʻe ua mei ai, naʻe fekumi e polisí ki heʻene kau pōpulá ka naʻe ʻikai ke nau ʻiloa.33