2019
Vahe 2: Nāunauʻia Feʻunga
ʻAokosi 2019


Vahe 2

Nāunau Feʻunga

ʻĪmisi
Mamata ʻa e kau fefiné ki he laka atu ʻa e kau tangatá

Lolotonga e mavahe ʻa e Kāingalotú mo Pilikihami ʻIongi mei Suka Kilikí, naʻe nofo pē e taʻu fāngofulu mā tolu ko Luʻisa Pālatí ʻi Nāvū, ʻo teuteu ke mavahe mo hono ngaahi ʻofefine iiki ʻe toko faá mei he koló. ʻI he taʻu ʻe tolu kimuʻá, ne ui ʻe he ʻEikí hono husepāniti ko ʻEtisoní ke ngāue fakafaifekau ki he ʻOtu Motu Pasifikí. Talu mei ai, naʻe faingataʻa e fetuʻutaki mo ʻEtisoní koeʻuhí ko e taʻefalalaʻanga e feʻaveʻaki meili he vahaʻa ʻo Nāvū mo Tupuaí, ko e motu ʻi Tahiti naʻá ne ngāue aí. Ko e konga lahi ʻo ʻene ʻū tohí ne lau māhina hono fuoloá pea toki aʻutaki mai, pea ko e niʻihi naʻe lahi hake he taʻu ʻe tahá ʻa hono fuoloá.

Naʻe fakamahino mai ʻi he tohi fakamuimuitaha ʻa ʻEtisoní he ʻikai ke ne maʻu e taimi ke na fononga fakahihifo aí. Naʻe fakahinohinoʻi ia ʻe he Toko Hongofulu Mā Uá ke ne nofo maʻu ʻi he ʻOtu Motu Pasifikí kae ʻoua kuo nau ui ia ke ne foki mai ki ʻapi pe ʻoatu ha kau faifekau ke nau fetongi ia. ʻI ha taimi ʻe taha, naʻe fakaʻamu ʻa Pilikihami ke ʻave ha kau faifekau tokolahi ki he ʻotu motú hili ʻa e maʻu ʻenitaumeni ʻa e Kāingalotú, ka naʻe hoko ʻa e hiki-fononga tokolahi mei Nāvuú ke fakatoloi ai ʻa e palani ko iá.1

Naʻe loto-fiemālie ʻa Luʻisa ke ne fai ʻa e fonongá taʻekau ai hono husepānití, ka naʻe fakatupu lotosiʻi ʻene fakakaukau ki aí. Naʻe ʻikai ke ne fie mavahe mei Nāvū mo e temipalé pea naʻe ʻikai ke ne saiʻia he fakakaukau te ne fononga saliote ʻo kaka he ʻOtu Moʻunga Maká. Naʻá ne loto foki ke sio ki heʻene mātuʻa toulekeleka ʻi Kānatá—mahalo ko hono fakaʻosi pē ia ʻene sio kiate kinauá—kimuʻa peá ne toki ʻalu ki he hihifó.

Kapau te ne fakatau atu ʻene fanga pulú, ʻe lava ke ne maʻu ai ha paʻanga feʻunga ke ʻaʻahi ki heʻene ongomātuʻá mo totongi ha paasi maʻa hono fāmilí ke nau heka vaka ki he matāfanga ʻo Kalefōniá, ʻo fakaʻehiʻehi leva ai mei he fononga ʻi ʻutá.

Naʻe meimei papau ʻa e fakakaukau ʻa Luʻisá ke ne ʻalu ki Kānata, ka naʻe ʻi ai ha meʻa naʻe ʻikai ke ongo tonu. Naʻá ne fakakaukau ke ne faitohi kia Pilikihami ʻIongi fekauʻaki mo ʻene loto-hohaʻa ki he fononga ʻi ʻutá pea mo ʻene loto ke sio ki heʻene ongomātuʻá.

Naʻá ne tohi ʻo pehē, “Kapau ʻokú ke pehē ko e founga lelei taha ki he fakamoʻuí ʻa e fononga mo e fanga pulú, pea te u taumuʻa leva ke fai ia, pea ʻoku ou tui te u kātekina ia ʻo ʻikai ha lāunga ʻo tatau mo e kau fefine kehé.”2

Hili ha taimi nounou mei ai, naʻe aʻu atu ha talafekau mo e tali ʻa Pilikihamí. Naʻá ne talaange, “Haʻu koe. Ko e fononga mo e fanga pulú ʻa e founga malu tahá. “Te tau fetaulaki mo Misa Palati ʻi he toafá ʻi he feituʻu te tau ʻi aí, pea te ne lotomamahi lahi kapau he ʻikai ʻi ai hono fāmilí.”

Naʻe fakakaukau ʻa Luʻisa ki he faleʻí, naʻá ne teuteuʻi hono lotó ki he fononga faingataʻa ʻoku tuʻunuku maí, peá ne fakakaukau ke muimui ʻi he fononga ʻa e Kāingalotú, ʻo tatau ai pē pe ʻe moʻui pe mate ai.3

ʻI he faʻahitaʻu failau ko iá, ne ngāue fakavave ʻa e kau ngāué ke fakaʻosi e temipalé kimuʻa ʻi hono ʻaho fakatāpuí ʻi he ʻaho 1 ʻo Meé. Ne nau fokotuʻu ha fungavaka piliki ke ne takatakaiʻi e faiʻanga papitaisó, fakapipiki ha papa teuteu, pea vali mo e holisí. Naʻe fakahoko e ngāué he ʻahó kakato pea faʻa aʻu ki he poʻulí. Koeʻuhí ko e ʻikai lahi e paʻanga ʻa e Siasí ke totongi ʻaki e kau ngāué, naʻe feilaulauʻi ai ʻe hanau niʻihi tokolahi ha konga ʻo ʻenau vahé ke fakapapauʻi ʻe maau e temipalé ke fakatāpui ki he ʻEikí.4

ʻI he ʻaho ʻe ua kimuʻa pea fai e fakatāpuí, naʻe fakaʻosi ʻe he kau ngāué ʻa hono vali ʻo e holo fakatahaʻanga he fungavaka ʻuluakí. ʻI he ʻaho hono hokó, naʻa nau tafi e efú mo e vevé mei he loki lahí pea teuteuʻi leva ki he polokalamá. Ne ʻikai lava ʻe he kau ngāué ke fakaʻosiʻosi e ngāue ki he lokí kotoa, ka naʻa nau ʻiloʻi he ʻikai hoko ia ko ha meʻa ke ne taʻofi ai ʻa hono tali ʻe he ʻEikí ʻa e temipalé. ʻI heʻenau loto-falala kuo nau fakahoko e fekau ʻa e ʻOtuá, naʻa nau tā valivali ai e ngaahi lea, “Kuo ʻafioʻi ʻe he ʻEiki ʻemau feilaulaú” ʻi ʻolunga he tuʻunga malanga ʻi he holisi fakahahake ʻo e holo fakatahaʻangá.5

Koeʻuhí naʻe tokanga ʻa e kau taki ʻo e Siasí ki heʻenau moʻuá ke totongi ki he kau ngāué, naʻa nau fanongonongo ai ko e ʻuluaki fakataha ʻo e polokalama fakatāpuí ko ha ngāue ʻofa. Naʻe kole kiate kinautolu ne kau ki aí ke nau foaki ha paʻanga ʻe taha ke tokoni ke totongi e kau ngāue masivá.

ʻI he pongipongi ʻo e ʻaho 1 ʻo Meé, naʻe mavahe ai ʻa e finemui taʻu 14 ko ʻElivila Sitīvení mei hono ʻapitanga ʻi he fakahihifo ʻo Misisipí ke kolosi ʻi he vaitafé ke ne ʻalu ki he fakatāpuí. Ko ʻElivilá ko ha paea naʻe mālōlō ʻene ongomātuʻá ʻi he hiki pē honau fāmilí ki Nāvuú, pea naʻá ne nofo leva mo hono tokoua ne ʻosi mali. Naʻá ne ʻalu toko taha pē, koeʻuhí naʻe ʻikai ha taha ʻi honau nofoʻanga kemí ʻe lava ʻo kau fakataha mo ia ʻi he fakatāpuí.

ʻI hono ʻiloʻi ko ia ʻe he kau ʻaposetoló mahalo ʻe lauʻitaʻu kimuʻa pea toki langa ha temipale ʻi Hihifó, naʻa nau fakahoko ai e ʻenitaumení ki ha kakai taautaha kei talavou ʻe niʻihi, kau ai ʻa ʻElivila. Hili ʻeni ha māhina ʻe tolu mei ai, naʻá ne toe kaka ai ʻi he ngaahi sitepu ki he matapā ʻo e temipalé, foaki ʻene paʻanga ʻe tahá, pea maʻu ha nofoʻanga ʻi he loki fakatahaʻanga.6

Naʻe kamata e sēsiní ʻaki ha hiva mei ha kuaea. Naʻe fakahoko leva ʻe ʻOasoni Haiti ʻa e lotu fakatāpuí. Naʻá ne tautapa ʻo pehē, “ʻOfa ke nofoʻia heni Ho Laumālié, pea ʻofa ke ongoʻi ʻe he kakai kotoa ʻa e ivi tākiekina toputapu ʻi honau lotó kuo tokoniʻi ʻe Hono toʻukupú ʻa e ngāué ni.”7

Naʻe ongoʻi ʻe ʻElivila ha mālohi fakalangi ʻi he lokí. Hili e fakatahá, naʻá ne foki ki hono ʻapitangá, ka naʻá ne foki mai ki he sēsini hono hokó ʻi he ʻaho ʻe ua mei ai, ʻo fakaʻamu ke ne toe ongoʻi e mālohi tatau. Naʻe fai ʻe ʻOasoni Haiti mo Uilifooti Utalafi ha ngaahi malanga ʻi he ngāue fakatemipalé, lakanga fakataulaʻeikí, mo e toetuʻú. Kimuʻa pea fakaʻosi e fakatahá, naʻe fakamālōʻia ʻe Uilifooti e Kāingalotú ʻi hono fakaʻosi e temipalé neongo te nau liʻaki ia.

Naʻá ne pehē, “Kuo maʻu ʻi ai ʻe he Kāingalotu ʻe lau afe honau ʻenitaumení, pea he ʻikai mole ʻa e ʻilo ko iá. Ko e nāunauʻia feʻunga ʻeni ki hono langa ʻo e temipalé.”

Hili e fakatahá, naʻe foki ʻa ʻElivila ki hono ʻapitangá, ʻo ne toe kolosi fakaʻosi ʻi he vaitafé.8 Lolotonga iá, naʻe fakaʻaongaʻi ʻe he Kāingalotu ʻi Nāvuú e toenga ʻo e ʻahó mo e poó ʻi hono fakamaau mo toʻo e ʻū sea, tēpile, mo e naunau kehe kae ʻoua kuo ngeʻesi ʻa e temipalé pea tuku ki he toʻukupu ʻo e ʻEikí.9

ʻI he mamaʻo atu e fonongá, naʻe tuʻu ʻa Pilikihami mo e ʻApitanga ʻo ʻIsilelí ʻi ha feituʻu ko Mosikito Kiliki, ʻikai mamaʻo atu mei he Vaitafe Mīsulí. Naʻa nau fiekaia, tōmui ʻaki e māhina ʻe ua mei he taimi-tēpilé, pea nau masiva ʻaupito.10 Ka naʻe kei vilitaki pē ʻa Pilikihami ke muʻomuʻa ha kaungā fononga ki he ʻOtu Moʻunga Maká. Naʻá ne tui naʻe fie maʻu ha kulupu ʻo e Kāingalotú ke nau fakaʻosi e fonongá ʻi he faʻahitaʻu ko iá, he ko e fuoloa ange e hē holo ʻa e Siasí taʻe ʻi ai ha ʻapí, ʻe feinga hono ngaahi filí ke fakamoveteveteʻi pe fakafeʻātungiaʻi hono halá.11

Ka neongo ia, naʻe ʻiloʻi ʻe Pilikihami ko hono teuteuʻi ha kulupu peheé, ʻe siʻisiʻi ai e ngaahi maʻuʻanga tokoni ʻa e Kāingalotú. Ko e tokosiʻi ne ʻi ai ʻenau paʻanga pe meʻatokoni ke vahevahe, pea naʻe siʻi e ngaahi faingamālie ʻi ʻAiouaá ki he ngāue totongí. Naʻe pau ke fakatau atu ʻe he Kāingalotu tokolahi ha ngaahi koloa mahuʻinga ʻi he halá pe fai ha ngaahi ngāue kehekehe ke maʻu ha paʻanga ki he meʻatokoní mo e maʻuʻanga tokoní, ke nau moʻui ai ʻi he feituʻu tokaleleí. ʻI he taimi naʻe ʻunu fakahihifo ai ʻa e ʻapitangá pea tokosiʻi ange ʻa e nofoʻangá, ne fakaʻau pē ke toe faingataʻa ange hono maʻu ʻo e ngaahi faingamālie ko ʻení.12

Naʻe ʻi ai foki ha ngaahi meʻa kehe naʻá ne lōmekina ʻa Pilikihami. Naʻe fie maʻu ʻe he Kāingalotu ne ʻikai kau ʻi he kaungā fononga muʻomuʻá, ha feituʻu ke nau nofo ai ʻi he faʻahitaʻu momokó. Naʻe loto fiemālie e kau ʻOmahaá mo e kakai Totonu kehe ne nau nofoʻi e kelekele he fakahihifo ʻo e Vaitafe Mīsulí, ke tuku ʻa e Kāingalotú ke nau kemi ai ʻi he faʻahitaʻu momokó, ka naʻe momou e kau fakafofonga fakapuleʻangá ke fakaʻatā kinautolu ke nau nofo fuoloa ʻi he kelekele maluʻi ʻo e kau ʻInitiá.13

Naʻe ʻiloʻi foki ʻe Pilikihami naʻe fakafalala mai ʻa e Kāingalotu mahamahaki mo masiva ʻi Nāvuú ke ʻave kinautolu ʻe he Siasí ki he hihifó. Naʻá ne fakaʻamu ʻi ha vahaʻataimi ke tokoniʻi kinautolu ʻaki hono fakatau atu e koloa mahuʻinga ʻi Nāvuú, kau ai e temipalé. Ka naʻe ʻikai ke ola lelei ʻa e feinga ko ʻení.14

Naʻe toki ʻilo ʻe Pilikihami ʻi he ʻaho 29 ʻo Suné, ne omi ha kau ʻōfisa ʻe toko tolu mei he Kongakau ʻa e ʻIunaiteti Siteití ki Mosikito Kiliki. Naʻe pole tau ʻa e ʻIunaiteti Siteití ki Mekisikou, pea naʻe fakamafaiʻi e kau tangatá ʻe Palesiteni Sēmisi Poki ke nau fakakau mai ha kongakau ʻo e Kāingalotu ʻe toko 500 ki ha ngāue fakakautau ki he taulanga Kalefōniá.15