2019
Ko e Mahuʻinga Taʻengata ʻo e Ngaahi Fili Māʻoniʻoní
ʻAokosi 2019


Ko e Mahuʻinga Taʻengata ʻo e Ngaahi Fili Māʻoniʻoní

Mei ha lea ʻi ha fakataha lotu, “Resolve to Make Righteous Choices,” ne fai ʻi he ʻaho 20 ʻo Nōvema, 2018, ʻi he ʻUnivēsiti Pilikihami ʻIongi–Hauaiʻí.

ʻOku mahuʻinga e ngaahi fili ʻoku tau faí—ko e kī kinautolu ki hotau kahaʻú mo ʻetau fiefiá.

ʻĪmisi
people walking toward a bright door

Ngaahi ʻAta mei he Getty Images

ʻOku tau moʻui ʻi ha māmani ʻokú ne fakamamafaʻi ange e kehekehé ʻi he faaitahá. ʻOku mahalo ʻe ha tokolahi ʻoku matuʻaki taʻemalava ke faaitaha ha kakai mei ha ngaahi anga fakafonua mo e puipuituʻa kehekehe ʻi ha ngaahi taumuʻa tatau. Kuo pehē ʻe ha niʻihi, “ʻOku ʻikai haʻatau talanoa faaitaha ke ne fakamatalaʻi e founga ʻe lava ke nofo [fakataha] ai ha kakai kehekehe.”1 ʻOku pehē ʻe ha niʻihi “ʻoku ʻiloʻi ʻa e māmaní ʻi he matakali pē ʻokú ke kau ki aí. ʻOku nau fakamatalaʻi e sosaietí ko ha “malaʻe tau” ʻokú ne “fakatupulaki e taʻefalalá, māvahevahé, mo e ʻikai toe lava ke ongoʻi ha meʻá.”2

Ko ha tali faaitaha ki he ngaahi mahalo ko ʻení ʻa e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisi kuo fakafoki maí. Ko e māʻoniʻoní ʻa e tefitoʻi moʻoni ʻokú ne ʻomi e faaitahá mo e fiefiá. ʻOku ou saiʻia ʻi he 2 Nīfai vahe 9, ʻa ia ʻoku ʻi ai ha fakahinohino fakaofo fekauʻaki mo e akó, potó, koloaʻiá, ngāué, mo e fakaʻikaiʻi ke vakai pe fanongo ki he ngaahi nunuʻa ʻo e angahalá. ʻOku kau ai ha ngaahi tokāteline mahuʻinga ʻoku nau tuku ke tau muimui ʻi he ngaahi hala ʻo e māʻoniʻoní ʻa ia ʻoku tataki ki he Fakamoʻuí.

Te u vahevahe ha ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻe nima ʻoku ou tui ʻe tānaki atu ki hoʻo fekumi lavameʻa ke tui ki he ʻEiki ko Sīsū Kalaisí, māʻoniʻoní, mo e ʻiló. ʻE lava ke fengāueʻaki pea fepoupouʻaki e ngaahi taumuʻa ko ʻení. ʻOku ʻi ai hamou tokolahi ʻoku nau teuteu atu ki he moʻui fakafāmilí mo e ngaahi meʻa ke tokoniʻi ho fāmilí ʻi ha tuʻunga fakapotopoto. ʻE tokoniʻi lahi koe ʻe he tuí, anga māʻoniʻoní, mo e ʻiló ʻi he ongo tafaʻakí fakatouʻosi. ʻOku mahuʻinga pea totonu ke fakaʻapaʻapaʻi ha faʻahinga ngāue pē ʻoku totonu. ʻOku tautautefito ʻene mahuʻingá ki ha faʻahinga ngāue ʻoku ʻuhingamālie, kau ai ha ngaahi tuʻunga ʻulungaanga, mo ha ngaahi fakakaukau foʻou ʻokú ne tāpuekina e faʻahinga ʻo e tangatá.

ʻĪmisi
man harvesting ideas

1. Hokohoko Atu e Akó

Ko e fuofua tefitoʻi moʻoni te u vahevahé ko e hokohoko atu hoʻo feinga ki he ʻiló ʻi he vekeveke mo e angatonu. Ko e taha ʻo ʻeku kau helo ʻi he tafaʻaki ko ʻení ko Paula Koki, ko ha mēmipa mālohi ʻo e Siasí. Naʻá ne maʻu hono fuofua mataʻitohi saienisí mei he ʻUnivēsiti Pilikihami ʻIongí ʻi he ako ki he ʻakaú peá ne toe maʻu mo ha ngaahi mataʻitohi māʻolunga kehe ange. Naʻá ne ngāue fakafaifekau ʻi Haʻamoa pea nofo kimui ange mo hono fāmilí ʻi Savaiʻi, Haʻamoa, ʻi ha ngaahi taʻu lahi. Ko e taha ʻo e ngaahi malaʻe naʻá ne ako ki aí ko e ngaahi faitoʻo tuʻufonuá, ʻa ia naʻá ne ako ai ha niʻihi ʻo e ʻakau kuo fakaʻaongaʻi ʻo laui toʻu tangata ʻe he ngaahi faʻē Haʻamoá ke faitoʻo e ngaahi palopalema fakaemoʻui leleí. Naʻá ne kaungā faʻu mo ha taha e tohi ko e ʻAkaú, Kakaí, mo e Anga Fakafonuá: Ko e Saienisi ʻo e ʻAkau Tuʻufonuá.3

Kuó ne maʻu ha meʻa lahi ki hono faitoʻo ʻo e ngaahi fokoutua kehekehé. Neongo kuo lahi ha ngaahi meʻa kuó ne fakahoko ʻi heʻene ngāue maʻuʻanga moʻuí, ka ko e meʻa ʻoku ou fie lave ki aí, ne hoko ia ʻi he ngaahi taʻu lahi kuo hilí. Ne fakahoko ʻe Paula mo ha houʻeiki Haʻamoa ko Fuiono Senio, ha fakatotolo ki he ʻakau tuʻufonuá ʻi he kolo ko Falealupó, ʻi Haʻamoa Hihifo.

Ne lipooti ʻi ha fakamatala ʻi he BYU Magazine ʻo pehē: “Ne momou e koló ke laiseni e vaotaá ki ha kautaha fahi papa ke tānaki ha paʻanga ke langa ha ʻapiako koeʻuhí he naʻe pehē ʻe Kokesi, ʻNaʻa nau ongoʻi kuo pau ke nau fili ʻi heʻenau fānaú pe ko e vaotaá, ʻa ia ko ha fili matuʻaki fakaloloma ia kiate kinautolu.’ ʻI heʻene ʻiloʻi e meʻa naʻe hoko mo e kautaha fahi papá, ne talaange ʻe Kokesi ki he houʻeikí te ne totongi pē ʻe ia ʻa hono langa ʻo e ʻapiakó kapau te nau taʻofi e fahi papa” ʻi he vaotaá.4

Naʻá ne langa e ʻapiakó fakataha mo e tokoni ʻa ha kau tangata pisinisi ne ʻi ai ʻenau fepikitaki mo Haʻamoa.5 Kuo maʻu ʻe Misa Kokesi ha ngaahi fakalangilangi mo ha pale lahi, ʻo kau ai e Pale ʻĀtakai Koulumení maʻá e kau helo ʻi he fengāueʻaki mo e kakaí ki he ʻātakaí. ʻOkú ne fakafofongaʻi e hokohoko atu ke fekumi ki he ʻiló ke tāpuekina e faʻahinga ʻo e tangatá. ʻOku fakatātaaʻi ʻe he talanoa ko ʻení ʻa e ʻofa ʻi he akó mo e uouongataha ʻo e ʻiló.

Ko ha toe taha ʻo ʻeku kau heló ʻa Palesiteni Lāsolo M. Nalesoni, naʻá ne hoko ko ha paionia ʻi hono fakatupulaki e tafa mafú, ʻa ia kuó ne tāpuekina lahi e kakai ʻoku moʻui ʻi hotau kuongá. ʻI he ngaahi taʻu kuo hilí, naʻá ku fehuʻi kiate ia fekauʻaki mo e hisitōlia fakaofo ʻo e tafa mafú mo hono fatongia mahuʻinga ʻi aí. Naʻá ma aleaʻi ia ʻi ha kiʻi taimi, pea hili iá naʻá ne pehē ʻi he loto fakatōkilalo, “Meʻa fakaofo moʻoni ko e ʻEikí, ʻa ia ʻokú Ne ʻafioʻi e meʻa kotoa pē, kuó Ne fakaʻatā mai kiate kitautolu e fiefia lahi ʻo hono maʻu ha kongokonga pau ʻo e ʻiló.”

ʻOku lau ʻi he 2 Nīfai 9:29, “Ka ʻoku lelei ke akonekina, ʻo kapau te nau tokanga ki he ngaahi akonaki ʻa e ʻOtuá.” Kuo mahuʻinga maʻu ai pē ʻa e ʻiló, pea ʻi he kuongá ni, ʻoku tau moʻui ʻi he kamataʻanga ʻo ha ngaahi ʻilo foʻou mo fakafiefia fakasaienisi mo e fakalakalaka fakatekinolosiá. Ko hono moʻoní ʻe maʻu ʻe he Siasí ha ngaahi lelei lahi mei heni pea ki he faʻahinga ʻo e tangatá. ʻOku mahuʻinga ʻa e ʻiló, ʻi hono fakaʻaongaʻi he founga totonú, neongo pe ʻoku motuʻa pe foʻou.

ʻĪmisi
man standing at a crossroads

2. ʻOku Mahuʻinga e Ngaahi Fili Māʻoniʻoní

ʻI he ngaahi taʻu lahi kuo hilí, ne vahevahe ai ʻe ʻEletā Pulusi C. Heifeni, ko ha mēmipa mālōlō fakalangilangi ʻo e Kau Fitungofulú, ha fakatātā fakaoli ʻo e ngaahi fili koví lolotonga haʻane lea ʻi Nuʻu Sila. Ko e meʻa naʻá ku manatuʻí, naʻe mālohi ʻa Cookie Monster (ko ha tokotaha ʻiloa ʻi he Sesame Street) ʻi ha feʻauhi tali fehuʻi, pea naʻe lava ke ne fili mei ha meʻa ʻe tolu ki hono palé. ʻUluakí, te ne lava ʻo maʻu ha fale foʻou hili ha māhina ʻe taha mei ai. Uá, te ne lava ʻo maʻu ha kā foʻou hili ha uike ʻe taha mei ai. Pe ko e tolú, te ne lava ʻo maʻu ha kūkisi fakaofo—he taimi pē ko iá! ʻOkú ke pehē ko e hā naʻá ne filí? ʻOkú ke tonu—naʻá ne fili e kūkisí!6

ʻOku tau kata ʻi he meʻá ni, ka ʻoku mahuʻinga e ngaahi fili ʻoku tau faí—ko e kī kinautolu ki hotau kahaʻú mo ʻetau fiefiá. Manatuʻi, ko kitautolú ko e fakakātoa ia ʻo e fili kotoa pē ʻoku tau faí. ʻOku tau moʻui ʻi ha taimi ʻoku tālangaʻi pea vakaiʻi fakaʻauliliki ai e meimei fili kotoa pē. ʻOku tokolahi ha kakai ʻoku nau meimei fakafepakiʻi ha faʻahinga fokotuʻu pē pe tefitoʻi moʻoni māʻoniʻoni (vakai, 2 Tīmote 4:3). ʻI he ofi ki he fakaʻosinga e moʻui ʻa Līhaí, naʻá ne akonaki ʻo pehē:

“He ʻoku totonu ke ʻi ai, ʻa e fehangahangai ʻi he meʻa kotoa pē. …

“Ko ia, ʻoku tauʻatāina ʻa e tangatá ʻo fakatatau ki he kakanó; pea kuo foaki ʻa e ngaahi meʻa kotoa pē kiate kinautolu ʻa ia ʻoku ʻaonga ki he tangatá. Pea ʻoku nau tauʻatāina ke fili ʻa e tauʻatāiná mo e moʻui taʻengatá, tuʻunga ʻi he Fakalaloa lahi ʻo e faʻahinga kotoa ʻo e tangatá, pe fili ʻa e pōpulá mo e maté, ʻi heʻenau pōpula mo moʻulaloa ki he mālohi ʻo e tēvoló; he ʻokú ne feinga ke mamahi ʻa e tangata kotoa pē ʻo hangē pē ko iá” (2 Nīfai 2:11, 27).

ʻI he hoko e tau ʻi he langí koeʻuhi ko e palani ʻo e fakamoʻuí (vakai, ʻĒpalahame 3), ʻoku ʻikai ha ofo ʻi hono ʻohofi ʻo e ngaahi tefitoʻi moʻoni fakalotu ʻoku akoʻi heni, ʻi he kuonga fakaʻosí, ʻaki e tāufehiʻa kovi tahá. Kae telia naʻa fakalotosiʻi kitautolu, tuku muʻa ke tau manatuʻi e ola ʻo e tau ʻi he langí mo e ikuʻanga fakaofo ʻoku tau ʻilo ʻe ʻomi ʻi he Hāʻele ʻAnga Ua Mai ʻa Sīsū Kalaisí.

Ko e kumi ʻuhingá ʻa e fakafepaki lahi taha ʻo e ngaahi fili leleí. ʻOku fakakikihi ha tokolahi ʻoku ʻikai ke tau haʻisia ki heʻetau ngaahi filí. Ka koeʻuhi ko e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisi kuo fakafoki maí, ʻoku tau ʻiloʻi ai ʻoku tau haʻisia (vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 72:3). ʻOku tau ʻiloʻi foki ko hai ʻoku tau haʻisia ki aí. Ko e Fakamoʻuí! (Vakai, 2 Nīfai 9:41; vakai foki, Ngāue 4:12.)

ʻOku faʻa faingofua e ngaahi fili mahuʻingá he taimi ʻe niʻihi. ʻI heʻema hoko ko ha ongo faifekau kei talavou ʻi ʻIngilaní, naʻá ku maʻu ai ha faingamālie mo hoku hoá ke ma ʻalu ki he temipalé. ʻI heʻema lue he kelekele ʻo e temipalé, ne lue mai e palesiteni temipalé, ʻa Selivoi J. Poia, kiate kimaua. ʻI heʻene mamata ki homa pine faifekaú, naʻá ne tuhu mai kiate kimaua pea fehuʻi mai, “Mātiu 5:48—ʻokú mo ʻiloʻi e folofola ko iá?” Ne pehē atu hoku hoá, “Ko ia ke haohaoa ʻa kimoutolu he ʻoku haohaoa ʻa hoʻomou Tamai ʻoku he langí.” Ne pehē mai ʻa Palesiteni Poia, “ʻOku tonu ia. Ongo faifekau, ʻokú mo moʻui ʻaki e fekau ko iá?”

Ne kamata ke ma kiʻi nenu; naʻá ma ʻiloʻi ne ʻikai ke ma haohaoa! Naʻá ne tokoniʻi kimaua. Naʻá ne fehuʻi mai kau ki he ngaahi meʻa kuó ma fai ʻi he ngaahi ʻaho ʻe tolu kuo ʻosí. Naʻá ne fehuʻi fekauʻaki mo e taimi ne ma ʻalu ai ke mohé, taimi naʻá ma ʻā aí, pe naʻe fakahoko ʻema ako folofola fakafoʻituituí mo e ako mo e hoá, kae pehē foki pe naʻá ma ʻalu atu ʻo malanga he taimi totonu. Hili iá peá ne pehē mai, “ʻOku ou ʻiloʻi ʻoku ʻikai ke mo haohaoa, ka kuó mo fakahoko ha ngaahi fili haohaoa ʻi he ʻaho ʻe tolu kuo ʻosí, pea ʻoku ʻuhinga ia ʻokú mo laka atu ʻi he hala totonú.” Naʻá ne tuku ke ma fakakaukau ki he mahuʻinga ʻo e meʻa naʻá ne fehuʻi maí.

Ne tangi ʻa Līhai kau ki he fili ko ʻení, ʻa ia ʻoku fakaongo atu ʻe he tamai mo e faʻē angatonu kotoa ki hona ngaahi fohá mo e ʻofefiné: “Pea ko ʻeni ʻe hoku ngaahi foha, ʻoku ou loto ke mou sio ki he Fakalaloa lahí, pea tokanga ki heʻene ngaahi fekau mahuʻingá; pea tui faivelenga ki heʻene ngaahi folofolá, pea fili ʻa e moʻui taʻengatá, ʻo fakatatau ki he finangalo ʻo hono Laumālie Māʻoniʻoní” (2 Nīfai 2:28).

ʻOku fie maʻu ke mahino kiate kitautolu ʻoku ʻi ai e fehangahangai ʻi he meʻa kotoa pē pea ʻoku mahuʻinga e ngaahi fili māʻoniʻoni ʻoku tau faí.

ʻI heʻeku kei talavoú, ne fakafeʻiloaki au ki ha lea ʻa Hale ʻEmesoni Fositiki, ko ha faifekau Palotisani ʻiloa. ʻI haʻane lea kau ki he ngaahi filí, naʻá ne pehē ai: “Ko e ngaahi kovi fakamamahi taha ʻo ʻetau moʻuí ko hono angamahení ne ʻikai taumuʻa pehē. Ne ʻikai ke tau kamata ʻaki e taumuʻa maʻamaʻa mo ʻikai lelei ko iá. Ne ʻikai haʻatau teitei fakakaukau ki he taumuʻa ko iá. … Ko e ʻuhinga ia ʻoku fonu maʻu ai pē e hala ki helí ʻi he ngaahi taumuʻa leleí, pea ko e ʻuhinga ia ʻoku ʻikai ke u kātoangaʻi ai e ngaahi fakakaukau māʻolungá, fakaʻosinga taukakapá, taumuʻa matuʻaki leleí, ngaahi fakapapau lalahí, ka ʻoku ou pehē ko e taha ʻo e ngaahi meʻa fakatuʻutāmaki taha ʻi he māmaní ko hono tali kinautolu mo fakakaukau ʻokú ke tui ki ai hili iá pea liʻaki e ngaahi founga fakaʻaho te ke aʻusia ai kinautolú. ʻOi, ʻe hoku laumālie, vakai ki he hala ʻokú ke fononga aí! Ko ia ʻokú ne toʻo hake e muiʻi vaʻakau ʻe tahá, ʻokú ne toʻo hake foki mo e muiʻi vaʻakau ʻe tahá. Ko ia ʻokú ne fili e kamataʻanga ʻo ha hala, ʻokú ne fili foki mo hono ikuʻangá. Ko e foungá ʻokú ne fakapapauʻi e ngataʻangá.”7

3. Fakatapui hoʻo Faifeinga Fakaʻahó

ʻOku lelei ange e faifeinga māʻoniʻoni fakaʻahó ʻi he tātaaitaha hano fai ʻo ha ngaahi ngāue tuʻukimuʻa. Ne pehē ʻe hoku kaungāmeʻa ko Simi Sātiní ʻi haʻane lea ʻi he ʻUnivēsiti Pilikihami ʻIongí, ʻi heʻene kei hoko ko ha tokotaha akó, naʻá ne fakakaukau “ke fakatapui [ʻene] moʻuí ki ha meʻa lahi mo tuʻukimuʻa pē ʻe taha” ka naʻá ne toki fakatokangaʻi “ko e fakatapuí ʻoku ʻikai ko ha meʻa [ia] ʻoku hoko tuʻo taha pē ʻi he moʻuí; ko ha mateaki fakaʻaho ia.”8

ʻI heʻeku kei talavoú, naʻá ku fie fakamoʻoniʻi ʻoku ou lavaʻi ha meʻa ʻaki ha ngāue tuʻukimuʻa ʻe taha. Naʻe hoko ʻeku kui ua ko Tēvita Pāteni Kimipoló ko e taha ʻo e kau talavou naʻa nau fakahaofi mo fua e kau mēmipa ʻo e kau fononga saliote toho tangata ʻa Mātiní ʻi he Vaitafe Suitiuotá. Ne hoko ia ko e faʻahinga fakatapui naʻá ku fekumi ki aí. Kimui ange ʻi heʻeku ʻaʻahi ki heʻeku kui tangata ko Kolosia Kimipoló, naʻá ne fakamatala ai ko e taimi naʻe tuku atu ai ʻe Palesiteni Pilikihami ʻIongi (1801–77) e kau tangatá ki honau misiona fakahaofí, naʻá ne fakahinohinoʻi kinautolu ke nau fai e meʻa kotoa pē te nau lavá ke fakahaofi e kau fononga toho salioté. Ne fakatefito honau fakatapuí ke “muimui ki he palōfitá.” Ne talamai ʻe heʻeku kui tangatá ko ha meʻa ia ke fakaʻapaʻapaʻi lahi ʻa e mateaki faivelenga ʻoku toutou fakahoko ʻi he māʻoniʻoni ki he fatongia ʻo ha taha pe ko ha tefitoʻi moʻoni.

ʻOku tatau pē ʻa e maʻongoʻonga ʻo e tokoni ʻa Tēvita Pāteni Kimipolo ke fakahaofi e kau paioniá, mo ha feinga he ʻahó ni ke muimui ki he palōfitá ʻaki e talangofua ki heʻene faleʻi ke fakasiʻisiʻi hono fakaʻaongaʻi e mītia fakasōsialé, ke ako e Tohi ʻa Molomoná, pea tautautefito ke tokoni ki hono tānaki ʻo ʻIsileli kuo fakamoveteveté, ʻi he ongo tafaʻaki fakatouʻosi ʻo e veilí. Kapau te tau tānaki fakataha ʻa ʻIsileli kuo fakamoveteveté, te tau fakahaofi ai e ngaahi laumālie ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá—ʻo hangē pē ko e tokoni ʻeku kui uá ke fakahaofi e moʻui ʻo e kau fononga toho salioté.

ʻOku taku ʻe ha kāingalotu ʻe niʻihi te nau līʻoa kinautolu ʻi he loto vēkeveke kapau ʻe ʻoange ha ngaahi uiuiʻi māʻolunga, ka ʻoku ʻikai ke nau lau ʻa e ngāue fakaetauhí pe tānaki ʻo e hisitōlia fakafāmilí ko ha meʻa tuʻukimuʻa pe ngeia feʻunga mo ʻenau ngāué.

ʻĪmisi
people shaking hands

4. Ke Ke Mālohi mo Taʻeueʻia ʻi he Ngaahi Meʻa ʻo e Māʻoniʻoní

ʻI he ngaahi taʻu siʻi kuo hilí, ne lea ai ʻa ʻEletā Niila A. Mekisuele (1926–2004) ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá kau ki hono ngaahi kaungāmeʻa fakataautaha naʻa nau māmālohi ʻi he Siasí. Naʻá ne pehē ne vakai ki he tupulaki mo e hōloa ʻo ʻenau tuí pea mo hono tupuʻangá. Ne pehē leva ʻe ʻEletā Mekisuele:

“ʻOku ʻomi ʻe ha veesi ʻi he Tohi ʻa Molomoná ha fakamatala fakafiemālie moʻoni. Ko ha fehuʻi ia ʻi he Mōsaia 5:13: ‘He ʻoku ʻiloʻi fēfē ʻe ha tangata ʻa e ʻeiki kuo ʻikai te ne tauhí, pea ko ha muli ia kiate iá, pea ʻoku mamaʻo ia mei he ngaahi fakakaukau mo e ngaahi holi ʻa hono lotó?’

“ʻOku fakamatalaʻi heni e meʻa ʻoku faʻa hokó: ko e kakai lelei pē ʻoku faʻa toʻoa kinautolu ʻe he tokanga ki he māmaní. Kapau he ʻikai ke tau ʻunu ke ofi ange ki he ʻEikí ka tau hoko ko ha muli kiate Ia, ta kuo tau hē mei he halá. Ko hono fakalukufuá, ko e kakai lelei ʻoku hoko ki ai ʻení kuo teʻeki ai ke nau kau ki ha fuʻu maumaufono lahi, ka kuo nau fakamamaʻo mei he Fakamoʻuí pea kuo hoko Ia ko ha muli kiate kinautolu.”9

ʻOku mahuʻinga ke tau tui ki hotau ʻEiki mo e Fakamoʻui ko Sīsū Kalaisí ko e uho ia ʻo ʻetau moʻuí. Ne fie maʻu ʻe ha palesiteni fakamisiona lelei ke mau takitaha ako maʻuloto ha fakamatala mahinongofua kau ki he tuí mo e māʻoniʻoní ʻa ia kuó u manatuʻi he kotoa ʻo ʻeku moʻuí. ʻOku ou fokotuʻu atu ia kiate kimoutolu:

He ʻikai lava ʻe ha faingamālie, ha ikuʻanga, ha nunuʻa

[ʻA ia] te ne hahaʻo pe taʻofi pe puleʻi

Ha fili ʻa ha tangata kuó ne fakapapauʻi ke fai ha meʻa.10

Siʻoku ngaahi kaungāmeʻa ʻofeina, ʻoku fie maʻu ke ke maʻu ha loto fakapapau ki he moʻui māʻoniʻoní!

5. Maʻu Ho Tukufakaholó ʻo fakafou ʻi he Ngaahi Fili Māʻoniʻoní

Ko e taha ʻo e ngaahi talanoa maʻongoʻonga ʻi he Tohi ʻa Molomoná ko e akonaki ʻa ʻAlamā ki hono ngaahi foha ʻe toko tolú—ʻa Hilamani, Sipiloni, mo Kolianitoni. Ko ʻAlamaá ko e foha ia ʻo ʻAlamā ko e palōfitá. Naʻá ne aʻusia ha fakaului fakaofo ʻi heʻene kei talavoú. Naʻá ne hoko ko e fakamaau lahi ʻo e fonuá mo e taulaʻeiki lahi mo e palōfita ʻo e Siasí. Ne fai ʻe ha toko ua ʻo hono ngaahi fohá ha ngaahi fili lelei. Ka naʻe fai ʻe ha foha ʻe taha ha ngaahi fili kovi. Ko e meʻa mahuʻinga taha kiate au ʻi he akonaki ʻa ʻAlamaá ko ʻene fakahoko ia ko ha tamai ki heʻene fānaú. Ko e fuofua meʻa naʻá ne tokanga ki aí ke ʻi ai haʻanau fakamoʻoni ki he ʻOtua ko e Tamaí, Sīsū Kalaisi, mo e Laumālie Māʻoniʻoní.

ʻOku kamata ʻaki ʻe ʻAlamā e vahe 36, ʻene fakamatala kia Hilamani fekauʻaki mo hono fakaului fakaofó. Ne talaange ʻe ha ʻāngelo kia ʻAlamā ʻe fakaʻauha ia kapau ʻe hokohoko atu ʻene fakafepakiʻi e Siasí. Naʻá ne fakamoʻoniʻi ko e ʻilo naʻá ne vahevahé ne ʻikai haʻu ia mei hono poto ʻoʻoná ka ne fakahā ia kiate ia mei he ʻOtuá. Naʻá ne fie maʻu ke maʻu ʻe Hilamani ha fakamoʻoni.

Ko e tokolahi ʻo kimoutolu, ʻoku ʻi ai haʻamou fakamoʻoni. ʻOku tau fie maʻu takitaha ha fakamoʻoni fakataautaha. Naʻe pehē ʻe Palesiteni Siosefa F. Sāmita (1838–1919): “Ko e fehalaaki ʻe taha ʻoku totonu ke fakaʻehiʻehi mei ai e kāingalotú, ʻa e talavou mo e mātuʻa, ko e fakahehema ke moʻui ʻaki e maama ʻa ha taha kehe … [pea] fakangofua … e maama ʻi loto ʻiate kinautolú ke hā mai ʻi ha taha kehe kae ʻikai meiate kinautolu pē.”11

Naʻe pehē ʻe Palesiteni Hiipa C. Kimipolo (1801-68), ko ha tokoni kia Palesiteni ʻIongi:

“ʻE hoko mai ʻa e kuonga ko ʻení ʻi he taimi he ʻikai ke lava ai ʻe ha tangata pe fefine ʻo moʻui ʻi ha maama ʻa ha taha kehe. Kuo pau ke tataki ʻa e tokotaha takitaha ʻe he maama ʻoku ʻiate iá. Kapau ʻoku ʻikai ke mou maʻu ia, ʻe lava fēfē ke mou tuʻu? …

“… Kapau ʻoku ʻikai te ke maʻu ia he ʻikai te ke tuʻu; ko ia kumi ki ha fakamoʻoni ʻo Sīsū pea piki maʻu ki ai, koeʻuhí ke ʻoua naʻá ke humu ʻo tō ʻi he hoko mai ʻa e taimi ʻahiʻahí.”12

ʻOku lau e vahe 76 ʻo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá ki he ngaahi nāunau ʻe tolú mo fakafehoanaki e nāunau fakasilesitialé ki he laʻaá. Pea ʻokú ne fakafehoanaki e puleʻanga fakatelesitialé ki he māhiná mo e puleʻanga fakatilesitialé ki he ngaahi fetuʻú (vakai foki, 1 Kolinitō 15:41).

ʻOku mālie ʻa e maʻu ʻe he laʻaá hono maama pē ʻoʻoná ka ko e māhiná ʻoku maʻu ia mei ha maama huelo mai pe “maama ʻa ha taha kehe.” ʻOku pehē ʻi he veesi 79, ʻi ha lau kiate kinautolu ʻoku maʻu e puleʻanga fakatelesitialé, “Ko kinautolu ʻeni ʻoku ʻikai ke nau toʻa ʻi he fakamoʻoni ʻo Sīsuú.” He ʻikai lava ke tau maʻu e puleʻanga fakasilesitialé pea moʻui mo e ʻOtua ko e Tamaí ʻi ha maama ʻa ha taha kehe.

Loto houngaʻia kapau ʻoku ʻi ai haʻo ongomātuʻa lelei ʻoku ʻi ai ʻena fakamoʻoni pea kuó na akoʻi atu e ongoongoleleí. Ka neongo ia, ʻoku fie maʻu hoʻo fakamoʻoni pē ʻaʻau. Naʻe pehē ʻe he filōsefa ko Koetí, “Ke maʻu moʻoni e meʻa naʻe ʻoatu ʻe hoʻo tangataʻeikí maʻaú, kuo pau ke ke ngāueʻi ia ʻe koe.”13

ʻOku maʻu ʻe he tokotaha fakafoʻituitui takitaha e fatongia ke fai ha ngaahi fili māʻoniʻoni mo fakalaulauloto moʻoni ki he ngaahi faleʻi ʻe nima kuó u ʻoatú. Ko hoʻo taumuʻa tefitó ke fakatupulaki hoʻo tui fakataautahá. ʻOku fakautuutu hono fie maʻu ʻi he ngaahi tūkunga ʻo e māmaní ke fakaloloto e ului fakafoʻituituí pea fakamālohia e tui ki he Tamai Hēvaní mo Sīsū Kalaisi mo ʻEne Fakaleleí.

ʻĪmisi
people walking towards light

Mateuteu ki he Ngaahi Taimi Faingataʻá

Kuo faifeinga lahi e Siasí ke ʻoatu ha mape kiate koe ke tokoni atu ʻi hoʻo fakahoko e ngaahi fili māʻoniʻoní. Kuo teuteuʻi kitautolu ʻe he ʻEikí, ʻi he ʻotu laine ki he ʻotu laine, ki he “kuonga fakatuʻutāmaki” (2 Tīmote 3:1) ʻoku tau lolotonga fehangahangai mo iá. ʻOku ʻoatu ʻe he lisi ngāue nounou ko ʻeni mei he Kau Palesitenisī ʻUluakí mo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá, ʻa e mape ko ʻení ʻo kau ai e ngaahi meʻá ni:

  • Fakaʻapaʻapaʻi e ʻaho Sāpaté mo e ouau toputapu ʻo e sākalamēnití kuo toutou fakamamafaʻi ʻi he taʻu ʻe nima kuohilí.

  • ʻOku tukutaha e tokanga ‘a e kōlomu kuo fakamālohia ʻo e kaumātuʻá mo e Fineʻofá, ʻi he fakahinohino ʻa e pīsopé, ki he taumuʻa mo e ngaahi tufakanga fakalangi ʻo e Siasí mo tokoni ki he kau mēmipá ke fakahoko mo tauhi e ngaahi fuakava toputapú.

  • Ko hono fakahoko fiefia ʻo e ngāue fakaetauhí ʻi ha founga māʻolunga mo māʻoniʻoni ange.

  • ʻI heʻetau kamata ʻaki e fakakaukau ki he ikuʻangá, ʻoku hoko ai e ngaahi fuakava ʻo e temipalé mo e ngāue he hisitōlia fakafāmilí ko ha konga mahuʻinga ʻo e hala ʻo e fuakavá.

Ne ʻoatu ha ngaahi liliu lahi ange ke fakapalanisi foʻou e meʻa ʻoku hoko ʻi he siasí pea mo e ʻapí ʻi he konifelenisi lahi ʻo ʻOkatopa 2018. Ne ʻoatu e ngaahi liliú ke aʻusia ha ngāue faka-Sāpate ʻoku fakatefito ʻi ʻapi pea tokoniʻi ʻe he Siasí. ʻI he lea naʻá ku fakahokó, ʻa ia ne fakangofua ʻe he Kau Palesitenisī ʻUluakí mo e Kōlomu ʻo e Toko Hongofulu Mā Uá, naʻa mau fanongonongo ai ko e ngaahi taumuʻa mo e tāpuaki ʻoku fekauʻaki mo e liliu ko ʻení mo e ngaahi liliu kehe kimui ní ʻoku kau ai e ngaahi meʻá ni:

  • Ko ha ului ʻoku loloto ange ki he Tamai Hēvaní pea mo e ʻEiki ko Sīsū Kalaisí mo fakamālohia e tui kiate Kinauá.

  • Fakamālohia e fakafoʻituituí mo e fāmilí ʻi he nāunau fakalēsoni ʻoku fakatefito ʻi ʻapi kae poupouʻi ʻe he Siasí, ʻa ia ʻoku tokoni ki hono moʻui fiefia ʻaki ʻo e ongoongoleleí.

  • Fakaʻapaʻapaʻi e ʻaho Sāpaté, ʻo tokanga taha ki he ouau ʻo e sākalamēnití.

  • Tokoniʻi e fānau kotoa ʻa e Tamai Hēvaní he ongo tafaʻaki ʻo e veilí ʻi he ngāue fakafaifekaú mo hono maʻu e ngaahi ouau mo e ngaahi fuakava pea mo e ngaahi tāpuaki ʻo e temipalé.14

‘E faitāpuekina koe he taimí ni mo e kotoa ʻo hoʻo moʻuí ʻi hoʻo muimui angatonu ki he faleʻi kuo ʻoatú.

Ngaahi Fakamatalá

  1. David Brooks, “The Rise of the Amphibians,” New York Times, Feb. 15, 2018, nytimes.com.

  2. Brooks, “The Rise of the Amphibians.”

  3. Michael J. Balick and Paul Alan Cox, Plants, People, and Culture: The Science of Ethnobotany (1996).

  4. Julie Walker, “Professor and Samoan Chief Awarded for Saving Rain Forest,” BYU Magazine, Summer 1997, 8; vakai foki, Anne Billings, “You Can Make a Difference: Paul Cox—Preserving God’s Creations,” Liahona, Nov. 1998, 32–37.

  5. Ne kau heni e kau mēmipa ʻo e Siasí ko Leki Mōkeni, Keni Moataki, mo ha niʻihi kehe.

  6. Vakai, Bruce C. Hafen and Marie K. Hafen, “Bridle All Your Passions,” Ensign, Feb. 1994, 16.

  7. Harry Emerson Fosdick, Living Under Tension (1941), 111.

  8. James S. Jardine, “Consecration and Learning,” ʻi he Henry B. Eyring, ed., On Becoming a Disciple-Scholar: Lectures Presented at the Brigham Young University Honors Program Discipline and Discipleship Lecture Series (1995), 78.

  9. Neal A. Maxwell, “Insights from My Life,” Ensign, Aug. 2000, 9.

  10. Ella Wheeler Wilcox, “Will,” ʻi he Charles Wells Moulton, The Magazine of Poetry: A Quarterly Review, vol. 5 (1893). Ko e palesiteni misioná ko ʻEletā Marion D. Hanks.

  11. Joseph F. Smith, Gospel Doctrine, 5th ed. (1939), 87.

  12. Heber C. Kimball, ʻi he Orson F. Whitney, Life of Heber C. Kimball, 6th ed. (1975), 450.

  13. Johann Wolfgang von Goethe, Faust, trans. Bayard Taylor (1912), 1:28.

  14. Vakai, Quentin L. Cook, “Ului Mālohi mo Tolonga ki he Tamai Hēvaní pea mo e ʻEiki ko Sīsū Kalaisí,” Liahona, Nōvema. 2018, 8–11.