2019
Ko Ho Sinó: Ko Ha Meʻaʻofa Fakaofo ia ke Mataʻikoloa ʻAki
ʻAokosi 2019


Ko Ho Sinó: Ko Ha Meʻaʻofa Fakaofo ia ke Mataʻikoloa ʻAki

Ko ho sinó ko ha fakatupu fakaofo ia ʻa e ʻOtuá.

ʻĪmisi
teen with intricate body workings

Tā fakatātaaʻi ʻe Scotty Reifsnyder

Ko e lōloa ange ʻeku moʻuí, ko e lahi ange ia e ʻilo ʻoku ou maʻú. ʻOku tokoni mai e ʻilo ko iá ke mahino kiate au ko e meʻaʻofa ʻo hotau sinó, ko ha mana fakaofo ia. ʻOku ʻomi ha sino makehe kiate kitautolu takitaha ʻe heʻetau Tamai Hēvani ʻofá. Naʻá Ne fakatupu ia ko ha tāpanekale fakataimi ʻo hotau laumālié, ke tokoniʻi kitautolu takitaha ʻi heʻetau faifeinga ke fakakakato e ʻuhinga ʻo hotau fakatupú. ʻOku fakaʻatā ʻe hotau sinó ke tau aʻusia kotoa e palani lahi ʻo e fakamoʻuí ʻa ia kuó Ne faʻu ki he kotoa ʻo ʻEne fānau pelepelengesí. ʻOkú Ne finangalo ke tau iku ʻo hangē ko Iá pea foki hake ʻo nofo fakataha mo Ia. He ʻikai lava ke hoko e tāpuaki maʻongoʻonga ko iá ʻoku teʻeki ke tau tomuʻa maʻu ha sino ʻi he tuʻunga ʻahiʻahiʻanga ko ʻení.

ʻOku maʻu ʻe he ʻOtuá, ʻa e Tamai ʻo hotau laumālié,1 ha sino nāunauʻia mo haohaoa ʻo e kakano mo e hui.2 Naʻa tau nofo mo Ia ʻi he langí kimuʻa pea toki fānauʻi mai kitautolú.3 Pea ʻi he taimi naʻá Ne fakatupu ai kitautolu ʻi he sinó, naʻe fakatupu kitautolu ʻi he tatau ʻo e ʻOtuá, ʻo tau takitāuhi ha sino fakafoʻituitui.4

ʻOku tau kau ki Heʻene taumuʻa fakalangí. Kuó Ne folofola, “Ko ʻeku ngāué mo hoku nāunaú ke fakahoko ʻa e moʻui taʻe-faʻa-mate mo e moʻui taʻengata ʻa e tangatá.”5

Ko Ha Tākaua Kitautolu

ʻOku faʻu e tokotaha kotoa pē ʻaki ha sino mo ha laumālie,6 ʻa ia ʻoku maʻu fakatouʻosi mei he ʻOtuá. ʻE hanga ʻe he mahino kau ki he sinó mo e laumālié ʻo oʻi ʻetau ngaahi fakakaukaú mo e ngaahi ngāué ki he leleí.

Ne nofo ʻa e foha mo e ʻofefine fakalaumālie kotoa pē mo e ʻOtuá, kimuʻa pea tau toki haʻu ki he moʻui fakamatelie ko ʻení. ʻOku taʻengata ʻa e laumālié; ne kamata taʻehalaia ia ʻi he maama fakalaumālié7 pea ʻe hoko atu ia hili e mate ʻa e sinó.8 ʻOku foaki ʻe he laumālié ki he sinó ʻa e longomoʻuí mo hono ʻulungāngá.9 “Ko e laumālie hono kotoa pē ko e meʻa ia, ka ʻoku pelepelengesi ʻaupito pe haohaoa ia.”10

ʻOku taʻengata e ola ʻo hono fakatupulaki e laumālié. ʻOku ʻo e ngaahi laumālie ko iá e ngaahi ʻulungaanga ʻe fakamaauʻi ʻaki kitautolu ha ʻahó.11 ʻOku kau heni e ngaahi ʻulungaanga ʻo e angamaʻá, angatonú, angaʻofá, ʻofá, mo ha ngaahi meʻa kehe.12 ʻOku lava ʻe homou laumālié, fakataha mo ʻene ʻi homou sinó, ke fakatupulaki mo fakafōtunga mai ʻa e ngaahi natula ko ʻení ʻi ha ngaahi founga ʻoku mahuʻinga ki hoʻomou fakalakalaka taʻengatá.13

ʻĪmisi
young man wearing glasses and color-inverted image of himself

ʻI he taimi ʻoku fakatahaʻi ai ʻa e laumālié mo e sinó, ʻokú na hoko ko ha sino ʻoku fakalangi hono mahuʻingá. “Ko e laumālié mo e sinó ko e moʻoniʻi laumālie ia ʻo e tangatá”14 ʻOkú na fakatou mahuʻinga ʻaupito. Ko ho sinó ko ha fakatupu fakaofo ia ʻa e ʻOtuá. Ko Hono temipale ia kae pehē foki kiate koe, pea kuo pau ke tauhi ia ʻi he ʻapasia. ʻOku fakahā ʻe he folofolá:

“Ko e hā? ʻikai ʻoku mou ʻilo, ko homou sinó ko e fale tapu ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní, ʻoku ʻiate kimoutolú, ʻa ia ʻoku mou maʻu mei he ʻOtuá, pea ʻoku ʻikai ʻamoutolu ʻa kimoutolu?

“He kuo fakatau ʻa kimoutolu ʻaki ʻa e totongi: ko ia ke fakaongoongolelei ʻa e ʻOtuá ʻi homou sinó, pea ʻi homou laumālié, ʻa ia ʻoku ʻo e ʻOtuá.”15

Ko ho sinó, tatau ai pē pe ko e hā hono ngaahi meʻafoaki fakanatulá, ko ha fakatupu fakaofo ia ʻa e ʻOtuá. Ko ha tāpanekale fakakakano ia—ko ha temipale ki ho laumālié. ʻOku fakamoʻoni ʻe he ako ki ho sinó ʻa hono faʻu fakalangí.

Ko Ho Sinó ko ha Meʻaʻofa Fakaofo

ʻOku ʻikai faʻa fakatokangaʻi pea ʻikai fakahoungaʻi e fakaofo ʻo hotau sinó. Ko hai ia kuo teʻeki ke ne ongoʻi hono tukuhifoʻi ia koeʻuhi ko hono sinó pe fōtungá? ‘Oku tokolahi ha kakai ʻoku nau fakaʻānaua ke hangē honau sinó ko ʻenau fakaʻamú. ʻOku ʻi ai ha niʻihi ʻulu hika ʻoku nau loto ke mingimingi. ʻOku fānauʻi mai ha niʻihi mo ha ʻulu mingimingi ʻoku nau fie maʻu ke hangatonu.

Fakalaulauloto ki he fakaofo ʻo e meʻa ʻokú ke mamata ki aí ʻi hoʻo vakai atu ki he sioʻatá. Tukunoaʻi e teʻelangoá, ʻulu moveuveú, pe ngaahi melé, pea vakai ʻo laka atu ki ho tuʻunga totonú—ko ha fānau ʻa e ʻOtuá, naʻá Ne fakatupu ʻi Hono tataú.

ʻĪmisi
young woman seeing imperfections in the mirror

ʻI hoʻomou hiva e “Fānau Au ʻa e ʻOtuá,”16 fakakaukau ki Heʻene meʻaʻofa kiate kimoutolu ʻaki homou sinó. ʻOku fakamoʻoni e ngaahi ʻulungaanga fakaofo ʻo homou sinó ki ho “anga faka-ʻOtuá.”17

Ko e ʻōkani takitaha ho sinó ko ha meʻaʻofa fakaofo ia mei he ʻOtuá. Ko e mata kotoa pē ʻoku ʻi ai hono sioʻata fakatonutonu ʻiate ia pē. ʻOku puleʻi ʻe he neavé mo e uouá ʻa e ongo matá ke taha pē ʻīmisí. ʻOku fakafehokotaki ʻa e ongo matá ki he ʻutó ʻa ia ʻokú ne puke ʻa e ʻata ʻoku sio ki aí.

Ko ho mafú ko ha pamu fakaofo.18 ʻOku ʻi ai hano halanga (valve) pelepelengesi ʻe fā ʻoku nau puleʻi e fetāfeaki ʻa e totó. ʻOku mapuni mo ava ʻa e ngaahi halanga ko ʻení ʻo laka hake he tuʻo 100,000 he ʻaho—tuʻo 36 miliona he taʻu. Ka, kapau he ʻikai uesia ʻe ha mahaki, te nau lava ke matuʻuaki taʻe fakangatangata ʻa e haʻahaʻa ko iá.

Fakakaukau angé ki he nāunau maluʻi ʻo e sinó. ʻOkú ne ʻilo ʻa e mamahí ke maluʻi ia mei he fakatuʻutāmakí. ʻOkú ne fakatupu ha meʻa maluʻi (antibodies) ka hoko ha palangia. ʻOku hoko e kilí ko ha maluʻi. ʻOku fakatokanga atu ʻi ha tōtuʻa ʻa e mafaná pe momokó telia naʻa hoko ha kafo.

ʻOku fakafoʻou ʻe he sinó hono ngaahi sela motuʻá. ʻOku fakamoʻui pē ʻe he sinó hono ngaahi laveá, mamulumulú, mo e ngaahi hui kuo fasí. Ko ʻene malava ke fakatupú ko ha meʻaʻofa toputapu ia ʻe taha mei he ʻOtuá.

ʻOku toutou mapuleʻi pē ʻe he sinó e tuʻunga ʻo hono ngaahi naunau taʻefaʻalauá, hangē ko e māsimá, suká, meʻakai fakatupu iví, ʻosikená, mo e kāponi taiokisaití. ʻOku mapuleʻi e ngaahi meʻá ni ʻo ʻikai ke tau ʻiloʻi e ngaahi meʻa fakaofo ʻoku hoko aí.

Kātaki ʻo fakatokangaʻi: ʻOku ʻikai fie maʻu ha sino haohaoa ka ke toki aʻusia ha ikuʻanga fakalangi. Ko hono moʻoní, ko e niʻihi ʻo e ngaahi laumālie fungani tahá ʻoku nau faʻofale ʻi ha ngaahi sino vaivai. ʻOku faʻa fakatupulaki e ivi fakalaumālie leleí ʻe kinautolu ʻoku nau faingataʻaʻia fakaesino—koeʻuhí ko ʻenau mohu faingataʻaʻiá. ʻE lava ke maʻu ʻe he niʻihi fakafoʻituitui peheé ʻa e ngaahi tāpuaki kotoa pē kuo teuteu ʻe he ʻOtuá maʻa ʻEne fānau faivelenga mo talangofuá.19

ʻOku ngata e moʻui fakamatelié ʻi he maté. ʻE faifai pea hokosia e taimi ʻe “toe fakatahaʻi ai ʻa e sinó pea mo e laumālié ʻi hono anga-haohaoá; ʻa e alangá mo e hokotanga huí fakatouʻosi ki hono tuʻunga totonú.”20 Hili iá, fakafetaʻi kia Sīsū Kalaisi mo ʻEne Fakaleleí, te tau toe lava ʻo haohaoa ʻiate Ia.21 ʻIlonga ha taha ʻokú ne ako e ngaahi fengāueʻaki ʻa e sino ʻo e tangatá te ne “mamata ki he ʻOtuá ʻoku hāʻele ʻi hono ngeiá mo e māfimafí.”22

ʻOku Totonu Ke Puleʻi ʻe Hotau Laumālié Hotau Sinó

ʻI he tuʻunga fakaofo ko ia ho sinó, ʻoku toe mahuʻinga ange hono fatongia taupotu tahá—ke hoko ko ha nofoʻanga ho laumālié.

Naʻe fie maʻu ho laumālié ʻa ho sinó pea hoko ko ha laumālie moʻui, ke ne aʻusia ʻa e moʻui fakamatelié pea mo hono ngaahi faingataʻá mo e ʻahiʻahí. Ko ha konga ia ʻo e ʻahiʻahi kotoa pē ke vakaiʻi pe ʻe lava ke puleʻi ho sinó ʻe he laumālie ʻoku nofoʻia aí.

ʻI he mahino kiate kitautolu hotau natulá mo ʻetau taumuʻa ʻi he māmaní pea ko hotau sinó ko ha ngaahi temipale fakatuʻasino ia ʻo e ʻOtuá, te tau ʻiloʻi ai ʻoku taʻefakaʻapaʻapa ke tuku ha meʻa ke hū ki ai te ne ala ʻuliʻi e sinó. Ko ha anga taʻefakaʻapaʻapa moʻoni ia ke vakai hotau fofonga pelepelengesí pe ongo ʻoku tau maʻu ʻi heʻetau alá mo e fanongó, ke ne ʻoatu ha ngaahi fakakaukau ʻoku ʻuli pe taʻefeʻunga ki he ʻatamaí. Te tau mataʻikoloa ʻaki ʻetau angamaʻá pea fakaʻehiʻehi mei he “vale lahi mo fakamamahi, ʻa ia ʻoku lōmakiʻi [kitautolu] ki he malaʻiá mo e mate fakaʻauhá.”23 Te tau “puna mei he ngaahi meʻá ni; pea ke tuli ki he māʻoniʻoní, mo e anga faka-ʻOtuá, mo e tuí, mo e ʻofá, mo e faʻa kātakí, mo e angavaivaí ”24—ko e ngaahi ʻulungaanga ʻoku nau fakamaamaʻi e laumālié kotoa.

ʻĪmisi
head filled with objects

ʻOku tapuʻi ʻe he ʻEikí e meʻa hangē ko e kava mālohí, tapaká, mo e ngaahi faitoʻo konatapu fakatuputāmakí. Kuo pehē foki mo e fakatokanga kuo tau maʻu fekauʻaki mo e kovi ʻo e ponokalafí mo e ngaahi fakakaukau ʻulí. ʻE lava ke maʻunimā kitautolu ʻe he uʻa ki he ngaahi holi fakatupu hōloa ko ʻení. ʻE faifai pē pea fakapōpulaʻi ʻe he maʻunimā fakatuʻasinó mo e fakaʻatamaí ʻa e sinó mo e laumālié fakatouʻosi. ʻOku totonu ke aʻusia e fakatomala mei he fakapōpula ko ʻení ʻi he moʻuí ni lolotonga ʻetau maʻu e tokoni ʻo ha sino fakamatelie, ke ne tokoniʻi kitautolu ke tau fakatupulaki ʻetau mapuleʻi kitautolú.

ʻOku ʻomi ʻe hotau Tupuʻangá e ngaahi uʻa ki hotau sinó ke tauhi ʻaki e faʻahinga ʻo e tangatá mo fakakakato ʻEne palani lahi ʻo e fiefiá. Ko ia ai, ʻoku tau maʻu ha uʻa ki he meʻakaí, ki he vaí, pea ki he ʻofá.

ʻOku ʻiloʻi ʻe Sētane e mālohi ʻo hotau uʻá. Ko ia ai, ʻokú ne ʻahiʻahiʻi kitautolu ke tau kai e meʻa ʻoku ʻikai totonu ke tau kaí, inu e meʻa ʻoku ʻikai totonu ke tau inú, pea ke maumauʻi e founga pelepelengesi taha ke fakahaaʻi ai e ʻofá ʻaki hono fakaʻaongaʻi ia ʻi tuʻa ʻi he nofomalí.

ʻI heʻetau ʻiloʻi moʻoni hotau natula faka-ʻOtuá, te tau fie maʻu ke mapuleʻi e ngaahi uʻa peheé. Pea te tau sio taha ki ha ngaahi meʻa, mo hotau telingá ʻi ha ngaahi ongo, mo hotau ʻatamaí ʻi ha ngaahi fakakaukau ʻoku nau fakalangilangiʻi hotau fakatupu fakatuʻasinó ko ha temipale ʻo e ʻOtuá. ʻI heʻetau lotu fakaʻahó, te tau fakamālō loto houngaʻia kiate Ia ko hotau Tupuʻangá mo fakamālō kiate Ia ʻi he fakaofo ʻo hotau temipale fakatuʻasinó. Te tau tokangaʻi ia mo mataʻikoloa ʻaki ia ko haʻatau meʻaʻofa fakataautaha mei he ʻOtuá.

Muimui ki he Fakamoʻuí

Muimui ki he Fakamoʻuí ke ke aʻusia ho ikuʻanga māʻolunga tahá. Naʻá Ne folofola: “Ko e hā ʻa e anga ʻoku taau mo kimoutolú? … Ke mou Hangē pē ko Aú.”25 Ko ʻetau ʻamanaki fakaʻeiʻeiki tahá ke tau tupulaki ʻi he laumālié pea aʻusia e “fuofua ʻo hono lahi ʻo e fonu ʻo Kalaisí.”26

Manatuʻi, ʻoku ʻikai ha taimi ʻi he moʻuí ʻe taʻe hoko mai ai ha ʻahiʻahi, faingataʻa, pe fakamamahi, ʻo tatau pē ʻi he fakalaumālié mo e fakatuʻasinó. Ka ʻi hoʻo fakatupulaki ʻi he faʻa lotu e mapuleʻi kitá, ʻe lava ke moʻulaloa e ngaahi holi ʻo e kakanó ki hoʻo puleʻi fakalaumālié. Pea ʻi hoʻo aʻusia iá, te ke lava ai ʻo maʻu e mālohi ke fakavaivaiʻi koe ki he finangalo ʻo hoʻo Tamai Hēvaní. Manatuʻi, ne folofola ʻa Sīsū, “Kae ʻoua naʻa fai hoku lotó, ka ko e fingangalo ʻoʻoú”27.

ʻI he taimi te ke fetaulaki ai mo ha faingataʻa kāfakafa ʻi hoʻo moʻuí, manatuʻi ʻa e talaʻofa nāunauʻia ko ʻeni ʻa e Fakamoʻuí: “Ko ia ia ʻe ikuná, te u foaki ki ai ke nofo mo au ʻi hoku nofoʻa fakaʻeiʻeikí, ʻo hangē foki ko ʻeku ikuná, peá u nofo mo ʻeku Tamaí ʻi hono nofoʻa fakaʻeiʻeikí.”28

ʻĪmisi
youth walking along a path

ʻOfa ke tau houngaʻia maʻu ai pē ʻi he tāpuaki kafakafa ʻo ha sino fakaofo, mo e fakatupu taupotu taha ʻa ʻetau Tamai Hēvani ʻofá. Neongo e maʻongoʻonga ʻo hotau sinó, ka ʻoku ʻikai ko e taumuʻá pē ke maʻu ia pea ngata ai. Ka ko ha konga ia ʻo e palani lahi ʻo e fiefia ʻa e ʻOtuá ki heʻetau fakalakalaka taʻengatá. Kapau te tau fakaʻapaʻapaʻi ia ʻo hangē kuo fakanofo ʻe he ʻOtuá, te tau nofo maʻu ai ʻi he “hala fāsiʻi mo lausiʻi ʻa ia ʻoku fakatau ki he moʻui taʻengatá.”29

Ko Sīsū Kalaisi hotau Faʻifaʻitakiʻanga maʻongoʻongá ʻOku ou fakahaaʻi atu, ʻi heʻeku hoko ko Hano fakamoʻoni makehé, ko e ʻAlo Ia ʻo e ʻOtuá. Ko Ia “ʻa e moʻui mo e maama ʻo e māmaní.”30

Ko e ngaahi foha mo e ʻofefine kitautolu ʻo e ʻOtua Mafimafí. Ko ʻetau Tamaí Ia. Ko ʻEne fānau kitautolu. Ko hotau tofiʻa fakalangí ʻa e meʻa fakaʻeiʻeiki taha ki he faʻahinga ʻo e tangatá. ʻOku toputapu hotau tofiʻá. ʻOku taʻe fakangatangata hotau ivi malavá. ʻOfa ke tau fakaʻapaʻapaʻi maʻu ai pē ʻEne meʻaʻofá pea mo e tukufakaholo ko iá ʻi he meʻa kotoa ʻoku tau fai mo lea ʻakí.