2020
Ngaahi Sōsaieti Tuʻuloa
Nōvema 2020


Ngaahi Sōsaieti Tuʻuloa

Kapau ʻe fāifeinga hatau niʻihi feʻunga mo ha niʻihi feʻunga ʻo hotau kaungāʻapí ke tataki ʻe he moʻoni ʻa e ʻOtuá ʻa ʻetau moʻuí, ʻe lahi fau ʻa e angatonú ʻi he sōsaieti kotoa.

Ko ha hiva fakaʻofoʻofa ʻa e kuaeá ki he Fakamoʻui maʻongoʻongá.

ʻI he 2015 ne tali ai ʻe he Puleʻanga Fakatahatahá e meʻa naʻe ui “Ko e ʻAsenita ʻa e 2030 ki he Fakalakalaka Tuʻuloá.” Naʻe fakamatalaʻi ia “ko ha mape ki he melino mo e tuʻumālie ʻa e kakaí mo e palanité, ʻi he taimí ni pea ki he kahaʻú.” ʻOku kau ʻi he ʻAsenita ki he Fakalakalaka Tuʻuloá ha taumuʻa ʻe 17 ke aʻusia ʻi he aʻu ki he 2030, hangē ko e ʻikai ha masiva, ʻikai ha fiekaia, ako lelei, tuʻunga tatau ʻa tangata mo fafine, vai maʻa mo e moʻui haisini, mo ha ngāue lelei. 1

ʻOku mālie mo mahuʻinga ʻa e foʻi fakakaukau ko ia ʻo e fakalakalaka tuʻuloá. Neongo ia, ka ʻoku fuʻu vivili ange ʻa hono fehuʻia ʻo e ngaahi sōsaieti tuʻuloá. Ko e hā ʻa e ngaahi meʻa ʻoku nau pukepuke ha sōsaieti ke tupulakí, ko ha meʻa ʻokú ne taukaveʻi ʻa e fiefiá, fakalakalaká, melinó, mo e tuʻunga lelei ʻo hono kau mēmipá? ʻOku tau maʻu ha fakamatala fakafolofola ʻo ha sōsaieti tupulekina pehē ʻe ua. Ko e hā te tau lava ʻo ako meiate kinauá?

Naʻe malangaʻi ʻe he pēteliake mo e palōfita maʻongoʻonga ko ʻĪnoké ʻi he kuonga muʻá, ʻa e anga māʻoniʻoní pea naʻá ne “langa ha kolo naʻe ui ko e Kolo ʻo e Māʻoniʻoni, ʻa ia ko Saione.” 2 ʻOku pehē “naʻe ui ʻe he ʻEikí ʻa hono kakaí ko Saione, koeʻuhí he naʻa nau loto-taha mo fakakaukau taha, pea nau nofo ʻi he māʻoniʻoni; pea naʻe ʻikai ha kakai masiva ʻiate kinautolu.” 3

“Pea naʻe tāpuakiʻi ʻe he ʻEikí ʻa e fonuá, pea naʻa nau monūʻia ʻi he ngaahi moʻungá, pea ʻi he ngaahi potu māʻolungá, ʻo nau tupulekina.” 4

ʻOku ʻomi ʻe he kakai ʻo e senituli ʻuluakí mo e uá ʻi he Hemisifia Hihifó, ʻa ē naʻe ʻiloa ko e kau Nīfaí mo e kau Leimaná, ha sīpinga maʻongoʻonga ʻe taha ʻo ha sōsaieti tupulekina. ʻI he ʻosi e ngāue fakafaifekau fakaofo ʻa e Fakamoʻui kuo toetuʻú ʻiate kinautolú, naʻa “nau ʻaʻeva ʻo fakatatau ki he ngaahi fekau kuo nau maʻu mei honau ʻEiki mo honau ʻOtuá, ʻo nau fai atu ʻi he ʻaukai mo e lotu, pea ʻi heʻenau faʻa fakataha ke lotu mo fanongo ki he folofola ʻa e ʻEikí. …

“Pea naʻe ʻikai ha ngaahi femehekaʻaki, pe ngaahi fetēleni, pe ngaahi maveuveu, pe ngaahi feʻauaki, pe ngaahi loi, pe ngaahi fakapō, pe ha faʻahinga holi kovi ʻe taha; pea ko e moʻoni ʻoku ʻikai lava ke ʻi ai ha kakai ʻoku lahi hake ʻenau fiefiá ʻi he kakai kotoa pē kuo fakatupu ʻe he toʻukupu ʻo e ʻOtuá.” 5

Naʻe poupouʻi e ongo sōsaieti ʻi he ongo fakatātaá ni ʻe he ngaahi tāpuaki ʻo e langí, ʻa ia naʻe tupu mei heʻenau līʻoa ki he ongo fekau lahi ʻe uá: “Ke ke ʻofa ki [he ʻEiki] ko ho ʻOtuá ʻaki ho laumālié kotoa, mo hoʻo moʻuí kotoa, mo ho lotó kotoá,” pea “Ke ke ʻofa ki ho kaungāʻapí ʻo hangē pē ko koé.” 6 Naʻa nau talangofua ki he ʻOtuá ʻi heʻenau moʻui fakatāutahá, pea naʻa nau fetauhiʻaki ʻi he tuʻunga lelei fakatuʻasinó mo fakalaumālié. ʻI he fakalea ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá, ko e ongo sōsaieti ʻeni “[naʻe] feinga [ai] ʻa e tangata kotoa pē ki he meʻa ʻoku lelei [maʻa] hono kaungāʻapí, mo fai ʻa e ngaahi meʻa kotoa pē ʻaki ʻa e mata ʻoku hanga taha pē ki hono fakalāngilangiʻi ʻo e ʻOtuá.” 7

Ko e meʻapangó, hangē ko ia naʻe lea ki ai ʻa ʻEletā Kuenitini L. Kuki ʻaneuhú, ko e sōsaieti lelei ko ia naʻe fakamatalaʻi ʻi he 4 Nīfaí he Tohi ʻa Molomoná naʻe ʻikai ke aʻu ia ʻo senituli ʻe ua. Ko e tuʻuloá ʻoku ʻikai fakapapauʻi, pea ʻe lava pē ke tōlalo ha sōsaieti naʻe tupulaki ʻo kapau te ne liʻaki ʻa e ngaahi ʻulungaanga mahuʻinga ʻokú ne pukepuke ʻene melinó mo e tuʻumālié. ʻI he meʻá ni, naʻe kamata ʻa e kakaí ʻi heʻenau fakavaivai ki he koví, “ke mavahevahe fakafaʻahinga; pea kamata ke nau fokotuʻu ha ngaahi siasi maʻanautolu ke fakatupu ha koloa, pea nau kamata ke fakaʻikaiʻi ʻa e siasi moʻoni ʻo Kalaisí.” 8

“Pea naʻe hoko ʻo pehē ʻi he ʻosi atu ʻa e taʻu ʻe tolungeau, kuo fakaʻau ʻa e kakai fakatouʻosi ʻo Nīfaí mo e kau Leimaná ʻo fuʻu fai angahala ʻaupito ʻo ʻikai te nau faikehekehe.” 9

ʻI he ʻosi ha toe senituli ʻe taha, kuo mate ha lauimiliona ʻi he fetauʻaki ʻa e ongo tafaʻakí, pea ko honau fonua naʻe nofo melinó naʻe hōloa ia ʻo fetauʻaki fakamatakali.

ʻI heʻeku fakakaukau ki heni pea mo ha ngaahi sīpinga kehe ʻo ha ngaahi sōsaieti naʻe tupulaki pea hōloá, ʻoku ou tui ʻoku lelei ke pehē ko e taimi ʻoku sītuʻa ai e kakaí mei he ongoʻi haʻisia ki he ʻOtuá kae kamata ke falala ki he “nima ʻo e kakanó,” ʻoku maluʻaki mai leva ʻa e faingataʻá. Ko e falala ki he nima ʻo e kakanó ko e tukunoaʻi ia ʻa e Tokotaha faka-ʻotua naʻá Ne faʻu ʻa e ngaahi totonu ʻa e tangatá mo e ngeia ʻa e tangatá kae tokanga taha ki he koloá, mālohí, pea mo e fakalāngilangi ʻo e māmaní (pea faʻa manukia mo fakatangaʻi ʻa kinautolu ʻoku muimui ki ha tuʻunga moʻui kehé). Lolotonga iá, ʻoku fekumi ʻa kinautolu ʻi he ngaahi sōsaieti tuʻuloá ke hangē ko e lea ʻa e Tuʻi ko Penisimaní, ke “tupulaki ʻi he ʻilo ki he nāunau ʻo ia naʻá ne fakatupu [kinautolú], pe ʻi he ʻiloʻi ki he meʻa ko ia ʻoku totonu mo moʻoní.” 10

Kuo mātuʻaki mahuʻinga e faʻunga ʻo e fāmilí mo e tui fakalotú ki hono fakakoloaʻi ʻo e fakafoʻituituí mo e tukui koló fakatouʻosi, ʻaki e ngaahi ʻulungaanga ʻokú ne pukepuke ha sōsaieti ʻoku tolongá. Ko e ngaahi ʻulungaanga ko ʻení, ʻa ia ʻoku fakavaʻe ʻi he folofolá, ʻoku kau ai ʻa e angatonú, fatongiaʻakí mo e haʻisiá, manavaʻofá, nofo-malí mo e anganofo ʻi he nofo-malí, fakaʻapaʻapaʻi ʻo e niʻihi kehé mo ʻenau koloá, ngāue tokoní, pea mo e fiemaʻu pea mo e fakaʻeiʻeiki ʻo e ngāué.

Naʻe hiki ʻe he pule nusipepa ʻiloa ko Sēlati Peika ha fakamatala ʻi he konga kimuʻa ʻo e taʻu ní ʻi he The Wall Street Journal ʻo fakahīkihikiʻi ʻene tamai ko Feletiliki Peiká, ʻi he hokosia e taʻu 100 ʻo ʻene tangataʻeikí. Naʻe fakamatala ʻa Peika ki he ʻuhinga ʻo e moʻui fuoloa ʻa ʻene tangataʻeikí pea naʻá ne toe tānaki atu mo e ngaahi fakakaukau ko ʻení:

“Neongo te tau loto kotoa ke ʻilo ʻa e fakapulipuli ki he moʻui fuoloá, ka ʻoku ou faʻa ongoʻi ʻe lelei ange ke tuku hatau taimi lahi ange ki hono fakakaukauʻi pe ko e hā ʻokú ne fakatupu ha moʻui ʻoku leleí, neongo pe ko e hā ʻa e lōloa ʻo e taimi ʻoku tau maʻú. Te u pehē ʻi he meʻá ni ʻoku ou ʻilo ʻa e fakapulipuli ʻa ʻeku tangataʻeikí.

“Naʻe tupu hake ia ʻi ha kuonga naʻe fakamatalaʻi ʻa e moʻuí ʻe he fatongiá, kae ʻikai ko e meʻa ʻoku ʻi ai ʻete totonu ki aí; ko e ngaahi fatongia fakasōsialé, kae ʻikai ko e ngaahi totonu fakatāutahá. Ko e tefitoʻi moʻoni pule ʻi hono taʻu teaú ko ʻene ongoʻi ko ia hono fatongia—ki he fāmilí, ʻOtuá, mo e fonuá.

“Naʻe hoko ʻeku tamaí ko ha husepāniti fai-mateaki ki hono uaifí ʻi ha taʻu ʻe 46, ko ha tamai fua fatongia ki heʻene fānau ʻe toko onó, ʻi ha kuonga naʻe lahi ai ʻa e maumau ʻo movete ai ʻa e ngaahi fāmilí. Naʻe ʻikai ha taimi te ne tokanga taha ai mo matuʻaki tokanga lahi ange, ka ko e taimi naʻe tofanga ai ʻeku ongomātuʻá ʻi ha fakamamahi ʻo e mālōlō siʻa taha ʻo e fānaú. …

“Pea ʻi ha kuonga naʻe fakautuutu ai ʻa e fieʻilo ki he tui fakalotú, kuo moʻui ʻeku tangataʻeikí ko ha taha Katolika moʻoni mo faivelenga, ʻi ha tui taʻe-ueʻia ki he ngaahi talaʻofa ʻa Kalaisí. ʻIo, ʻoku ou faʻa fakakaukau ko e ʻuhinga ʻo ʻene moʻui fuoloá he ʻokú ne mateuteu lelei ange ki he maté ʻi ha toe taha kuó u fetaulaki mo ia.

“Ko ha tangata monūʻia au—ʻo tāpuekina ʻaki ha ako lelei, ko ha fāmili fakaʻofoʻofa, mo ha ngaahi lavameʻa fakaemāmani naʻe ʻikai haʻaku totonu ki ai. Kae tatau ai pē pe ko e hā hono lahi ʻeku laukaú mo ʻeku houngaʻiá, ʻoku tōloto pē ia ʻi he laukau mo e houngaʻia ʻoku ou maʻu ki he tangata, naʻe ʻikai ke ne faʻa fakahaaʻi ʻa e meʻa naʻá ne ongoʻí, ʻikai ʻamanaki ki ha pale pe fakalāngilangi, kae ngāue pē—ʻi ha senituli kakato ʻeni—ʻo fakahoko ha fanga kiʻi ngāue iiki, ngaahi ngafa, pea hiliō aí, ʻa ʻene fiefia ʻi he moʻui maʻá.” 11

Kuo hōloa ʻa e fakakaukau ko ia ʻoku mahuʻinga ʻa e lotú mo e tui fakalotú ʻi ha ngaahi fonua lahi, ʻi he ngaahi taʻu kimui ní. ʻOku tokolahi ange ha kakai ʻoku nau fakakaukau ʻoku ʻikai toe fiemaʻu ʻi māmani ʻi he ʻahó ni ʻa e tui mo e fakaʻapaʻapa ki he ʻOtuá ʻi he moʻui faitotonú, ʻi he fakafoʻituituí pe sōsaietí. 12 ʻOku ou fakakaukau te tau loto tatau kotoa, ko kinautolu ko ē ʻoku fakahaaʻi ʻoku ʻikai haʻanau tui fakalotú, ʻe lava pē, pea ʻoku nau faʻa hoko, ko ha kakai lelei mo angatonu. Ka, he ʻikai ke tau loto tatau ʻi he pehē ʻoku ʻikai ha tokoni fakalangi ʻi he meʻá ni. Ko ʻeku ʻuhinga ʻeni ki he Maama ʻa Kalaisí. Naʻe folofola ʻa e Fakamoʻuí, “Ko au ʻa e maama moʻoni ʻoku fakamaama ʻa e tangata kotoa pē ʻoku haʻu ki he māmaní.” 13 ʻOku tatau ai pē pe ʻoku maʻu ha ʻiloʻi pe ʻikai, ka ko e tangata, fefine, mo e fānau kotoa pē ʻi he tui fakalotu, feituʻu, mo e kuonga kotoa pē kuo fakafonu ʻaki e Maama ʻo Kalaisí pea ʻoku nau maʻu ai ha ʻilo ki he totonú mo e halá, ʻa ē ʻoku tau faʻa ui ko e konisēnisí. 14

Ka, ko e taimi ʻoku fakamavaheʻi ai ʻe he tōʻonga fakamāmaní ʻa e angatonu fakataautaha mo fakafonua ʻa e kakaí mei heʻenau ongoʻi haʻisia ki he ʻOtuá, ʻokú ne tuʻusi ai ʻa e moʻuí mei hono tupuʻangá. He ʻikai feʻunga ʻa e fakafalala ki he taufatungamotuʻá mo e tukufakaholó ke ne pukepuke ʻa e leleí ʻi he sōsaietí. Ko e taimi ʻoku ʻikai maʻu ai ʻe ha taha ha ʻotua ʻoku māʻolunga ange ʻiate iá, pea ʻikai kumia ki ha lelei ʻoku maʻongoʻonga ange ʻi hono fakatōliʻa pē hono uʻa mo e manako ʻaʻaná, ʻe hāsino pē ʻa e ngaahi nunuʻá ʻi hono taimi totonú.

Hangē ko ʻení, ko e sōsaieti ko ia fakangatangata ai ʻa e fetuʻutaki fakasekisualé ʻi he loto ki aí, ko ha sōsaieti ia ʻoku hōloa. Ko e tonó, tōʻonga fakaʻaluʻalú, fāʻele tuʻutāmakí, 15 mo e fili ke fakatōtamá ko ha niʻihi pē ia ʻo e ngaahi nunuʻa kovi ʻoku tupu mei he ngaahi liliu fakasekisualé. ʻOku kau ʻi he ngaahi nunuʻa ʻokú ne fakafepakiʻi e tuʻunga tuʻuloa ʻo ha sōsaieti leleí ʻa e fakaʻau ke tokolahi ʻa e siʻi fānau ʻoku tupu masivesivá pea ʻikai ha tākiekina lelei ʻo ha tamaí, ko e taimi ʻe niʻihi ʻoku laui toʻu tangata ia; ko hono fuesia toko taha pē ʻe ha houʻeiki fafine ʻa e ngaahi fatongia ʻoku totonu ke fefuaʻakí; mo e tōnounou lahi ʻo e ako fakaeʻatamaí ʻi hono fakafatongiaʻi ʻo e ngaahi akoʻangá, mo ha ngaahi faʻunga kehe, ke nau fetongi e ngaahi tōnounou ʻi ʻapí. 16 ʻOku tānaki atu ki he ngaahi tōʻonga fakasōsiale ko ʻení ʻa e ngaahi tūkunga taʻefaʻalaua ʻo e fakamamahi mo e tuenoa fakafoʻituituí—ko e fakaʻauha fakaʻatamai mo fakaeloto ʻoku hoko ki he halaiá mo e tonuhiá fakatouʻosi.

Naʻe pehē ʻe Nīfai:

“Malaʻia ia ʻokú ne tokanga ʻo talangofua ki he ngaahi akonaki ʻa e tangatá, pea fakaʻikaiʻi ʻa e mālohi ʻo e ʻOtuá, mo e meʻa-foaki ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní! …

“… ʻE malaʻia ʻa kinautolu kotoa pē ʻoku tetetete mo ʻita koeʻuhi ko e moʻoni ʻa e ʻOtuá!” 17

ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, ko ʻetau pōpoaki fakafiefia ki heʻetau fānaú mo e faʻahinga kotoa ʻo e tangatá, ʻoku fakahinohino mai ko e “moʻoni ʻo e ʻOtuá” ko ha founga lelei ange, pe hangē ko e lau ʻa Paulá, “ko ha hala ʻoku lelei lahi [ange],” 18 ko ha hala ki he fiefia fakataautaha mo e lelei ʻa e tukui koló, ʻi he taimí ni, pea mo ha nonga mo e fiefia taʻengata ʻi he hili ʻa e moʻui ní.

ʻOku ʻuhinga ʻa e moʻoni ʻa e ʻOtuá ki he ngaahi moʻoni tefito ʻokú ne fakavaʻe ʻa ʻEne palani ʻo e fiefia maʻa ʻEne fānaú. Ko e ngaahi moʻoní ʻeni, ʻoku moʻui ʻa e ʻOtuá; ko e Tamai Fakalangi Ia ʻa hotau laumālié; kuó Ne foaki mai ha ngaahi fekau ʻoku fakatau ki ha fiefia kakato mo Ia, ko hano fakahaaʻi ia ʻo ʻEne ʻofá; ko Sīsū Kalaisí ko e ʻAlo ia ʻo e ʻOtuá pea mo hotau Huhuʻí; naʻá Ne mamahi mo pekia ke fakalelei e ngaahi angahalá ʻo kapau te tau fakatomala; naʻá Ne toe tuʻu mei he pekiá, ʻo fakahoko ai e Toetuʻú maʻá e faʻahinga kotoa ʻo e tangatá; pea te tau tutuʻu kotoa ʻi Hono ʻaó ke fakamāuʻi, ke ʻekeʻi meiate kitautolu ʻetau moʻuí. 19

Naʻe fakafisi ʻa e palōfita ko ʻAlamaá mei hono tuʻunga ko e fakamaau lahí, ʻi he ʻosi ha taʻu ʻe hiva ʻo e “pule ʻa e kau fakamāú” ʻi he Tohi ʻa Molomoná, ke ngāue taimi kakato ʻi hono tuʻunga fakataki ʻi he Siasí. Ko ʻene taumuʻá ke lea ki he hīkisia, fakatanga, pea mo e mānumanu ne tupu ʻi he lotolotonga ʻo e kakaí kae tautautefito ki he kāingalotu ʻo e Siasí. 20 Naʻe pehē ʻe ʻEletā Sitīveni D. Natalo, “Naʻe ʻikai ko e fili fakalaumālie ʻa [ʻAlamaá] ke fakaʻaongaʻi ha taimi lahi ke feinga ke faʻu mo fakamālohia ha ngaahi tuʻutuʻuni ke fakatonutonu e tōʻonga ʻa hono kakaí, ka ke lea kiate kinautolu fekauʻaki mo e folofola ʻa e ʻOtuá, ke akoʻi ʻa e tokāteliné pea tuku ke taki kinautolu ʻe heʻenau mahino ki he palani ʻo e huhuʻí, ke liliu honau ʻulungāngá.” 21

ʻOku lahi ha ngaahi meʻa te tau lava ʻo fai ko e kaungāʻapi mo e tangataʻifonuá, ke tokoni ki he tuʻuloa mo e lavameʻa ʻa e sōsaieti ʻoku tau nofo aí, pea ko ʻetau tokoni mahuʻinga mo tuʻuloa tahá ke akoʻi mo moʻui ʻaki e ngaahi moʻoni ʻi he palani maʻongoʻonga ʻo e huhuʻi ʻa e ʻOtuá. Hangē ko hono fakamatalaʻi ʻi he fakalea ʻo e himí:

[ʻI he tui ʻetau tamaí, te tau ʻofá

ʻI he kaumeʻá mo e filí ʻi hotau ngaahi faingataʻaʻiá,

Pea malangaʻi atu, foki, ʻi he founga ʻo e ʻofá,

ʻI he ngaahi lea ʻofá mo e moʻui maʻá]. 22

Kapau ʻe fāifeinga hatau niʻihi feʻunga mo ha niʻihi feʻunga ʻo hotau kaungāʻapí ke fakahoko ʻetau ngaahi filí mo tataki ʻe he moʻoni ʻa e ʻOtuá ʻa ʻetau moʻuí, ʻe lahi fau ʻa e angatonú ʻi he sōsaieti kotoa.

ʻI he ʻofa ʻa ʻetau Tamai Hēvaní, naʻá Ne foaki ai ʻa Hono ʻAlo pē Taha ko Sīsū Kalaisí ka tau lava ʻo maʻu ʻa e moʻui taʻengatá. 23

“ʻOku ʻikai fai [ʻe Sīsū Kalaisi] ha meʻa ʻo kapau ʻe ʻikai ʻaonga ia ki he kakai ʻo e māmaní; he ʻokú ne ʻofa ki he māmaní, ʻio, ʻo aʻu ki heʻene tuku hifo ʻa ʻene moʻui ʻaʻaná koeʻuhí ke ne tohoakiʻi kiate ia ʻa e kakai fulipē. Ko ia, ʻoku ʻikai te ne fekau ki ha tokotaha ke ʻoua te ne maʻu ʻa ʻene fakamoʻuí.

“Vakai, ʻokú ne tangi koā ki ha taha, ʻo pehē: ʻAlu ʻiate au? Vakai, ʻoku ou pehē kiate kimoutolu, ʻOku ʻikai; ka ʻokú ne folofola: Mou haʻu kiate au, ʻa kimoutolu kotoa pē ʻa e ngaahi ngataʻanga ʻo e māmaní, fakatau mai ʻa e huʻa huhu mo e hone taʻe-ha-paʻanga pea taʻe-ha-totongi.” 24

ʻOku tau fakahaaʻi ʻeni “ʻi he loto-molumalu, ʻi he laumālie ʻo e angamalū,” 25 pea ʻi he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.

Ngaahi Fakamatalá

  1. Vakai, “The 17 Goals,” United Nations Department of Economic and Social Affairs website, sdgs.un.org/goals.

  2. Mōsese 7:19.

  3. Mōsese 7:18.

  4. Mōsese 7:17.

  5. 4 Nīfai 1:12, 16.

  6. Mātiu 22:37, 39.

  7. Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 82:19.

  8. 4 Nīfai 1:26.

  9. 4 Nīfai 1:45.

  10. Mōsaia 4:12.

  11. Gerard Baker, “A Man for All Seasons at 100,” The Wall Street Journal, Feb. 21, 2020, wsj.com.

  12. Vakai, Ronald F. Inglehart, “Giving Up on God: The Global Decline of Religion,” Foreign Affairs, Sept./ Oct. 2020, foreignaffairs.com; see also Christine Tamir, Aidan Connaughton, and Ariana Monique Salazar, “The Global God Divide,” Pew Research Center, July 20, 2020, especially infographic “Majorities in Emerging Economies Connect Belief in God and Morality,” pewresearch.org.

  13. Tokātekine mo e Ngaahi Fuakava 93:2; vakai foki, Molonai 7:16, 19.

  14. Vakai, Boyd K. Packer, “The Light of Christ,” Liahona, Apr. 2005, 10; vakai foki, D. Todd Christofferson, “Truth Endures,” Religious Educator, vol. 19, no. 3 (2018), 6.

  15. ʻI heʻeku fakamatala ʻa e fakatātā ko ʻení, ʻoku ou ʻuhinga ai ki he ngaahi nunuʻa faingataʻa ʻoku malava ke hoko ki he fānaú ko ha “ngaahi nunuʻa kovi” kae ʻikai ko e fānaú [ʻa e nunuʻa koví]. Ko e fānau kotoa pē ʻa e ʻOtuá ʻoku pelepelengesi, pea ko e moʻui kotoa pē ʻoku mahuʻinga taʻe-hano-tatau neongo pe ko e hā e tūkunga ne fanauʻi aí.

  16. Vakai, ki he sīpinga Pew Research Center, “The Changing Profile of Unmarried Parents,” Apr. 25, 2018, pewsocialtrends.org; Mindy E. Scott and others, “5 Ways Fathers Matter,” June 15, 2016, childtrends.org; and Robert Crosnoe and Elizabeth Wildsmith, “Nonmarital Fertility, Family Structure, and the Early School Achievement of Young Children from Different Race/Ethnic and Immigration Groups,” Applied Developmental Science, vol. 15, no. 3 (July–Sept. 2011), 156–70.

  17. 2 Nīfai 28:26, 28

  18. 1 Kolinitō 12:31

  19. Vakai, ʻAlamā 33:22

  20. Vakai, ʻAlamā 4:6–19

  21. Stephen D. Nadauld, Principles of Priesthood Leadership1999), 13; vakai foki, ʻAlamā 31:5

  22. “Faith of Our Fathers,” Hymns,no. 84.

  23. Vakai, Sione 3:16

  24. 2 Nīfai 26:24–25vakai foki, 2 Nīfai 26:33

  25. Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 100:7