Akonaki ʻa e Kau Palesitení
Vahe 23:‘Hono ‘Ikai Lelei mo Faka‘ofo‘ofa … ke Nofo Fakataha ‘i he Uouangataha’


Vahe 23

“Hono ‘Ikai Lelei mo Faka‘ofo‘ofa … ke Nofo Fakataha ‘i he Uouangataha”

“Ko e ngāue mālohi mo faaitahá, ‘oku ma‘u ai ‘a e olá.”

Mei he Mo‘ui ‘a Siosefa Sāmitá

‘I he ‘aho 27 ‘o Tīsema 1832, na‘e ma‘u ai ‘e he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ha fekau mei he ‘Eikí ke kamata langa ‘e he Kāingalotú ha temipale ‘i Ketilani (vakai,T&F 88:119). ‘I he ‘aho 1 ‘o Sune 1833, na‘e toe fai ai ‘e he ‘Eikí ha ngaahi fakahinohino ki he Palōfitá: “Ko ‘eni ‘a e potó, pea mo e fakakaukau ‘a e ‘Eikí—tuku ke langa ‘a e falé, ‘o ‘ikai tatau mo e founga ‘a e māmaní… ; tuku ke langa ia ‘o tatau mo e anga te u fakahā atu ki ha toko tolu ‘o kimoutolu” (T&F 95:13–14).

Hili ha ngaahi ‘aho si‘i mei ai, na‘e fakahoko leva ‘e he ‘Eikí ‘Ene tala‘ofá, ‘o Ne ‘oange kia Siosefa Sāmita mo hono ongo tokoni ‘i he Kau Palesitenisī ‘Uluakí ha me‘a-hā-mai fakaofo, ‘a ia ne nau mamata ai ki he fakaikiiki ‘o e palani ki he temipalé. Na‘e fakamatala‘i ki mui ange ‘e Feletiliki G. Uiliamisi, ko e Tokoni Ua ‘i he Kau Palesitenisī ‘Uluakí ‘o pehē: “Na‘e ma‘u ‘e Siosefa [Sāmita] ‘a e folofola ‘a e ‘Eikí ke ne ‘ave hono ongo tokoní, [Feletiliki G.] Uiliamisi mo [Sitenei] Likitoni, pea omi ki he ‘ao ‘o e ‘Eikí, pea te Ne fakahā kiate kinautolu ‘a e palani pe sīpinga ‘o e fale ke langá. Na‘a mau tū‘ulutui ai, ‘o ui ki he ‘Eikí, pea na‘e lava ke mau mamata ki he falé, ‘a ia ko au na‘á ku mu‘aki fakatokanga‘í. Hili ia pea mau toki mamata fakataha ki ai. ‘I he hili ‘o ‘emau vakai lelei ki he tafa‘aki ki tu‘á, na‘e hangē na‘e ha‘u ‘a e falé ‘i ‘olunga ‘iate kimautolú.”1

‘I hono fakamatala‘i ko ia ‘e Siosefa Sāmita ki he fakataha alēlea ‘o e kau taula‘eiki lahí ‘a e palani nāunau‘ia kuo fakahā ki he Kau Palesitenisī ‘Uluakí, na‘e fiefia ‘a e kau takí pea nau ō leva he taimi pē ko iá ke fili ha tu‘u‘anga—ko ha potu ‘i ha ngoue‘anga uite na‘e tō ‘e he kau tautehina Sāmitá ‘i he fa‘ahita‘u fakatōlau ki mu‘á. Na‘e lele ‘i he taimi pē ko iá ‘a Hailame Sāmita ke ‘omi ha hele tu‘usi ke kamata hono faka‘ata‘atā ‘o e potu kelekelé ki he langá, mo kaila pē, “ ‘Oku tau teuteu ke langa ha fale ‘o e ‘Eikí, pea ‘oku ou fakapapau ko au ‘e mu‘omu‘a taha ki he ngāué.”2

Na‘e hoko ‘a e ongo vēkeveke ko ‘ení ko ha mālohi ke ne fakatahataha‘i ‘a e Kāingalotú ‘i he taimi na‘a nau ngāue fakataha aí mo feilaulau ke langa ‘a e ‘uluaki temipale ‘i he kuonga faka‘osí ni. Fakatatau mo e fakahinohino ‘a ‘Ema Sāmitá, na‘e ngaohi ai ‘e he kakai fefiné ha ngaahi sitōkeni, ngaahi talausese, mo ha ngaahi kofu fakamāfana ma‘á e kau tangata ngāue ‘o e temipalé. Na‘e toe ngaahi foki ‘e he hou‘eiki fafiné ha ngaahi puipui mo ha ngaahi kāpeti ki he temipalé, kae tokanga‘i ‘a e ngāue ki he loto‘i temipalé ‘e Pilikihami ‘Iongi. Na‘e fakatau ‘e Misa Sione Tena ‘ene faama hekitā ‘e 890.31 ‘i Niu ‘Ioké, pea tū‘uta mai ki Ketilani ‘o taimi tonu pē ke ‘oange ki he Palōfitá ‘a e $2,000 ke fakahaofi‘aki ‘a e malu‘i ‘o e konga kelekele ‘o e temipalé, ‘a ia na‘e ‘amanaki ke molé. Na‘e le‘ohi ‘a e temipalé ‘i he taimi po‘ulí ‘e ha kau tangata, mo mohe pē ‘i honau vala tatau na‘a nau tui he‘enau ngāue langá ‘i he ‘ahó, ke malu‘i ‘a e temipalé mei he fakatanga ne fakamanamana maí.

Na‘e pehē ‘e he Palōfitá: “Na‘e fai ha teuteu lahi ki hono langa ‘o ha fale ‘o e ‘Eikí; pea neongo ‘a e masiva ‘a e Siasí, ka na‘e fengāue‘aki fakataha ‘emau uouangatahá, nofo melinó pea mo ‘emau ‘ofá ke fakamālohia kimautolu ‘i hono fakahoko ‘o e ngaahi fekau ‘a e ‘Otuá.”3

Na‘e fakamatala‘i ‘e Hiipa C. Kimipolo, ‘a ē na‘e hoko ko e mēmipa ‘o e Kōlomu ‘o e Toko Hongofulu Mā Uá ‘a e ngāue lahí ni ‘i ha ta‘u ‘e taha ki mu‘a pea toki fakatapui ‘a e temipalé, ‘o pehē: “Na‘e faaitaha e siasí kotoa ‘i he ngāué ni, pea na‘e tokoni ‘a e tokotaha kotoa pē. Ko kinautolu na‘e ‘ikai ke ‘i ai ha‘anau fanga hoosi tohó, na‘a nau ō kinautolu ‘o ngāue ‘i he tā‘anga maká ‘o teuteu ‘a e ngaahi maká ke toho mai ki he falé.”4 Na‘e toe fakamatala‘i foki ‘e ‘Eletā Kimipolo ‘o pehē: “Na‘e pehē ‘e Siosefa, ‘Mou omi, si‘i ngaahi tokoua, tau ō ki he tā‘anga maká ‘o ngāue ma‘á e ‘Eikí.’ Pea na‘e ‘alu tonu pē mo e Palōfitá ‘i hono sote mo hono talausese ngakōkoó [ko e vala ngāue] ‘o ngāue ‘i he tā‘anga maká ‘o tatau mo e toengá. Pea ‘i he Tokonaki kotoa pē na‘a mau ‘omi ai ‘a e fanga hoosi tohó ke nau toho ‘a e maká ki he Temipalé, pea na‘a mau hokohoko pehē atu ai kae ‘oua kuo ‘osi ‘a e falé; lolotonga iá na‘e niti, lalanga tupenu, o tuitui ma‘u pē homau ngaahi uaifí mo… fakahoko ‘a e ngaahi ngāue kehekehe kotoa pē.”5

Ko e ngāue ko ‘eni ‘a e Kāingalotu ‘i Ketilaní ko e sīpinga angamaheni ia ‘o e uouangataha, mo e feilaulau, pea mo e lī‘oa ‘e malava ke fakahoko ai ‘a e ngaahi taumu‘a ‘a e ‘Eikí ‘i he ngaahi ta‘u ka hoko maí. Ko e taha pē ‘eni ‘o e ngaahi taimi na‘e faaitaha ai ‘a e Kāingalotú ‘o nau muimui ki he fale‘i ‘a e Palōfita ko Siosefa Sāmitá: “Ko e ngāue mālohi mo fāitahá ‘okuma‘u ai ‘a e olá.”6

Ngaahi Akonaki ‘a Siosefa Sāmitá

‘I he taimi ‘oku tau ngāue ai ‘i he uouangatahá, te tau lava ke fakahoko lelei ange ai e ngaahi taumu‘a ‘a e ‘Otuá.

“ ‘Oku [tau] ongo‘i fiefia ke fe‘iloaki mo e Kāingalotú ‘i ha toe Konifelenisi Lahi ‘e taha [‘Okatopa 1840]. … ‘Oku kei loto vēkeveke, vilitaki, mo longomo‘ui ai pē ‘a e Kāingalotú ‘i he ngāue ma‘ongo‘onga ‘o e ngaahi ‘aho faka‘osí; pea ‘oku ‘omi ‘e he [me‘á ni] kiate kitautolu ha fiefia mo ha fakafiemālie, mo ne fakalotolahi‘i lahi kitautolu ‘i he lolotonga ‘o ‘etau fekuki mo e ngaahi faingata‘a ‘oku ‘i hotau halá.

“Fakatauange ke fakahaa‘i ma‘u pē ‘e he kau tangatá ‘a e fa‘ahinga loto ko iá, mo hiki hake homau ngaahi nimá, pea kuo pau ke mau laka atu ki mu‘a; ‘e teka atu ‘a e ngāue ‘a e ‘Eikí, ‘e fokotu‘u hake ‘a e Temipale ‘o e ‘Eikí, ‘e fakalotolahi‘i ‘a e Kaumātu‘a ‘o ‘Isilelí, langa hake mo Saione, ‘o hoko ko e vīkiviki‘anga, fiefia‘anga, pea mo e lāngilangi‘ia ‘anga ‘o e māmaní kotoa; pea ‘e fetāliaki mei he tafungofunga ki he tafungofunga, pea mei he mo‘unga ki he mo‘unga, pea mei he motu ki he motu, pea mei he konitinēniti ki he konitinēniti, ‘a e hiva ‘o e fakahīkihiki, mo e nāunau, mo e fakalāngilangi, pea mo e ngeia ‘o Ia ‘oku nofo ‘i he taloní, pea ki he Lamí ‘o ta‘e ngata pea ta‘e ngata, pea ‘e hoko ‘a e ngaahi pule‘anga ‘o māmaní ko e pule‘anga ‘o hotau ‘Otuá mo Hono Kalaisí [vakai, Fakahā 11:15].

“ ‘Oku tau fiefia mo‘oni ke ‘ilo ‘oku ‘i ai ha fa‘ahinga laumālie uouangataha pehē ‘oku ‘i he siasí fakakātoa, ‘i heni pea ‘i mulí na, ‘i he konitinēnití ni, pea pehē foki ki he ‘otu motu ‘o e tahí; he ‘i he tefito‘i mo‘oni ko ‘ení, pea mo hono fakatahataha‘i ‘o ‘etau ngāué, te tau lava ai ke fakahoko lelei ‘a e ngaahi taumu‘a ‘a hotau ‘Otuá.”7

“ ‘Oku vave ‘aupito e ‘alu hake ‘a e [Temipale Nāvuú]; ‘oku fakaongosia lahi ‘a e nima kotoa pē ke lava hono langá, pea ‘oku fakalakalaka lelei ‘a e ngaahi me‘a kotoa pē, pea ‘i he fa‘ahita‘u fakatōlau ka hokó, ‘oku tau ‘amanaki ke mamata ki ha lava ‘a e falé. … Na‘e fa‘a ‘i ai ha toko nimangofulu na‘a nau tā maka ‘i he lolotonga ‘o e fa‘ahita‘u momokó, pea ‘i he taimi tatau pē na‘e ‘i ai mo ha tokolahi kehe na‘a nau femo‘uekinia ‘i hono toho maí, pea ‘i ha toe ngaahi ngāue kehe pē foki. …

“Lolotonga e femo‘uekina ‘a e kakaí ‘i he‘enau feinga ke fakahoko ‘enau taki taha ngāue faka‘ahó, mo ngāue‘i ‘a e vahe hongofulu ‘e taha ‘o honau taimí, ‘oku ‘i ai mo ha ni‘ihi na‘e ‘ikai ke nau fu‘u loto‘aki hono ‘omi ‘o ‘enau vahehongofulú pea mo e ngaahi koloa fakatapuí ki he taumu‘a tatau ko ‘ení. Talu mei hono fokotu‘u ‘o e Siasí ni mo e te‘eki ai ke tau mamata ‘i hano fakahaa‘i pehē ‘a e loto fie talangofua ki he [ngaahi fiema‘u] ‘a Sihová, ha holi lahi ange ke fai ‘a e finangalo ‘o e ‘Otuá, faka‘aonga‘i ha vilitaki ‘oku lahi angé, pe fakahoko ha ngaahi feilaulau lahi ange ‘i ha toe taimi, he kuo ‘osi folofola ‘a e ‘Eikí, ‘Tuku ke langa ‘a e temipalé ‘aki ‘a e vahehongofulu ‘a hoku kakaí.’ [Vakai T&F 97:10–11.] INa‘e hangē na‘e ‘i he kakai lalahí pea mo e kau talavoú ma‘u ai pē, ‘i he kakai tangatá pea mo e kakai fefiné, ‘i he fānau tangatá mo e fānau fefiné, pea na‘a mo kinautolu ko e sola na‘e ‘ikai ke kau ‘i he Siasí, ‘a e laumālie ‘o e fa‘a ngāué, fa‘a foakí mo e talangofuá, ‘o nau fā‘ūtaha ‘i ha anga fie tokoni ta‘e ‘amanekina ‘i hono fakahoko ‘o e ngāue ma‘ongo‘ongá ni; pea na‘a mo e uitoú, neongo ‘ene masivá na‘e ‘ikai ke lava ‘o ta‘ofi ‘i ha ngaahi me‘a lahi mei he‘ene foaki mai ‘ene kihi‘i pa‘anga ‘e uá.

“ ‘Oku mau ongo‘i ‘i he taimí ni ke fakahoko atu ki he taha kotoa, ki he kakai lalahí pea mo e kakai kei talavoú, ‘o fakatou tatau pē ‘i he Siasí pea mo tu‘a, ‘a ‘emau fakamālō ta‘e tūkua ki he‘enau fie tokoni ta‘e fakakouna‘í, ‘i he‘enau anga‘ofa, faivelenga, pea mo ‘enau talangofua, kuo fakahaa‘i tonu ‘i he me‘á ni. ‘O ‘ikai koe‘uhí ko ha‘amau ma‘u ai ha pa‘anga fakafo‘ituitui, ka ko e taimi ‘oku hā ai mei he hou‘eiki tangatá, ‘o hangē ‘i he me‘a ko ‘ení, ‘a e uouangataha ‘i he taumu‘á mo e palaní, pea taki taha tuku mai kotoa honau uma ki he ngāué, ‘oku mole atu leva ‘etau ta‘e manongá, ‘etau ongosiá, ‘etau hela‘iá pea mo ‘etau loto hoha‘á, he kuo fakama‘ama‘a‘i ‘etau kavengá mo ma‘ama‘a [vakai, Mātiu 11:30].”8

“Ko ‘eni, te u toe lea faka‘osi ‘aki ‘eni ki he taha kotoa, ‘o hangē ko e tangata Saame ‘o e kuonga mu‘á, ‘Vakai ki hono lelei pea mo hono fakafiemālie ‘o e nofo fakataha ‘a e kāingá ‘i he fe‘ofo‘ofaní. ‘Oku tatau ia mo e lolo mahu‘inga ki he ‘ulú, ‘a ia na‘e tafe hifo ki he halakava, ‘io ko e halakava ‘o ‘Ēloné, pea ‘alu hifo ki he kapa ‘o hono ngaahi kofú, ‘oku hangē ko e hahau ‘o Heamoní, pea hangē ko e hahau na‘e tō ki he ngaahi mo‘unga ‘o Saioné; he na‘e fekau ‘i ai ‘e [he ‘Eikí] ‘a e monū‘iá, ‘io, ko e mo‘ui ta‘engatá!’ Ko e uouangatahá ko e mālohi. [Vakai, Saame 133:1–3.]”9

‘Oku tau tupulaki ‘i he uouangataha ‘i he taimi ‘oku tau feinga ai ke talangofua ki he ngaahi fono ‘a e ‘Otuá mo ikuna‘i ‘a e ngaahi ongo‘i siokitá mo e tāufehi‘á.

Na‘e faitohi ‘a e Palōfitá ‘i Tīsema ‘o e 1840 ki he kau mēmipa ‘o e Kōlomu ‘o e Toko Hongofulu Mā Uá mo ha kau taki lakanga fakataula‘eiki kehe na‘e ngāue fakafaifekau ‘i Pilitānia Lahi, ‘o pehē: “ ‘Oku mātu‘aki … fakafiemālie ki he‘eku fakakaukaú, ‘i he femahino‘aki lelei ‘i homou vaá, pea mo e talangofua fiefia ‘a e Kāingalotú ki he fale‘í, mo [faifeinga] fakataha ‘i he ngāue ko ‘eni ‘o e ‘ofá, pea mo hono tu‘uaki atu ‘o e mo‘oní mo e mā‘oni‘oní. Ko e me‘a ‘eni ‘oku totonu ke ‘i he Siasi ‘o Sīsū Kalaisí; he ko e uouangatahá ko ha mālohinga. ‘Vakai ki hono lelei pea mo hono fakafiemālie ‘o e nofo fakataha ‘a e kāingá ‘i he fe‘ofo‘ofa ní!’ [Saame 133:1.] Tuku ke tanumaki ma‘u ai pē ‘e he Kāingalotu ‘o e Fungani Mā‘olungá ‘a e tefito‘i mo‘oni ko ‘ení, pea kuo pau ke hoko mai ‘a e ngaahi tāpuaki nāunau‘ia tahá, ‘o ‘ikai kiate kinautolu fakafo‘ituitui pē, ka ki he Siasí fakakātoa—‘e tauhi ai ‘a e maau ‘o e siasí, faka‘apa‘apa‘i hono kau ma‘u lakangá, pea fai ‘i he fie talangofua mo e fiefia ki hono ngaahi fiema‘ú. …

“Tuku ke manatu‘i ‘e he Kāingalotú ko e ngaahi me‘a lalahí ‘oku makatu‘unga ia ‘i he‘enau ngaahi feinga fakafo‘ituituí, pea ‘oku ui kinautolu ke nau hoko ko e kaungāngāue fakataha mo kitautolu pea mo e Laumālie Mā‘oni‘oní ‘i hono fakahoko ‘o e ngāue ma‘ongo‘onga ‘o e ngaahi ‘aho faka‘osí; pea ‘i he fakakaukau ki hono lahí, ‘oku tatau pē ia mo e ngaahi tāpuaki pea mo e ngaahi nāunau ‘o e ngāue ‘o e ‘aho faka‘osí, tuku ke ‘oua na‘a ngata pē ‘i hono tanu hifo ‘o e siokita kotoa pē, kae faka‘auha faka‘aufuli; pea tuku ‘a e ‘ofa ki he ‘Otuá mo e tangatá ke tu‘u ma‘u, pea pule ‘i he ‘atamai kotoa pē, koe‘uhí ke tatau honau lotó mo ‘Īnoke ‘o e kuonga mu‘á, ‘o mahino ki ai ‘a e me‘a kotoa pē, ‘o e lolotongá, kuo hilí pea mo e kaha‘ú, pea ‘ikai tōmui ‘i ha foaki, ‘o tatali ki he hā‘ele mai ‘a e ‘Eiki ko Sīsū Kalaisí [vakai, 1 Kolinitō 1:7].

“Ko e ngāue ‘oku tau femo‘uekina fakataha aí ‘oku ‘ikai hano tatau. Ko e ngaahi fili kuo pau ke tau fehangahangai mo iá ‘oku olopoto mo taukei ‘i he filio‘í; ‘oku taau ai mo kitautolu ke tau tokanga ke fakatahataha‘i hotau iví, pea ‘oku totonu ke ‘i hotau lotolotongá ‘a e ongo ‘oku lelei tahá; pea ‘i he tokoni ‘a e Māfimafí, te tau toki laka atu mei he ikuna ki he ikuna, pea mei ha feingatau ‘e taha ki ha feingatau ‘e taha; ‘e ta‘ofi ‘a ‘etau ngaahi holi ‘oku koví, mole atu mo ‘etau meheká; he ‘ikai ma‘u ha potu ‘i hotau lotó mo‘ó e tāufehi‘á; ‘e pulia mo e ngaahi vaivaí, pea te tau tu‘u kuo tali ‘e he langí, pea mo ‘ilo‘i ko e ngaahi foha kitautolu ‘o e ‘Otuá.

“Tuku mu‘a ke mahino kiate kitautolu kuo pau ke ‘oua na‘a tau mo‘ui ma‘atautolu pē, ka ma‘á e ‘Otuá; pea ‘i he‘etau fai iá, ‘e ‘iate kitautolu leva ‘a e ngaahi tāpuaki ma‘ongo‘onga tahá, ‘i he mo‘uí ni pea mo ‘itāniti.”10

“Te tau pehē ki he Kāingalotu ‘oku omi ki hení [ki Nāvuú], kuo mau fakatoka ‘a e fakava‘e ki hono tānaki ‘o e kakai ‘o e ‘Otuá ‘i he potú ni, pea ‘oku [mau] ‘amanaki ko e taimi ‘e omi ai ‘a e Kāingalotú, te nau mo‘ulaloa ki he fale‘i kuo fokotu‘u ‘e he ‘Otuá. … ‘Oku tau feinga heni ke nono‘o hotau kongalotó, pea teke‘i mei hotau lotolotongá ‘a e kau ngāue ‘o e angahalá; pea ‘oku tau faka‘amu pē ko e taimi ‘e tū‘uta mai ai hotau kāingá mei mulí, te nau tokoni mai ke tau teka‘i atu ‘a e ngāue leleí ni, pea mo fakahoko ‘a e palani ma‘ongo‘onga ko ‘ení, ke ‘langa hake ‘a Saione ‘i he mā‘oni‘oni; pea muimui ki hono fuká;‘ ko e kakai ‘o e ‘Otuá, ‘i he malumalu ‘o ‘Ene fakahinohinó, mo talangofua ki He‘ene fonó, koe‘uhí ke tau fakalakalaka ai ‘i he mā‘oni‘oní pea mo e mo‘oní; pea ‘i he taimi ‘e fakahoko ai ‘a ‘Ene ngaahi taumu‘á, te tau lava ‘o ma‘u ha tofi‘a ‘iate kinautolu kuo fakamā‘oni‘oni‘í.”11

“ ‘Oku tau ma‘u ‘e kitautolu kotoa ha kaungāme‘a, ha‘atau ngaahi fetu‘utaki, fāmili mo hatau kaungā-maheni; pea ‘oku tau fakatokanga‘i ko e mālohi ‘o e anga fakakaungāme‘á … mo e ongo‘i fakatokouá kuó ne fakataha‘i ta‘e toe malava ke veteki kitautolu mei hotau kaungāmaheni ‘ofeina ‘e lauiafe; kuo tau tali ‘a e tui pē taha, ‘a ē ‘na‘e ‘oatu ki mu‘a ki he kāinga mā‘oni‘oní.’ [Sute 1:3.] Kuo tau monū‘ia ke fanongo ki he ongoongolelei ta‘engatá, ‘a ē kuo foaki mai kiate kitautolu ‘e he laumālie ‘o e kikité ‘i he fakaava ‘o e langí, ‘i he foaki ‘o e Laumālie Mā‘oni‘oní, ‘i he tauhi mai ‘a e kau ‘āngeló, pea ‘i he mālohi ‘o e ‘Otuá. … ‘Oku ‘i ai ha ongo‘i fakaekāinga ‘i he sinó kotoa, ‘i he sino ‘o Kalaisí, ‘a ia ‘i hono fakatatau mo e fakamatala ‘a Paulá, ko hono siasí; pea he ‘ikai lava ke kafo ha kupu ‘e taha ‘o e sinó ‘o ta‘e ongo‘i ‘e he toenga ‘o e ngaahi kupú, he ‘oku pehē ‘e Paula, kapau ‘e mamahi ‘a e kupu ‘e tahá, ‘oku mamahi mo ia ‘a e ngaahi kupú kotoa pē; pea ka [fiefia] ‘a e kupu ‘e tahá, ‘oku fiefia mo ia ‘a e kupu kotoa pē [vakai, 1 Kolinitō 12:12–27].”12

‘Oku ma‘u ma‘u pē ‘a e ngaahi tāpuaki fakaetu‘asino mo fakalaumālie lelei tahá mei he ngāue fakatahá.

Na‘e fai ‘e he Palōfita ko Siosefa Sāmitá mo hono ongo tokoni ‘i he Kau Palesitenisī ‘Uluakí ‘i Sānuali ‘o e 1841 ‘a e fakahinohino ko ‘ení ki he Kāingalotu na‘e omi ki Nāvū mei he ngaahi tapa kehekehe ‘o māmaní: “ ‘I hono fakataha‘i ‘etau ngāué, mo uouangataha ‘etau feingá, te tau lava ai ke fakahoko ‘a e ngāue ma‘ongo‘onga ‘o e ngaahi ‘aho faka‘osí …, lolotonga iá, ‘e tu‘unga lelei lahi ange ‘a e ngaahi me‘a fakaetu‘asino mo fakalaumālie ‘oku tau tokanga ki aí, pea kuo pau ke tafe mai ‘a e ngaahi tāpuaki ‘o e langí kiate kitautolu ‘i ha matavai ‘oku ta‘e mata‘ofi; pea ‘i he me‘á ni, ‘oku ‘ikai ke mau tui ‘e lava ke toe fehu‘ia.

“Ko e ngaahi tāpuaki fakaetu‘asino mo fakalaumālie ma‘ongo‘onga tahá ‘oku tafe ma‘u pē mei he angatonú mo e ngāue fakatahá, kuo te‘eki ai ma‘u ia ‘i he feinga pe ngāue fakafo‘ituituí. ‘Oku fakamo‘oni‘i ‘a e fo‘i mo‘oni ko ‘ení ‘e he hisitōlia ‘o e ngaahi kuonga kotoa ‘o e kuo hilí. …

“ ‘Oku mau fakatauange ‘e mahino ki he Kāingalotú, ‘i he taimi te nau omi ai ki hení, kuo pau ke ‘oua na‘a nau ‘amanaki ‘e ‘i ai ‘a e haohaoá, leleí, melinó, mo e ‘ofá ‘i he me‘a kotoa pē; kapau te nau ma‘u ‘a e fa‘ahinga fakakaukau ko ‘ení, ‘oku ‘ikai ha veiveiua ‘e hala ‘enau ma‘ú, he ‘oku ‘i heni ‘a e kakai, ‘oku ‘ikai ngata pē ‘enau omi mei ha ngaahi siteiti kehekehé, ka mei ha ngaahi pule‘anga kehekehe, pea neongo ‘oku nau ongo‘i ko e konga kinautolu ‘o e ngāue ‘o e mo‘oní, ‘oku ‘i ai e loto tāufehi‘a fakaakó, pea ko hono olá, ‘e fie ma‘u ha taimi lahi ki mu‘a pea toki lava ‘o ikuna‘i ‘a e ngaahi me‘a ko ‘ení. ‘Oku toe ‘i ai mo ha tokolahi ‘oku nau totolo fakapulipuli holo mo feinga ke tūtuu‘i ‘a e moveuveú, fekainakí, mo e fetāufehi‘a‘akí ‘i hotau lotolotongá, pea ‘i he‘enau fai iá, ‘oku hoko mai ai ‘a e koví ki he Kāingalotú. … Ko ia ai, tuku ke fakapapau ‘a kinautolu ‘oku omi ki he feitu‘ú ni, te nau tauhi ‘a e ngaahi fekau ‘a e ‘Otuá, pea ‘ikai lotofo‘i ‘i he ngaahi me‘a kuo mau fakalau atú, pea te nau toki tu‘umālie—‘e fakahoko mai ‘a e poto ‘o e langí kiate kinautolu, pea ‘e faifai pea te nau mamata ko e mata ki he mata, mo fiefia ‘i he ola ‘o e nāunau kuo teuteu ma‘á e kakai mā‘oni‘oní.

“Ko e ngāue lahi ia ‘e fie ma‘u ‘i he tafa‘aki ‘a e Kāingalotú kae lava ‘o fokotu‘u ‘a e Temipale ‘o e ‘Eikí, koe‘uhí ka nau lava ‘o langa ha fale ‘e tali ‘e he Māfimafí, pea fakahaa‘i ai ‘a Hono mālohí mo Hono nāunaú. Ko ia, tuku kiate kinautolu te nau lava ‘o fakahoko loto tau‘atāina ha feilaulau‘i honau taimí, pea mo ‘enau koloá ki he lelei ‘o e pule‘angá, mo ‘enau ‘ofa ki he ngāue ‘o e mo‘oní, ke nau kau fakataha mo kitautolu ‘i he ngāue ma‘ongo‘onga ko ‘eni ‘o e ngaahi ‘aho faka‘osí, mo fevahevahe‘aki ‘i he ngaahi mamahí, koe‘uhí ke nau a‘u ‘o vahevahe ai ‘i he nāunaú mo e ikuná.”13

Ngaahi Fokotu‘u Ki he Akó mo Hono Ako‘í

Fakakaukau‘i ‘a e ngaahi tefito‘i fakakaukau ko ‘ení ‘i ho‘o ako ‘a e vahé pe ‘i ho‘o teuteu ke ako‘í. Ke ma‘u ha tokoni lahi ange, vakai ki he peesi vii–xv.

  • Fakakaukau ki he lea ‘a e Palōfita ko Siosefa Sāmitá, “Ko e ngāue mālohi mo fāitahá ‘oku ma‘u ai ‘a e olá” (peesi 315). Ko e hā ‘e hokó kapau ‘oku ‘ikai lōloa fe‘unga pe mālohi fe‘unga ha feinga? Ko e hā ‘e hoko ‘i he taimi ‘oku fefusiaki ai ‘a e kakaí he ngaahi feitu‘u kehekehé? Te tau faka‘aonga‘i fēfē ‘a e lea ‘a e Palōfitá ‘i hotau ngaahi ‘apí? ‘i hotau ngaahi uiui‘i faka-Siasí?

  • Lau kakato ‘a e palakalafi faka‘osi ‘i he peesi 316–17. Ko e hā ‘oku ma‘ama‘a ange ai ‘etau kavengá ‘i he taimi ‘oku tau ngāue fakataha aí? (Ke ma‘u ha ngaahi sīpinga, vakai ki he peesi 313–17.) Ko e hā ha ngaahi tefito‘i mo‘oni kuó ne tokoni‘i koe ke lahi ange ai ho‘o ngaue fakataha mo e ni‘ihi kehé?

  • Toe fakamanatu kakato ‘a e peesi 318. Ko e hā ha ngaahi fakatu‘utāmaki ‘o e siokitá? Ko e hā te tau lava ‘o fai ke faka‘auha faka‘aufuli ai ‘a e siokitá meiate kitautolu? Ko e hā e ongo ‘oku tau ma‘u ‘i he taimi ‘oku tau tuku ai ‘a e “ ‘ofa ki he ‘Otuá mo e tangatá ke ne nofo‘ia” hotau lotó?

  • Toe fakamanatu ‘a e palakalafi ‘oku kamata ‘i he konga ki lalo ‘o e peesi 319. Ko e hā ha ngaahi founga ne faitokonia ai koe mei he “ngaahi fetu‘utaki fakakaume‘á” mo e “ngaahi kaungāmaheni” ‘i homou uōtí pe koló? ‘Oku tokoni fēfē ki he ngaahi koló mo e uōtí ‘a e taimi ‘oku ‘i ai ai ha “ongo‘i fakaekāinga ‘i he sinó kotoá”?

  • Ako ‘a e palakalafi ‘oku kamata he konga ki lalo ‘o e peesi 320. ‘Okú ke pehē ko e hā ‘oku ta‘e fakapotopoto ai ke fai ha ‘amanaki ‘oku haohaoa ‘a e kāingalotu ‘i hotau ngaahi uōtí mo e koló? Ko e fē ha taimi ne ke mamata ai ki hano faka‘aonga‘i ‘e ha falukunga kakai ‘oku ‘ikai ke nau haohaoa, ‘a honau ngaahi talēnití mo e me‘a ‘oku nau malavá ke fakahoko ha ngāue pē taha? Ko e hā ha ola ‘o e ngāue fakataha ko ‘ení?

Ngaahi Potufolofola Fekau‘akí: Mātiu 18:19–20; Sione 17:6–26; Mōsaia 18:21; 3 Nīfai 11:29–30; T&F 38:24–27; Mōsese 7:18

Ma‘u‘anga Fakamatalá

  1. Frederick G. Williams, Ne faka‘aonga‘i ‘e Truman O. Angell, ‘i he Truman Osborn Angell, Autobiography 1884, pp. 14–15, ‘Ākaivi ‘a e Siasí, Ko e Siasi ‘o Sīsū Kalaisi ‘o e Kau Mā‘oni‘oni ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní, Sōleki Siti ‘i ‘Iutā.

  2. Hyrum Smith, faka‘aonga‘i ‘i he Lucy Mack Smith, “The History of Lucy Smith, Mother of the Prophet,” 1844–45 manuscript, book 14, pp. 1–2, ‘Ākaivi ‘a e Siasí.

  3. History of the Church, 1:349; mei he “History of the Church” (manuscript), book A-1, pp. 296–97, ‘Ākaivi ‘a e Siasí.

  4. Heber C. Kimball, “Extracts from H. C. Kimball‘s Journal,” Times and Seasons, Apr. 15, 1845, pp. 867–68.

  5. Heber C. Kimball, Deseret News, May 27, 1863, p. 377; na‘e fakalelei‘i ‘a e faka‘ilonga leá mo e fakamata‘itohi lahí.

  6. Ne faka‘aonga‘i ‘e Brigham Young, Deseret News: Semi-Weekly, Apr. 20, 1867, p. 2; ne fakalelei‘i ‘a e faka‘ilonga leá.

  7. History of the Church, 4:212–13; ne fakalelei‘i ‘a e faka‘ilonga leá; ne liliu hono fakapalakalafí; mei ha lipooti meia Siosefa Sāmita mo hono ongo tokoni ‘i he Kau Palesitenisī ‘Uluakí, ‘aho 4 ‘o ‘Okatopa 1840, Nāvū ‘i ‘Ilinoisi, ne pulusi ‘i he Times and Seasons, Oct. 1840, p. 187.

  8. History of the Church, 4:608–9; ne fakalelei‘i ‘a e faka‘ilonga leá mo e kalamá; mei he “The Temple,” mei he fakamatala faka‘ētita ne pulusi ‘i he Times and Seasons, May 2, 1842, pp. 775–76; Ko Siosefa Sāmita na‘e ‘ētita he pepá.

  9. History of the Church, 6:70; mei ha tohi meia Siosefa Sāmita ki he Kāingalotú, ‘aho 1 ‘o Nōvema 1843, Nāvū ‘i ‘Ilinoisi, ne pulusi ‘i he Times and Seasons, Nov. 1, 1843, pp. 376–77; ‘oku hala hono fokotu‘u ‘o e ‘aho ‘o e tohí ki he ‘aho 8 ‘o Nōvema 1843, ‘i he History of the Church.

  10. History of the Church, 4:227, 230–31; ne fakalelei‘i ‘a e sipelá; mei ha tohi meia Siosefa Sāmita ki he Toko Hongofulu Mā Uá, ‘aho 15 ‘o Tīsema 1840, Nāvū ‘i ‘Ilinoisi, ne pulusi ‘i he Times and Seasons, Jan. 1, 1841, pp. 258, 260–61; ‘oku hala hono fokotu‘u e ‘aho ‘o e tohí ni ki he ‘aho 19 ‘o ‘Okatopa 1840, ‘i he History of the Church.

  11. History of the Church, 5:65–66; mei he “The Government of God,” mei he fakamatala faka‘ētita ne pulusi ‘i he Times and Seasons, Jul. 15, 1842, p. 858; Ko Siosefa Sāmita na‘e ‘ētita he pepá.

  12. “To the Saints of God,” mei he fakamatala faka‘ētita ne pulusi ‘i he Times and Seasons, Oct. 15, 1842, p. 951; na‘e fakalelei‘i ‘a e sipelá, faka‘ilonga leá, mo e fakamata‘itohi lahí; Ko Siosefa Sāmita na‘e ‘ētita he pepá.

  13. History of the Church, 4:272–73; mei ha tohi meia Siosefa Sāmita mo hono ongo tokoni ‘i he Kau Palesitenisī ‘Uluakí ki he Kāingalotú, ‘aho 15 ‘o Sānuali 1841, Nāvū ‘i ‘Ilinoisi, ne pulusi ‘i he Times and Seasons, Jan. 15, 1841, pp. 276–77.

ʻĪmisi
Hyrum Smith

Hili hono fakamatala‘i ko ia ‘e Siosefa Sāmita ki he fakataha alēlea ‘o e kau taula‘eiki lahí ‘a e palani ‘o e Temipale Ketilaní, na‘e lele ‘a Hailame Sāmita ke ‘omi ha hele tu‘usi, mo ne kaila pē, “‘Oku tau teuteu ke langa ha fale ‘o e ‘Eikí, pea ‘oku ou fakapapau‘i ko au ‘e mu‘omu‘a taha ki he ngāué.”

ʻĪmisi
men

“Ko e uouangatahá ko ha mālohinga. ‘Vakai ki hono lelei pea mo hono fakafiemālie ‘o e nofo fakataha ‘a e kāingá ‘i he fe‘ofo‘ofa ní!’ Tuku ke tanumaki ma‘u ai pē ‘e he Kāingalotu ‘o e Fungani Mā‘olungá ‘a e tefito‘i mo‘oni ko ‘ení.”