Lototo‘a ‘i he Ngāue ‘a Kalaisí

“Ko ha taha [‘ofa] au he ngāue ‘a Kalaisí.”

Mei he Mo‘ui ‘a Siosefa Sāmitá

‘I ‘Okatopa ‘o e 1838, na‘e a‘u ai ‘a e fehangahangai ko ‘eni ‘i he Kāingalotu na‘e nofo ‘i he fakatokelau ‘o Mīsulí mo e kau fakatangá pea mo e kau sōtiá ki ha tu‘unga fakatu‘utāmaki. ‘I he ‘aho 27 ‘o e māhina ko iá, na‘e tuku atu ai ‘e he kōvana ‘o Mīsulí, ‘e Lilipeni W. Pōkesi, ki ha pule ‘o e kau sōtia fakasiteití ha tu‘utu‘uni na‘e ta‘e manakoa: “Kuo pau ke ngaahi e kau Māmongá ‘o hangē ha filí pea kuo pau ke faka‘auha pe tuli kinautolu mei he siteití, ‘o ka fie ma‘u, koe‘uhí ko e melino ‘a e kakaí. Ko ‘enau fakakiná ‘oku ‘ikai lava hano fakamatala‘i.”¹ Hili mei ai ha ‘aho ‘e tolu, kuo toka malumu ha kau sōtia tokolahi kuo ‘osi fakamahafu ‘o ofi ki Hihifo Mama‘o ‘i Mīsuli, ko e tu‘u‘anga ia ‘o e hetikuota ‘o e Siasí, ‘o teuteu ke ‘ohofi ‘a e koló.

‘I he fu‘u hoha‘a lahi ‘a Siosefa Sāmita mo ha kau taki kehe ‘o e Siasí ki he malu ‘o e Siasí, na‘a nau loto ai ke nau fakataha ‘i he ‘aho 31 ‘o ‘Okatopá mo e kau ‘ōfisa ‘o e kau sōtiá ke alea‘i ha melino. Neongo ia, ko e taimi na‘a nau fakaofiofi atu ai ki he nofo-‘anga ‘o e kau sōtiá, na‘e puke pōpula fakafokifā ‘a e Palōfitá mo hono kau fonongá. Na‘e taki atu leva kinautolu ki he nofo‘angá, ‘o fakamālohi‘i ke nau tākoto he poó kotoa ‘i he kelekele momokó ‘i he lolotonga ‘o ha matangi mālohi mo momoko kae kaikaila ‘a e kau sōtiá mo lau kovi kiate kinautolu. Ko e taimi ne fakakaukau ai ‘a e kau ‘ōfisá ke ‘oatu kinautolu ki Tau‘atāina ‘i Mīsulí, na‘e kole ange leva ‘a Siosefa mo hono kau fonongá ke tuku ange mu‘a ha faingamālie ke nau fe‘iloaki mo honau ngaahi fāmilí.

Na‘e tohi ‘e he Palōfitá ‘o pehē, “Na‘á ku ‘ilo ‘oku tangi hoku uaifí mo e fānaú, he na‘a nau ilifia na‘a kuo fana‘i kimautolu ‘e he ni‘ihi ne nau fakapapau ke to‘o ‘emau mo‘uí, pea he ‘ikai ke nau toe sio kiate au. … Ko hai te ne ‘ilo ‘a e fa‘ahinga ongo na‘á ku ma‘u ‘i he taimi ko ‘ení, ke fakamāvae‘i pehe‘i au mei hoku hoá, kae ‘ākilotoa kinautolu ‘e ha fanga monumanu ‘oku fōtunga tangata, pea pehē foki mo ‘eku ki‘i fānaú, ‘o ‘ikai ‘ilo pe ‘e feau fēfē si‘enau ngaahi fiemā‘ú; kae lolotonga ‘ave mama‘o au meiate kinautolu koe‘uhí ke faka‘auha au ‘e hoku ngaahi filí ‘i ha taimi te nau pehē ‘oku taau ke fakahoko aí. Na‘e tangi hoku hoá, pea pipiki kiate au ‘eku ki‘i fānaú, kae ‘oua kuo teke‘i kinautolu meiate au ‘aki e ngaahi heletā ‘a e kau le‘ó.”²

Hili hano tuku taimi nounou ‘o e Palōfitá mo ha ni‘ihi kehe ‘o e kau taki ‘o e Siasí ‘i Tau‘atāina, na‘e ‘ave leva kinautolu ki Lisimoni ‘i Mīsuli, ‘o tuku pōpula ai ‘i ha fale sino‘i ‘akau, kuo ‘osi seini‘i fakataha, mo le‘ohi malu. Na‘e tuku pōpula ai ‘a e Palōfitá ‘i Lisimoni ‘i ha meimei uike nai ‘e tolu, ki mu‘a pea toki ‘ave ki he fale fakapōpula ‘i Lipetií ‘i Mīsuli. Neongo na‘e ta‘e fakafiemālie ‘a e ngaahi tūkungá, ka na‘e tohi mai ‘a e Palōfitá kia ‘Ema ‘i ha taimi nounou pē mei he‘ene a‘u ki Lisimoní: “Ko ha kau pōpula kimautolu kuo seini‘i mo le‘ohi malu, koe‘uhí ko Kalaisi kae ‘ikai ko ha toe ‘uhinga. … ‘Oku seini‘i ofi mai pē ‘a Misa [Siaosi W.] Lōpinisoni kiate au; ‘oku ma‘u hono lotó mo ‘ene fakakaukaú. ‘Oku hoko mai ai ‘a Misa [Laimani] Uaiti, pea ‘oku ha‘i fakataha pehe‘i kimautolu ‘i he seiní pea pehē ‘i he ngaahi afo ‘o e ‘ofa ta‘e ngatá. ‘Oku mau loto fiemālie pē mo fiefia ‘i hono lau ‘oku mau taau ke fakatanga‘i kimautolu koe‘uhí ko Kalaisi.”³

‘I he lolotonga e taha ‘o e ngaahi pō momoko mo fakata‘elata tahá, na‘e tākoto pē ‘a e kau tangatá ‘i he falikí ‘o a‘u ki he ‘osi ‘a e vaeua poó, ‘ikai ke nau lava ‘o mohe koe‘uhí he na‘e pōlepole ‘a e kau le‘ó ‘i he‘enau ngaahi ‘ohofi na‘e toki fai ki he Kāingalotú, kau ai ‘enau ngaahi kaiha‘a, tohotoho, mo e fakapō. Na‘e fakamatala‘i ‘e ‘Eletā Pa‘ale P. Palati ‘o pehē: “Na‘á ku fanongo ki he‘enau ngaahi leá ‘o a‘u ki ha‘aku mamahi, ‘ohovale, mo manavahē lahi, pea fonu hoku lotó ‘i he laumālie ‘o e ‘ita lahi koe‘uhí ko ‘enau ngaahi anga fakalieliá, ko ia ne u feinga lahi ke ta‘ofi au mei ha‘aku tu‘u hake ‘o valoki‘i ‘a e kau le‘ó; ka na‘e ‘ikai te u lea ‘i ha me‘a ‘e taha kia Siosefa, pe ko ha toe taha kehe, neongo na‘á ku tokoto pē ‘i hono tafa‘akí, peá u ‘ilo‘i na‘á ne kei ‘ā pē. Kae fakafokifā ha‘ane tu‘u hake ki ‘olunga ‘o lea ‘i he le‘o na‘e hangē ha maná, pe ko ha laione ngungulú, ‘o ne lea‘aki ‘a e ngaahi me‘a ko ‘ení, ‘o fakatatau ki he‘eku manatú:

“ ‘ FAKALONGOLONGO. … ‘I he huafa ‘o Sīsū Kalaisí ‘oku ou valoki‘i kimoutolu mo fekau ke mou fakalongolongo; he ‘ikai ke u kātaki‘i ke u mo‘ui ‘i ha toe momeniti ‘e taha ‘o fanongo ki ha fa‘ahinga lea pehē. Ta‘ofi e talanoa ko iá, pe ko ha‘amou mate pe ko au ‘i he MOMENITÍ NI PĒ!‘

“Na‘e ta‘ofi ai ‘ene leá. Ka ne tu‘u hangatonu mo faka‘ei‘eiki. Na‘e seini‘i ia pea ‘ikai ha‘ane me‘atau; ka na‘e fotu nonga mo ta‘e ue‘ia pea hā faka‘ei‘eiki ‘o hangē ha ‘āngeló, ‘o ne sio fakahangatonu ki he hoholo hifo ‘a e kau le‘ó, mo tuku māmālie hifo ‘enau me‘afaná pe lī ki he kelekelé; pea mapelu honau tuí, ‘o fakamoulu hifo he tulikí, ‘o nau kole fakamolemole, pea nau nofo fakalongolongo ai pē ‘o a‘u ki hono fetongi ‘o e kau le‘ó.”⁴

Ngaahi Akonaki ‘a Siosefa Sāmitá

‘Oku fakahoko fiefia ‘e he kau loto-to‘á ‘a e me‘a kotoa ‘oku nau lavá, ‘o a‘u ai pē ki he taimi ‘o e faingata‘á.

‘I he taimi na‘e kamata ai ‘e he Kāingalotú ‘a e ngāue faingata‘a ‘o hono langa ‘o e kolo ko Nāvuú ‘i ‘Ilinoisi ‘i Sepitema ‘o e 1839, na‘e faitohi ‘a e Palōfitá ki ha mēmipa ‘o e Siasí ‘i Ketilani ‘i ‘Ōhaiō ‘o peheni: “Fekau‘aki mo e tu‘unga ‘o e Siasí ‘i hení, ‘oku lava pē ‘a e ngaahi me‘á ‘o meimei tatau mo e anga ‘o e faka‘amú. … Kuo ‘i ai ha ngaahi fāmili kuo nau ‘osi fakatahataha mai ki heni; pea ‘oku mau ‘amanaki pē ‘e hokohoko atu, tautautefito ‘i hono faka‘eke‘eké, ne mau ‘ilo ai ‘oku ‘ikai ke toe tokolahi ange ‘i he fika anga-mahení ‘a e kau puké heni, neongo ‘a e ngaahi palopalema kuo mau tofanga aí, pea mo e ngaahi faingata‘a ne mau fetaulaki mo iá. ‘Oku fakafalala pē ‘a e me‘a ‘oku mau faí ki he ‘alo‘ofa mo e mālohi ‘o e ‘Otuá kiate kimautolú, pea ‘oku mau ‘amanaki pē ke vilitaki atu ‘i he ngāue lelei mo ‘aonga kotoa pē ‘o a‘u ki he ngata‘angá, koe‘uhí ko e taimi te mau ō ai ke fakamāu‘í, ke ‘oua na‘a ‘ilo kuo mau halaia.”⁵

Na‘e fai ‘e he Palōfitá ‘a e tohí ni ki he Siasí ‘i Sepitema ‘o e 1842, pea na‘e lekooti ia ki mui ‘i he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 128:19, 22: “Ko ‘eni, ko e hā ‘a e me‘a kuo tau fanongo ki ai ‘i he ongoongolelei kuo tau ma‘ú? Ko ha le‘o ‘o e fiefia! Ko ha le‘o ‘o e ‘alo‘ofa mei he langí; pea ko ha le‘o ‘o e mo‘oní mei he kelekelé; ko e ngaahi ongoongo fakafiefia ki he kau pekiá; ko e le‘o ‘o e fiefia ki he kakai mo‘uí pea mo e kau pekiá; ko e ngaahi ongoongo fakafiefia ‘o e fu‘u fiefia lahi. … ‘E kāinga, he ‘ikai koā ke tau fai atu ‘i ha ngāue mahu‘inga pehē? Laka atu ki mu‘a kae ‘oua ‘e fakaholoholomui. Ke mou loto-to‘a, ‘e kāinga; pea fai atu, fai atu ki he ikuna! Tuku ke fiefia ‘a homou lotó pea nēkeneka ‘o lahi ‘aupito.”⁶

Na‘e fakamatala ‘a e Palōfitá fekau‘aki mo e tupulekina ‘a e Siasí ‘i he 1831: “Na‘e hā mahino na‘e ‘omi ‘e he ‘Eikí kiate kimautolu ha mālohi ‘o fe‘unga mo e ngāue ke fakahokó, mo ha ivi ‘o fakatatau mo e pue kuo tuku ‘i homau ‘aó, mo e ‘alo‘ofa pea mo ha tokoni ‘o fakatatau mo ‘emau ngaahi fiema‘ú.”⁷

‘Oku manako ‘a e taha loto-to‘á ‘i he ngāue ‘a Kalaisí mo feinga ke fakatupulaki ‘a e ngaahi ‘ulungāanga faka-Kalaisí.

“Ko ha taha ‘ofa au he ngāue ‘a Kalaisí pea ‘i he anga-haohaoá, mo e anga-ma‘á, mo e faitotonú, mo e ‘ulungāanga ‘oku ‘ikai feliliuakí, pea mo e ‘a‘eva mā‘oni‘oní.”⁸

“ ‘Oku ou tui ki he mo‘ui anga-ma‘a, faitotonu mo mā‘oni‘oni ‘i he ‘ao ‘o e ‘Otuá, mo ongo‘i ko hoku fatongia ke fakaloto‘i ‘a e kakai kotoa pē ‘i hoku mālohí ke nau fai ‘a e me‘a tatau, koe‘uhí ke nau ala tuku ‘a e fai koví mo feinga ke fai lelei, pea veteki ‘enau ngaahi angahalá ‘aki ‘a e mā‘oni‘oní.”⁹

“ ‘I he‘etau fakamālohia ‘etau tuí ‘aki hano tānaki mai ‘a e kihi‘i ‘ulungāanga kotoa pē ‘okú ne ngaohi ke faka‘ofo‘ofa ‘a e fānau ‘a Sīsuú, ‘oku tau lava leva ke lotu ‘i he taimi ‘o e lotú, te tau lava ‘o ‘ofa ‘i hotau kaungā‘apí ‘o hangē pē ko kitautolú, pea tu‘u ma‘u ‘i he taimi ‘o e faingata‘á, mo ‘ilo‘i ‘oku ma‘ongo‘onga ange ‘a e pale ‘o e kakai peheé ‘i he pule‘anga ‘o e langí. Ko ha me‘a fakafiemālie mo‘oni! Ko ha me‘a fakafiefia! Tuku ke u mo‘ui ‘i he mo‘ui mā‘oni‘oní, pea tuku ke tatau hoku palé mo hono palé!

“… Kuo pau ke hoko ‘a e mā‘oni‘oní ko e taumu‘a ia ‘a e Kāingalotú ‘i he me‘a kotoa pē, pea ko e taimi ‘e paaki ai [‘a e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá], te nau ‘ilo kuo pau ke fie ma‘u ha ngaahi me‘a lahi meiate kinautolu. Failelei mo ngāue mā‘oni-‘oni ‘i ha mata ‘oku sio tāfataha pē ki he fakalāngilangi‘i ‘o e ‘Otuá, pea te mou utu ‘a homou palé ‘i he taimi ‘e totongi huhu‘i ai ‘e he ‘Eikí ‘a e taha kotoa ‘o fakatatau mo ‘ene ngāué. … ‘I he huafa ‘o Sīsū Kalaisí, ‘oku mau kōlenga atu ke mou mo‘ui taau mo e ngaahi tāpuaki ‘e muimui mai ‘i he hili ‘o e ngaahi faingata‘á, ke ne fakafiemālie‘i kakato ‘a e laumālie ‘o kinautolu ‘oku tu‘u ma‘u ‘o a‘u ki he ngata‘angá.”¹⁰

“Mei heni ‘o fai atu, tuku ke pule ‘a e mo‘oní mo e mā‘oni‘oní mo lahi fau ‘iate kimoutolu; pea ke mou fai fakapotopoto ‘i he me‘a kotoa pē; faka‘ehi‘ehi mei he konaá, pea mei he kapekapé, pea mo e lea ta‘e fe‘unga kotoa pē, pea mei he me‘a kotoa pē ‘oku ta‘e angatonu mo ta‘e mā‘oni‘oní; pea faka‘ehi‘ehi foki mei he felotokovi‘akí, mo e tāufehi‘á, mo e mānumanú, pea mo e holi ta‘e mā‘oni‘oni kotoa pē. Mou fefaitotonu‘aki, he ‘oku hangē ‘oku ‘i ai ha ni‘ihi ‘oku tōnounou ‘i he ngaahi me‘a ko ‘ení, pea ‘oku ‘i ai ha ni‘ihi kuo ‘ikai ke nau fie foaki, mo hāsino ai ‘a e mānumanú. … Ko e fa‘ahinga ‘ulungāanga ia ‘oku fehi‘a ai ‘a e ‘Otuá—pea ‘e hoko kiate kinautolu ‘enau mamahí ‘i hono teka‘i atu ‘o e ve‘eteka lahí ni, he ‘oku teka pea he ‘ikai ha taha ke ne fakafe‘ātungia‘i. ‘E mo‘ui pē ‘a Saione, neongo ‘oku hangē ‘oku teitei maté.”¹¹

“Koe‘uhí ko ha taha au ‘oku ou faka‘amua lahi ‘a e fakamo‘ui ‘o e tangatá, tuku ke u fakamanatu atu kiate kimoutolu kātoa ke mou feinga ‘aki ‘a e loto faka‘otuá ke ma‘u ‘a e anga-ma‘á, mā‘oni‘oní, pea mo e ngaahi fekau ‘a e ‘Eikí. Failelei, fai fakapotopoto, fakamaau totonu, loto tau‘atāina; kae mahu‘inga angé, ke mou anga-‘ofa, pea mo fonu ‘i he ngaahi ngāue lelei kotoa pē. ‘Ofa ke ‘iate kimoutolu mo nofo‘ia kimoutou kotoa ‘e he mo‘ui lelei, nonga mo e ‘ofa ‘a e ‘Otua ko ‘etau Tamaí, mo e ‘alo‘ofa ‘a Sīsū Kalaisi ko hotau ‘Eikí— ko e faka‘ānaua mo‘oni ia ‘a homou tokoua mo e tuonga‘ane pea mo homou kaume‘a ‘i he Ongoongolelei ta‘e ngatá.”¹²

“Ke mou angamalū mo loto fakatōkilalo, angatonu mo haohaoa; ‘oatu e lelei ‘o fetongi ‘aki e koví. … Ke mou loto fakatōkilalo mo fa‘a kātaki ‘i he ngaahi tūkunga kotoa pē ‘o e mo‘uí; pea ‘e toki nāunau‘ia ange ‘etau ikuná.”¹³

“ ‘Oku mau ongo‘i ke na‘ina‘i ta‘e toe ufi ki hotau kāingá, ke nau loto fakatōkilalo mo fa‘a lotu, ke nau ‘a‘eva mo‘oni ‘o taau ko e fānau ‘o e māmá pea mo e fānau ‘o e ‘ahó, koe‘uhí ke nau lava ‘o ma‘u ha ‘alo‘ofa ke nau matu‘uaki ‘a e ngaahi fakatauele kotoa pē, pea mo ikuna‘i ‘a e kovi kotoa pē ‘i he huafa taau ‘o hotau ‘Eiki ko Sīsū Kalaisí.”¹⁴

‘Oku feinga ‘a e kakai loto-to‘á ke nau fakalakalaka ‘i he‘enau kei ‘i he mo‘ui ko ‘ení.

“ ‘Oku totonu ke hanga ‘e he fakakaukau ko ia ‘e ma‘u ‘e he tokotaha kotoa pē ‘o fakatatau mo ‘ene faivelenga pea mo ‘ene vilitaki ‘i he ngoue vainé, ‘o ue‘i ‘a e tokotaha kotoa kuo ui ke hoko ko ha taha ngāue ‘o e ngaahi ongoongo fakafiefiá ni, ke ne fakatupulekina hono talēnití koe‘uhí ke ne ma‘u mo ha ngaahi talēniti kehe, koe‘uhí ke hokosia ‘a e taimi ‘e nofo hifo ai ‘a e ‘Eikí ke lau fakalautelau ‘a e angafai ‘a ‘Ene kau tamaio‘eikí, ‘e lava ke Ne pehē, Mālō, ko e tamaio‘eiki lelei mo angatonu: kuó ke faitotonu ‘i he me‘a si‘i, te u fakanofo koe ke ke pule ki he me‘a lahi: hū koe ki he fiefia‘anga ‘o ho ‘Eikí [Mātiu 25:21]. …

“… ‘Oku hala ke ‘i ai ha toe fa‘ahinga me‘a ke ne felei kitautolu mei hono fakahaa‘i ‘oku tali kitautolu ‘i he ‘ao ‘o e ‘Otuá, ‘o fakatatau mo ‘Ene ngaahi fiema‘u fakalangí. ‘Oku ‘ikai totonu ke teitei ngalo ‘i he tangatá ‘oku fakafalala ki he langí ‘i he tāpuaki kotoa pē ‘oku tuku ke nau ma‘ú, pea ko e faingamālie kotoa pē ‘oku foaki kiate kinautolú, kuo pau ke nau fai ha fakamatala ki ai. ‘Oku mou mea‘i, kāinga, ko e taimi na‘e ui ai ‘e he ‘Eikí ‘a ‘ene kau tamamio‘eikí ki hono ‘aó, ‘i he tala-fakatātā ‘a e Fakamo‘uí ki he fatongia tauhí, na‘á ne ‘oange ha ngaahi talēniti ke nau fakatupulaki ‘i he lolotonga ‘o ‘ene takamuli ‘i ha vaha‘ataimí, pea ‘i he‘ene foki maí na‘á ne fie ma‘u ha fakamatala [vakai, Mātiu 25:14–30]. ‘Oku pehē pē ‘a e taimí ni. ‘Oku mavahe hotau ‘Eikí ‘i ha ki‘i vaha‘ataimi nounou, pea ka hili ia, te Ne ui ‘a e tokotaha kotoa pē ke fai ha‘ane fakamatala; pea ko e taha na‘e foaki ki ai ‘a e talēniti ‘e nimá, ‘e fie ma‘u meiate ia ‘a e hongofulu; pea ko ia na‘e ‘ikai fai ai ha tupú ‘e lī ia ki tu‘a ko ha tamaio‘eiki ta‘e ‘aonga, kae ma‘u ‘e he faitotonú ‘a e fakalāngilangi ‘oku ta‘e ngatá. Ko ia, ‘oku mau kolea fakamātoato ‘a e ‘alo‘ofa ‘a ‘etau Tamaí ke nofo‘ia kimoutolu, ‘o fakafou ‘i Hono ‘Alo ko Sīsū Kalaisí, koe‘uhí ke ‘oua te mou pongia ‘i he houa ‘o e ‘ahi‘ahí, pe ikuna‘i kimoutolu ‘i he taimi ‘o e fakatangá.”¹⁵

“ ‘I he hili ‘o e fakahinohino ko ‘ení, te mou ha‘isia leva ki ho‘omou takitaha angahala; ko ha faka‘ānaua lelei ia ke mou ‘a‘eva totonu ‘i he ‘ao ‘o ‘etau Tamai fakalangí koe‘uhí ke fakahaofi ‘a kimoutolu; ‘oku tau ha‘isia kotoa ki he ‘Otuá ‘i he anga ‘o ‘etau fakatupulaki ‘a e maama mo e poto kuo foaki mai ‘e hotau ‘Eikí ke tau lava ai ‘o fakahaofi kitautolú.”¹⁶

Ko e taha loto-to‘á ‘oku kātaki pē ‘o a‘u ki he ngata‘angá pea te ne ma‘u ‘a e kalauni ‘o e nāunau fakasilesitialé.

“Ko ‘etau falalá ‘oku ‘i he ‘Otuá, pea ‘oku tau fakapapau, ‘i he tokoni mai ‘a ‘Ene ‘alo‘ofá, ke pukepuke ‘a e ngāué pea mo tu‘u ma‘u ‘o a‘u ki he ngata‘angá, koe‘uhí ke fakakalauni kitautolu ‘aki ‘a e ngaahi kalauni ‘o e nāunau fakasilesitialé, mo tau hū ki he mālōlō‘anga ‘oku teuteu ma‘á e fānau ‘a e ‘Otuá.”¹⁷

“Tau ‘a e tau lelei ‘o e tuí ke ke lava ‘o ma‘u ‘a e kalauni kuo teuteu ma‘anautolu ‘oku kātaki lelei ‘o a‘u ki he ngata‘anga ‘o ‘enau nofo māmaní [vakai, 2 Tīmote 4:7–8]. Ko ia ke mou puke ma‘u ‘a ia kuo mou ma‘u lahi mei he to‘ukupu ‘o e ‘Otuá koe‘uhí ka hoko mai ‘a e kuonga ‘o e fakafo‘oú, na‘e ‘ikai ke fainoa pē ho‘omou ngāué, ka ke mou lava ‘o mālōlō mei ho‘omou ngaahi ngāué kotoa ‘o ma‘u ‘a e kakato ‘o e fiefia ‘i he pule‘anga ‘o e ‘Otuá.”¹⁸

“He ‘ikai lava ia ke fu‘u tōtu‘a ho‘o leleí. Ko e fa‘a kātakí ‘oku fakalangi, ko e talangofuá ‘oku faka‘ei‘eiki, ko e fa‘a fakamolemolé ‘oku ‘alo‘ofa, pea ko e hakeaki‘í ‘oku faka-‘otua; pea ko ia ‘e kātaki lelei ‘o a‘u ki he ngata‘angá he ‘ikai mole hono palé. Ko e tangata leleí te ne kātaki‘i ‘a e me‘a kotoa pē koe‘uhí ke fakalāngilangi‘i ‘a Kalaisi, pea a‘u ‘o ne li‘aki ‘a māmani kotoa, mo ia kotoa ‘oku ‘i aí, koe‘uhí ke fakahaofi hono laumālié.”¹⁹

Ngaahi Fokotu‘u ki he Akó mo Hono Ako‘í

Fakakaukau‘i ‘a e ngaahi tefito‘i fakakaukau ko ‘ení ‘i ho‘o ako ‘a e vahé pe ‘i ho‘o teuteu ke ako‘í. Koe‘uhí ke ma‘u ha tokoni lahi ange, vakai ki he peesi vii–xv.

Lau ‘a e talanoa ‘o hono valoki‘i ‘e Siosefa Sāmita ‘a e kau le‘ó ‘i he peesi 405. ‘Oku tokoni‘i fēfē ‘e he talanoá ni ho‘o ongo fekau‘aki mo Siosefa Sāmitá?
Na‘e pehē ‘e Siosefa Sāmita, ko e ongoongoleleí ko ha “le‘o ‘o e fiefia” peá ne pehē, “Tuku ke fiefia ‘a homou lotó pea nēkeneka ‘o lahi ‘aupito” (peesi 407). Ko e hā e ngaahi founga ‘e lava ke tokoni‘i ai kitautolu ‘e he‘etau ‘ilo‘i ‘a e ongoongoleleí ke tau fiefia pea “nēkeneka ‘o lahi ‘aupito” ‘o a‘u pē ki he ngaahi taimi faingata‘á?
Lau e palakalafi ‘uluaki ‘i he peesi 407. ‘Okú ke pehē ‘oku ‘uhinga ki he hā ke ma‘u ‘a e “mālohi ke lava pē ‘a e ngaahi me‘á ‘o meimei tatau mo e anga ‘o e faka‘amú”? Ko e hā ha sīpinga ‘oku lava ke ke manatu ki ai ‘okú ne fakafōtunga mai ‘a e fo‘i mo‘oni ko ‘ení?
Toe fakamanatu ‘a e palakalafi hono ua ‘i he peesi 407. Ko e hā ha fa‘ahinga ‘ulungāanga ‘okú ke ‘amanaki ‘e hā mei ha taha ‘okú ne pehē ko ha taha ia ‘oku “manako ‘i he ngāue ‘a Kalaisí”? (Ke ma‘u ha ngaahi sīpinga lahi ange, vakai ki he peesi 406–08.)
‘I ho‘o ako ‘a e fale‘i ‘a e Palōfita ko Siosefa Sāmitá ‘i he peesi 409–10, fakakaukau‘i ha me‘a ‘i ho‘o mo‘uí ‘oku fie ma‘u ke fakalelei‘i. Fakafuofua‘i pe ko e hā te ke fai ke ke fatongia‘aki ai hono fakahoko ‘o e fakalelei ko iá.
Toe fakamanatu ‘a e ongo palakalafi faka‘osi ‘o e vahé ni (peesi 411). Ko e hā ha ngaahi fakapale kiate kinautolu ‘oku “tau ‘a e tau lelei ‘o e tuí”? ‘Oku feinga fēfē ha kakai ‘e ni‘ihi ke fakaloto‘i kitautolu ke ‘oua te tau “fu‘u lelei”? ‘E anga fēfē ha‘atau talia ‘a e fa‘ahinga mālohi ko iá?

Ngaahi Potufolofola Fekau‘akí: Teutalōnome 31:6; 2 Tīmote 1:7–8; 2 Nīfai 31:19–20; Mōsaia 5:15; T&F 59:23