Hono ‘Ikai Nāunau‘ia ‘a e Ngaahi Kaume‘a Faitotonu, Angatonu mo Mo‘oní

“Ko e anga fakakaume‘á ko e taha ia ‘o e ngaahi tefito‘i mo‘oni mahu‘inga ‘o e ‘Tui Faka-Māmongá’ . … ‘Okú ne fakataha‘i ‘a e fa‘ahinga ‘o e tangatá ‘aki ‘a e mālohi ‘o e fiefiá.”

Mei he Mo‘ui ‘a Siosefa Sāmitá

Na‘e toutou feinga ‘a e kau ma‘u mafai fakapule‘anga mei Misulí ‘i ‘Aokosi ‘o e 1842 ke puke pōpula ‘a e Palōfita ko Siosefa Sāmitá. ‘I he manavahē ‘a e Palōfitá na‘a fakapoongi ia kapau ‘e puke pōpula ‘o ‘ave ki Mīsulí, na‘á ne toitoi leva. ‘I he ‘aho 11 ‘o ‘Aokosí, na‘e ‘omi ai ha‘ane pōpoaki ki ha kau mēmipa ‘e ni‘ihi ‘o e fāmilí na‘a nau mateaki‘i ia pea mo ha ngaahi kaungāme‘a ke nau fetaulaki mo ia ‘i ha ki‘i motu ‘i he Vaitafe Misisipí, ‘a ia na‘e ‘ikai fu‘u mama‘o mei Nāvū. ‘I he pō ko iá, na‘e fakatahataha atu ‘a ‘Ema Sāmita, Hailame Sāmita, Niueli K. Uitenī, mo ha ni‘ihi kehe ki he ve‘e vaitafé ‘o folau atu ‘i ha ki‘i vaka ki he feitu‘u na‘e fokotu‘u ke nau fakataha ki aí. Na‘e puke fiefia ‘e he Palōfitá ‘a e nima ‘o e tokotaha taki taha, ‘i he‘ene fakahounga‘i ‘a e tokoni mo e fakafiemālie mei he ngaahi kaungāme‘a mo‘oni ko ‘ení. Na‘á ne toki hiki ki mui ha fakamatala lōloa ‘i he‘ene tohinoá fekau‘aki mo ‘ene loto hounga‘ia ‘i he kau mēmipa hono fāmilí pea mo hono ngaahi kaungāme‘á. ‘Oku ‘i ai ha ngaahi konga ‘o e tohinoa ko ‘ení ‘oku fakakau atu ‘i he vahé ni. Hili ha ngaahi uike si‘i mei ai, ne faka‘osi ‘e he Palōfitá ha‘ane tohi ki he Kāingalotú ‘aki ha ngaahi lea na‘á ne fakafōtunga ‘ene ongo kiate kinautolú: “Ko au, ko ho‘omou tamaio‘eiki loto-fakatōkilalo mo e kaume‘a tu‘u ma‘u ai pē, ‘o hangē ko e ngaahi ‘aho kuo hilí, Siosefa Sāmita” (T&F 128:25).

Na‘e ma‘u ‘e he Kāingalotú ‘a e ongo tatau pē ki he Palōfitá, ‘o ‘ikai ke ngata pē ‘enau lau ia ko honau Palōfitá ka ko honau toe kaume‘a foki. Na‘e manatu‘i ‘eni ‘e he kaungāme‘a mamae mo e sekelitali fakafo‘ituitui ‘a Siosefa Sāmita ko Penisimani F. Sionisoní,‘ o ne pehē: “ ‘I he hoko—‘‘a e Palōfita ko Siosefá’ ko e kaungāme‘á, na‘á ne angatonu, kātaki fuoloa, anga faka‘ei‘eiki mo totonu. … ‘I he‘ene hoko ko e kaungā-ngāué, na‘á ne mohu talēniti fakasōsiale—na‘á ne anga‘ofa, nima-homo, pea manako ke kata mo fiefia. … Na‘á ne fa‘a taufangatua he taimi ‘e ni‘ihi mo hano kaungāme‘a ke fiefia ai, pea tu‘o lahi ange he taimi ‘e ni‘ihi ‘ene fe‘auhi mo ha ni‘ihi pe ko hai ‘oku lahi hono iví ‘aki ha‘ana tangutu fehangahangai ‘o ‘ai ke fetaulaki hona va‘é peá na fakatou piki ki ha va‘akau ‘i loto. Ka na‘e ‘ikai ha taha ‘e mālohi hake ai. Na‘e ‘ikai ko ha me‘a fo‘ou ‘a e tūkuhuá, mate tupu‘á [‘a hono faka‘aonga‘i ‘o e fakatātaá ke fakafōtunga‘aki ha ngaahi fo‘i leá], fe‘auhi lau māú, mo e ngaahi alā me‘a peheé. Ka ko e me‘a na‘e lahi ange ‘ene fa‘a hokó ko ‘ene kole ke hiva‘i ha taha ‘o e ngaahi hiva na‘e manako taha aí. … Ka neongo na‘e feohi mo fiefia ‘i he taimi ‘e ni‘ihi, ka na‘e ‘ikai ke ne tali ‘a e fieme‘á pe fa‘ifa‘itelihá.”¹

Na‘e loto-‘ofa ‘a Siosefa Sāmitá ‘o hangē pē ko ‘ene poto he feohí, pea ko e manatu ia ‘a ha talavou ‘e taha: “Na‘á ku ‘i he ‘api ‘o Siosefá; na‘á ne ‘i ai, pea na‘e hekeheka ha kau tangata ‘i he funga ‘aá. Ne hū mai ‘a Siosefa ‘o fakatalanoa mai kiate kimautolu kātoa. Taimi si‘i ne ha‘u ha tangata ‘o ne pehē ‘oku ‘i ai si‘a tangata ‘oku nofo mama‘o mei he koló na‘e vela hono falé ‘i he pō atú. Na‘e meimei ke pehē kotoa ‘e he kau tangatá ‘oku nau faka‘ofa‘ia ‘i he tangata‘eikí. Ka na‘e ‘ai ‘e Siosefa hono nimá ki hono kató, ‘o ne to‘o hake ha pa‘anga ‘e nima mo pehē mai, ‘‘Oku fe‘unga ‘eku faka‘ofa‘ia ‘i he tangata‘eikí mo e pa‘anga ‘e nima; ko e hā hono lahi ho‘omou faka‘ofa‘ia aí?’ ”²

Mahalo na‘e hanga ‘e he ‘ofa lahi ‘a Siosefa Sāmita ki hono ngaahi kaungāme‘á ‘o ‘ai ia ke ‘ikai te ne fa‘a makātaki‘i hono lava-ki‘i ia ‘e hanau ni‘ihi. Na‘e tafoki ‘i Nāvū ha ni‘ihi ‘o e ngaahi kaungāme‘a ‘o e Palōfitá na‘e falala ki aí ‘o fakafetau kiate ia. Ka neongo ia, na‘e fetongi ‘e ha ni‘ihi si‘i faitōnunga ‘a e Palōfitá, ‘o nau tu‘u pē mo ia ‘o a‘u ki he ngata‘angá.

Ko e taha hono ngaahi kaungāme‘a peheé ko Uiliate Lisiate, ko ha mēmipa ‘o e Kōlomu ‘o e Toko Hongofulu Mā Uá, ‘a ia na‘e tukupōpula fakataha mo Siosefa mo Hailame pea mo Sione Teila ‘i Kātesi ‘i ‘Ilinoisi. Lolotonga hono tukupōpula ‘o e kau tangatá ni, na‘e fakangofua ke nau hiki mei honau loki pōpulá ki ha loki mohe lelei ange ‘i he fungavaka ‘o e fale fakapōpulá. Pea ki mu‘a si‘i pea toki hoko hona fakapōngí, ne fokotu‘u ange ‘e he tangata le‘ó ‘e malu ange ‘a e kau pōpulá ‘i he loki ‘oku ‘aa‘i ukamea vangavanga ofi ki he loki mohé. Na‘e ‘eke heni ‘e Siosefa kia ‘Eletā Lisiate, ‘a ia na‘e ui ‘e hono ngaahi kaume‘á ko e “toketaá” koe-‘uhí he na‘e ngāue fakafaito‘o: “ ‘Kapau te mau ō ki he loki ‘oku ‘aa‘i ukamea vangavangá, te ke ‘alu mo kimautolu?‘ Na‘e tali ange ‘e he toketaá, ‘ ‘E hoku tokoua ko Siosefa, na‘e ‘ikai ke ke kole mai ke u kolosi mo koe ‘i he vaitafé—na‘e ‘ikai ke ke kole mai ke ta ō mai ki Kātesi—na‘e ‘ikai ke ke kole mai ke ta omi ki he fale fakapōpulá —‘okú ke pehē te u sītu‘a meiate koe he taimí ni? Ka te u tala atu ‘a e me‘a te u faí; kapau ‘e fakahalaia‘i koe ke tautau ko e talisone, tuku ke tautau au ka ke hao, pea ke ke ‘alu tau‘atāina.’ Na‘e talaange ‘e Siosefa, ‘He ‘ikai lava ke fai ia.’ Ka na‘e tali ange ‘e he toketaá, ‘Te u fai ia.’ ”³

Ngaahi Akonaki ‘a Siosefa Sāmitá

Ko e kaungāme‘a mamaé ‘okú na fefakafiemālie‘i‘aki hona mamahí mo kei angatonu ai pē ‘i he taimi ‘o e faingata‘á.

Na‘e hiki ‘e Siosefa Sāmita ‘a e me‘a ko ‘ení fekau‘aki mo e kau mēmipa ‘o e fāmilí pea mo hono ngaahi kaungāme‘a na‘a nau ‘a‘ahi ange ki ai ‘i he ‘aho 11 ‘o ‘Aokosi 1842, he lolotonga ‘ene toitoí: “Na‘e ngali fu‘u lelei mo faka‘ofo‘ofa kiate au ke ma‘u ha ngaahi kaungāme‘a ma‘a mo mā‘oni‘oni, ‘oku anga-tonu, faitotonu, mo mo‘oni, pea ‘oku ‘ikai vaivai honau lotó; pea ‘oku tu‘u ma‘u honau tuí ‘o ‘ikai fengatāliaki, ‘i he‘enau tatali ki he ‘Eikí, ‘i he‘enau fakahoko ‘a ‘eku ngaahi fiema‘ú, pea ‘i he ‘aho ‘a ia ne tō ai kiate au ‘a e ‘ita ‘a hoku ngaahi filí. …

“Hono ‘ikai faka‘ofo‘ofa ‘a e ngaahi ongo na‘á ku ma‘u ‘i he‘eku fetaulaki mo ha kakai angatonu mo anga fakakaume‘a, ‘i he pō ‘o e ‘aho hongofulu mā tahá, ‘i he Tu‘apulelulú, ‘i he ki‘i motu ‘i he hū‘anga ki he anovaí [anó], ‘i he vaha‘a ‘o Seilahemala mo Nāvuú: pea ‘i he fiefia ta‘e malava ke fakamatala‘i ko iá, mo e ongo‘i fiefia lahi na‘e ake ‘i hoku lotó, ‘i he‘eku puke ‘a e nima ‘o hoku ‘ofa‘anga ko ‘Emá ‘i he pō ko iá—‘a ia ko hoku uaifí, ‘io, ko e uaifi ‘i he‘eku kei tupu haké, pea mo e tokotaha ne fili ‘e hoku lotó. Ko e konga lahi ko ha ngaahi fakakaukau pē ‘a hoku ‘atamaí ‘i he taimi na‘á ku fakakaukau‘i taimi nounou ai ‘a e ngaahi me‘a lahi na‘e tuku ke tau fouá, ‘a e ngaahi ongosiá mo e fāifeingá, ‘a e ngaahi mamahí mo e ngaahi faingata‘a‘iá, kae ‘uma‘ā ‘a e ngaahi fiefia mo e fakafiemālie, na‘e hoko mei he taimi ki he taimi, ‘i hono kotoa ‘o ‘etau mo‘uí mo fakalāngilangi‘i ‘etau mo‘uí. ‘Oi, ‘a e ngaahi fakakaukau kehekehe ne ‘i hoku ‘atamaí ‘i he momeniti ko iá, he kuó ne toe ‘i heni, … ‘a ‘Ema ta‘e ue‘ia, mo ‘ofa—kuo ‘ikai toe loto-fo‘i, kae mālohi, ‘o tu‘uloa!

“Na‘e hoko ai mo hoku Tokoua ko Hailamé ‘o ne puke hoku nimá—ko ha tokoua ‘ofa. Na‘á ku pehē ai kiate au pē, ‘e hoku Tokoua ko Hailame, ‘okú ke ma‘u ha loto ‘oku anga-tonu! ‘Oiauē, fakatauange ke fakakalauni ‘e Sihova Ta‘engata ho ‘ulú ‘aki ‘a e ngaahi tāpuaki ta‘engatá, ko ha pale ki ho‘o tokanga‘i ‘eku mo‘uí! ‘Oiauē, hono ‘ikai lahi ‘a e ngaahi mamahi ne ta tofanga fakataha aí; pea ko ‘eni kuó ta toe foua fakataha e ngaahi ha‘i ‘o e nima ta‘emanonga ‘o e fakamamahí. ‘E Hailame, ‘e tohi ho hingoá ‘i he Tohi ‘o e Fono ‘a e ‘Eikí, ke mamata ki ai ‘a kinautolu ‘e muimui mai ‘i ho tu‘á, ke nau fa‘ifa‘itaki ki ho‘o ngāué.

“Na‘á ku toe pehē pē kiate au, ko Misa Niueli K. Uitenī ‘eni foki. Ko e me‘a fakamamahi nai ‘e fiha kuo hoko ‘i he‘eta mo‘uí; ka ko ‘eni kuó ta toe fe‘iloaki ke toe kaungā fua pē. Ko ha kaume‘a angatonu koe ‘e lava ke falala haohaoa kakato ki ai ‘a e ngaahi foha faingata‘a‘ia ‘o e tangatá. Tuku ke fakakalauni foki hono ‘ulú ‘aki ‘a e ngaahi tāpuaki ‘o e Ta‘engatá. Ko ha loto ‘oku ‘ofa! ko ha laumālie ‘oku fie tokoni! ke lelei ai si‘a taha na‘e kapusi ki tu‘a, mo fehi‘anekina ‘e he meimei tangata kotoa pē. ‘E Misa Uitenī, ‘oku ‘ikai ke ke ‘ilo‘i ‘a e mālohi ‘o e ngaahi ha‘i ‘okú ne ha‘i ‘eku mo‘uí mo hoku laumālié kiate koé. …

“ ‘Oku ‘ikai ke u tui te u fakamatala‘i faka‘auliliki e hisitōlia ‘o e pō toputapu ko iá, ‘a ia te u kei manatua ma‘u ai pē ‘o ta‘e ngata; ka ko e hingoa ‘o e kau anga-tonú ko ia ‘oku ou faka‘amu ke lekooti ‘i heni. Na‘á ku fe‘iloaki mo e kakai ko ‘ení ‘i he tu‘umālié, pea na‘a nau hoko ko hoku ngaahi kaume‘a; pea kuó u fe‘iloaki ‘eni mo kinautolu ‘i he faingata‘á, pea ‘oku nau kei hoko ai pē ko ha ngaahi kaume‘a ‘ofa lahi ange. ‘Oku ‘ofa ‘a e kakai ko ‘ení ‘i he ‘Otua ‘oku ou tauhí; ‘oku nau ‘ofa ‘i he ngaahi mo‘oni ‘oku ou ako‘í; ‘oku nau manako ‘i he ngaahi tokāteline haohaoa mo mā‘oni‘oni ‘oku fakamahu‘inga‘i ‘i hoku fatafatá ‘aki ‘a e ngaahi ongo fakafiefia taha ‘o hoku lotó, pea ‘aki ‘a e ‘ofa he ‘ikai ke lava ‘o faka‘ikai‘i. …

“… ‘Oku ou ‘amanaki te u toe mamata ki [hoku ngaahi kaume‘á], ke u lava ‘o tōkakava ma‘anautolu, pea mo tokanga ke nau fiemālie foki. He ‘ikai ke nau toe fie ma‘u ‘e kinautolu ha kaume‘a lolotonga ‘eku kei mo‘uí; he ‘e ‘ofa hoku lotó ‘i he kakai ko iá, pea ‘e ngāue hoku nimá ma‘á e kakai ko iá, ‘a ia ‘oku nau ‘ofa mo tōkakava ma‘aku, pea nau anga-tonu ma‘u ai pē ki hoku ngaahi kaume‘á. Te u ta‘e hounga‘ia nai? ‘Ikai ‘aupito! Ke tapui ia ‘e he ‘Otuá!”⁴

Na‘e hoko atu ‘a e Palōfitá ‘i he ‘aho 23 ‘o ‘Aokosi 1842, ‘o pehē: “Na‘e toe foki mai kiate au ‘a ‘eku ngaahi ongo … ki hoku ngaahi kaungāme‘á, ‘i he lolotonga ‘o ‘eku fakalaulaulotoa ‘a e ngaahi anga mo e ‘ulungāanga lelei pea mo e ngaahi tō‘onga ‘a ha kau angatonu tokosi‘i, ‘a ia ‘oku ou lekooti ‘i he taimí ni ‘i he Tohi ‘o e Fono ‘a e ‘Eikí,—ko e hingoa ‘o e fa‘ahinga na‘e tu‘u ‘i hoku tafa‘akí ‘i he houa kotoa pē ‘o e faingata‘á, ‘i he ngaahi ta‘u lōloa kotoa ko ‘eni ‘e hongofulu mā nima kuo maliu atú,—hangē ko ‘ení, ko hoku tokoua matu‘otu‘a mo ‘ofeina ko Siosefa Naiti ko e Lahí, ‘a ia na‘e kau ‘iate kinautolu na‘e fuofua tokoni ki he‘eku ngaahi fiema‘ú, ‘i he lolotonga ‘o ‘eku fāifeinga ‘i he kamata‘anga hono fakahoko ‘o e ngāue ‘a e ‘Eikí, pea mo hono fakatoka ‘a e fakava‘e ‘o e Siasi ‘o Sīsū Kalaisi ‘o e Kau Mā‘oni‘oni ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní. Ko ha ta‘u ‘eni ‘e hongofulu mā nima mo ‘ene faivelenga mo faitotonu, mo ta‘e filifilimānako mo tā-sīpinga lelei, anga haohaoa mo anga-‘ofa, na‘e ‘ikai teitei aafe ki he nima to‘omata‘ú pe ki he to‘ohemá. Vakai, ko ha tangata mā‘oni‘oni ia, pea fakatauange ke fakalōloa ‘e he ‘Otua Māfimafí ‘a e ngaahi ‘aho ‘o e tangata toulekeleká ni; pea ‘ofa ke fakafo‘ou hono sino tetetete, kafo, pea mo fesiekiná, pea ke tāpuekina ma‘u ai pē si‘ene mo‘uí, kapau ko Ho finangaló ia, ‘e ‘Otua; pea ‘e pehē kiate ia ‘e he ngaahi foha ‘o Saioné, ‘i he kei mo‘ui hanau tokotahá, ko e tangatá ni ko ha tangata anga-tonu ia ‘i ‘Isileli; ko ia, he ‘ikai ke teitei ngalo hono hingoá. …

“… ‘I he‘eku kei manatu‘i ‘a e kakai anga-tonu tokosi‘i ‘oku kei mo‘uí, ‘oku ou toe manatu‘i foki mo e anga-tonu ‘a hoku ngaahi kaume‘a kuo pekiá, he na‘a nau tokolahi; pea lahi mo ‘enau ngaahi tō‘onga anga‘ofá—‘a e ‘ofa fakaetamaí mo e ‘ofa fakaetokouá—‘a ia ne nau fai kiate aú; pea talu mei hono kumi au ‘e he kakai ‘o Mīsulí, ‘oku lahi ha ngaahi me‘a ‘oku toe ake mai ki he‘eku manatú. …

“ ‘Oku ‘i ai ha tokolahi na‘e mālohi ange ‘eku ‘ofa kiate kinautolú ‘i he maté. Na‘á ku fakamo‘oni‘i ‘a ‘eku anga-tonú kiate kinautolu—pea kuó u fakapapau‘i ke u fakamo‘oni‘i ‘eku anga-tonú kiate kinautolu, kae ‘oua kuo ui au ‘e he ‘Otuá ke u mate.”⁵

‘Oku hanga ‘e he anga fakakaume‘á ‘o ‘ai ke uouangataha ‘a e fa‘ahinga ‘o e tangatá, mo teke‘i atu ‘a e tāufehi‘á mo e ta‘e femahino‘akí.

“ ‘Oku ‘ikai ke u tokanga au pe ko e hā ha ‘ulungāanga ‘o ha tangata; kapau ko haku kaume‘a ia–ko ha kaume‘a mo‘oni, te u hoko ko ha kaume‘a kiate ia, mo malanga‘aki ‘a e Ongoongolelei ‘o e fakamo‘uí kiate ia, mo fai kiate ia ha fale‘i lelei, ‘o tokoni‘i ia ke hao mei he ngaahi faingata‘á.

“Ko e anga fakakaume‘á ko e taha ia ‘o e ngaahi tefito‘i mo‘oni mahu‘inga ‘o e ‘Tui Faka-Māmongá‘; [‘oku fokotu‘utu‘u ia] ke ne fulihi mo fakamāma‘i ‘a māmani, mo fakatupu ke tuku ‘a e ngaahi taú mo e ngaahi feke‘ike‘í pea hoko ‘a e kakai tangatá ko e ngaahi kaungāme‘a mo e ngaahi tokoua. …

“… ‘Oku hangē ‘a e anga fakakaume‘á ko Misa [Fietoa] Telí ‘i hono fale ngāue tuki ukame‘á ‘i he‘ene kasa‘i ha ukamea ki ha ukameá; ‘okú ne fakataha‘i ‘a e fāmili ‘o e tangatá ‘aki hono mālohi fakafiefiá.”⁶

“Ko e fa‘ahinga anga fakakaume‘a ‘oku ala tali ‘e he kakai potó ko e fakamātoató, kuo pau ke tupu ia mei he ‘ofá, pea ko e ‘ofa ko iá ‘oku tupu ia mei he anga-ma‘á, ‘a ia ‘oku tatau ‘ene hoko ko e konga ‘o e tui fakalotú mo e hoko ‘a e māmá ko e konga ‘o Sihová. Ko hono ‘uhinga ia ‘o e folofola ‘a Sīsū, ‘‘Oku ‘ikai ha tangata ‘e lahi hake ‘ene ‘ofá ‘i he me‘á ni, ke ne foaki ‘ene mo‘uí koe‘uhí ko hono kāingá.’ [Sione 15:13.]”⁷

‘I Mā‘asi ‘o e 1839, lolotonga ia hono tukupōpula ‘o e Palōfita ko Siosefa Sāmitá mo ha ni‘ihi ‘o hono kaungāngāué ‘i he fale fakapōpula ‘i Lipetī ‘i Misulí, ne faitohi ‘a e Palōfitá ki he kāingalotu ‘o e Siasí: “Ne mau ma‘u ha ngaahi tohi ‘aneefiafi—ko e taha meia ‘Ema, taha meia Toni C. Kālosi Sāmita [tokoua ‘o Siosefá], pea taha meia Pīsope [‘Etuate] Pātilisi—na‘a nau fakahoko kotoa mai ha ongo‘i ‘ofa mo fakafiemālie. Na‘a mau fiefia lahi ‘i he‘enau fiemālié. Kuo fuoloa mo e ‘ikai ke mau ma‘u ha ongoongo; pea ‘i he‘emau lau ‘a e ngaahi tohi ko iá, na‘e hangē kinautolu ki homau laumālié ko e fakanonga ‘o e mā‘ili‘ili ‘a e matangí, ka na‘e tuifio ‘emau fiefiá mo e mamahi, koe‘uhí ko e si‘i faingata‘a‘ia ‘a e paeá pea mo e uesia lahi ‘o e Kāingalotú. Pea ‘oku ‘ikai fie ma‘u ia ke mau toe fakahoko atu na‘e fu‘u ongo ‘aupito ‘eni ki homau lotó pea hoko homau matá ko e fauniteni ‘o e lo‘imata, ka he ‘ikai fu‘u mahino kiate kinautolu kuo te‘eki ai tuku ‘i ha loto‘i pilīsone ta‘e ‘i ai ha ‘uhinga pe tupu‘angá, hono ifo ‘o e le‘o ‘o ha kaume‘á; ‘e hanga ‘e ha ki‘i faka‘ilonga pē ‘e taha ‘o ha anga fakakaume‘a mei ha fa‘ahinga feitu‘u pē ‘o fakaake mo ‘omai ‘a e ongo‘i ‘ofa kotoa pē; ‘okú ne to‘o mai ‘i he taimi pē ko iá ‘a e ngaahi me‘a kotoa ‘o e kuo hilí; ‘okú ne puke ‘a e lolotongá ‘aki ‘a e vekeveke ‘o e tapa ‘a e ‘uhilá; ‘okú ne feinga ke puke mai ‘a e kaha‘ú ‘aki ha loto fīta‘a hangē ha taiká; ‘okú ne fe‘aveaki ‘a e fakakaukaú ki mu‘a pea ki mui, mei he me‘a ‘e taha ki ha me‘a kehe, kae ‘oua kuo faifai pea ikuna‘i ‘a e loto-kovi, angakovi mo e tāufehi‘a kotoa, ‘a e ngaahi faikehekehe ‘o e kuo hilí, pea ikuna‘i ‘a e ta‘e femahino‘akí mo e pule halá ‘i he ve‘e va‘e ‘o e ‘amanaki leleí.”⁸

‘Oku hoko e Kāingalotu ‘o e ‘Otuá ko ha ngaahi kaungāme‘a mo‘oni ‘iate kinautolu.

Na‘e hiki ‘e he Palōfitá ‘a e fakamatala ko ‘ení ki ha mēmipa ‘o e Siasí ‘i ‘Aokosi ‘o e 1835: “ ‘Oku mau manatu‘i homou fāmilí, fakataha mo e ngaahi ‘uluaki fāmili kotoa ‘o e Siasí, ‘a ia na‘a nau fuofua tali ‘a e mo‘oní. ‘Oku mau manatu‘i ho‘omou ngaahi molé mo ho‘omou ngaahi mamahí. ‘Oku te‘eki motuhi ‘etau ‘uluaki mahení; ne mau foua fakataha mo kimoutolu ‘a e koví pea pehē ki he leleí, ‘i he mamahí pea pehē ki he fiefiá. ‘Oku mau tui ‘oku mālohi ange ‘etau feohí ‘i he maté, pea he ‘ikai ke teitei motuhi ia.”⁹

Na‘e fakamatala ‘a e Palōfitá fekau‘aki mo ha kātoanga na‘e kau ki ai ‘i Sānuali ‘o e 1836 ‘i Ketilani: “Na‘á ku ‘alu ki ha kātoanga kai lahi ‘i he ‘api ‘o Pīsope Niueli K. Uitenī. Na‘e fakatatau ‘a e kātoangá ni mo e founga ‘a e ‘Alo ‘o e ‘Otuá—na‘e fakaafe‘i ki ai ‘a e heké, pipikí, pea mo e kuí, ‘o fakatatau mo e fakahinohino ‘a e Fakamo‘uí [vakai, Luke 14:12–13]. … Na‘e tokolahi ‘a e kakaí, pea ki mu‘a pea mau ma‘u me‘atokoní, na‘e hiva‘i ha ni‘ihi ‘o e ngaahi hiva ‘o Saioné; pea na‘e fakafiefia‘i homau lotó ‘e he mahino ‘o e fiefia ‘e lilingi ki he ‘ulu ‘o e Kāingalotú ‘i he taimi te nau fakatahataha mai ai ki he Mo‘unga ‘o Saioné, ke ma‘u ‘a e feohi ‘a e tokotaha kotoa ‘o ta‘e ngata, ‘a ia ko e ngaahi tāpuaki kotoa ‘o e langí, ‘i he ‘ikai ke ‘i ai ha taha ke ne fakamamahi‘i pe ‘ai ke tau ilifiá.”¹⁰

Na‘e feinga ‘a Sisitā Pelisenitia Haningitoni Piueli ke ‘a‘ahi kia Siosefa Sāmita ‘i he lolotonga hono tukupōpula ia ‘i he Fale Fakapōpula Lipetií ‘i he 1839, ka na‘e ta‘ofi ia ‘e he tangata le‘ó. Na‘e faitohi ki mui ange ‘a e Palōfitá kiate ia ‘o pehē: “ ‘Oiauē, ko ha toki me‘a ne mei fakafiefia ia kiate kimautolu ke mamata ki homau ngaahi kaume‘á! Na‘á ne mei fakafiefia‘i hoku lotó kapau ne u ma‘u ha faingamālie ke talanoa mo koe, ka kuo pule‘i fakaleveleva kimautolu. … ‘Oku ou loto pē ke mea‘i ‘e [ho husepānití] pea mo koe ko homo kaume‘a mo‘oni au. … ‘Oku ‘ikai lava ‘e ha ‘elelo ke ne fakamatala‘i ‘a e fiefia ta‘e mafakamatala‘i ‘oku ma‘u ‘e ha tangata, ‘i he hili hano tukupōpula ia ‘i ha pilīsone ‘i ha māhina ‘e nima, ke toe mamata ki he fofonga ‘o ha taha na‘e hoko ko hano kaume‘a. ‘Oku hangē kiate au ‘e ongo‘i ‘ofa lahi ange ma‘u ai pē hoku lotó ‘i he taimí ni ‘o laka ange ‘i ha toe taimi ki mu‘a. ‘Oku mamahi ma‘u ai pē hoku lotó ‘i he‘eku fakakaukau ki he faingata‘a‘ia ‘a e Siasí. Pehē ange mai, te u lava ‘o fakataha mo kinautolu! He ‘ikai ke u momou ‘i ha ngāue pe ‘i ha me‘a faingata‘a ka nau ma‘u ha nonga mo ha fiemālie. ‘Oku ou toe fie ma‘u ‘a e tāpuaki ke hiki hake hoku le‘ó ‘i he lotolotonga ‘o e Kāingalotú. ‘Oku ou fie hua‘i atu hoku lotó ki he ‘Otuá ke ne ‘omi hanau fakahinohino.”¹¹

‘I ha lea ‘a e Palōfitá ‘i Nāvū ‘i ‘Ilinoisi, ‘a ia ne tū‘uta mai ki ai ha kāingalotu tokolahi ‘o e Siasí mo ha‘anau nga‘oto‘ota fakamāmani si‘i pē, na‘á ne akonaki ai ‘o pehē: “ ‘Oku totonu ke tau tanumaki ‘a e ongo‘i ‘ofa ki he kau faingata‘a‘ia ‘iate kitautolú. Kapau ‘oku ‘i ai ha potu ‘i māmani ‘oku totonu ke tanumaki ai ‘e he tangatá ‘a e laumālié mo lilingi ha lolo mo ha uaine [fai fakamo‘ui] ki he loto ‘o e kau faingata‘a‘iá, ko e potu ia ko ‘ení; pea ‘oku hāsino ‘a e fa‘ahinga laumālie ko iá ‘i heni; pea neongo [ka ai ha taha] vūlangi mo faingata‘a‘ia ‘i he‘ene tū‘uta maí, te ne kei ma‘u pē ha tokoua mo ha kaume‘a ‘oku mateuteu ke feau ‘ene ngaahi fiema‘ú.

“Te u lau ia ko e taha ‘o e ngaahi tāpuaki ma‘ongo‘onga tahá, ‘o kapau ‘e fakamamahi‘i au ‘i māmani, ‘o kapau ko hoku tufakangá ke ‘i ha feitu‘u ‘e lava ke takatakai‘i kotoa ai au ‘e hoku ngaahi tokouá mo e ngaahi kaungāme‘á.”¹²

Na‘e manatu‘i ‘e Siaosi A. Sāmita, na‘e tokoua ‘aki ‘e he Palōfitá, ‘a e me‘á ni: “ ‘I he faka‘osinga ‘o ‘ema talanoá, na‘e puke atu au ‘e Siosefa, ‘o kuku ki hono fatafatá mo pehē mai, ‘Siaosi A., ‘Oku ou ‘ofa ‘iate koe ‘o hangē pē ko ‘eku ‘ofa ki he‘eku mo‘uí.’ Na‘á ku ongo‘i mo‘oni, pea ‘ikai ke u fa‘a malava ke lea.”¹³

Ngaahi Fokotu‘u ki he Akó mo Hono Ako‘í

Fakakaukau‘i ‘a e ngaahi tefito‘i fakakaukau ko ‘ení ‘i ho‘o ako ‘a e vahé pe ‘i ho‘o teuteu ke ako‘í. Ke ma‘u ha tokoni lahi ange, vakai ki he peesi vii–xv.

Toe fakamanatu ‘a e ‘uluaki palakalafi ‘i he peesi 531. Hili ia pea huke ki he peesi 533–36 pea fakatokanga‘i ‘a e ngaahi ‘ulungāanga na‘e fakahounga‘i ‘e Siosefa Sāmita ‘ia ‘Ema Sāmita, Hailame Sāmita, Niueli K. Uitenī, pea mo Siosefa Naiti ko e Lahí. ‘Okú ke pehē ko e hā ne hoko ai ‘enau ngaahi anga fakakaume‘á ko ha fakafiemālie kiate ia ‘i he taimi ‘o e faingata‘á? Ko e hā ha ngaahi founga ne poupou‘i ai koe ‘e hao ngaahi kaume‘a ‘i he taimi ne ke fehangahangai ai mo e faingata‘á? Ko e hā e me‘a te tau lava ‘o fai ke poupou‘i ai ha kakai kehe ‘i he taimi ‘oku nau foua ai ‘a e ngaahi faingata‘á?
Ko e lahi taha ‘o e ngaahi talanoa ‘i he vahe ko ‘ení ‘oku fekau‘aki ia mo hono mahu‘inga ‘o e anga fakakaume‘á ‘i he taimi ‘o e faingata‘á. Ka ‘i he palakalafi ‘oku kamata ‘i he peesi 532, ‘oku fakamatala ai ‘e Penisimani F. Sionisoni ki he ngaahi founga anga fakakaume‘a ‘a Siosefa Sāmita ‘i he taimi ‘o e nongá. Ko e hā ha me‘a kuó ke ma‘u mei he fakamatala ko ‘ení? ‘Oku tokoni‘i fēfē ‘etau feohí pea mo ‘etau feohi fakafāmilí ‘i he taimi ‘oku tau tuku ai ha taimi ke tau kakata mo va‘inga fakatahá?
Vakai‘i ‘a e palakalafi kakato hono fā ‘i he peesi 536. ‘Okú ke pehē ko e hā na‘e pehē ai ‘e Siosefa Sāmita ko e anga fakakaume‘á ko e “taha [ia] ‘o e ngaahi tefito‘i mo‘oni mahu‘inga ‘o e ‘Tui faka-Māmongá’ ”? Ko e hā ha ngaahi founga ‘e lava ai ‘a e ongoongolelei kuo fakafoki maí ‘o tokoni‘i ‘a e kakaí ke nau lau kinautolu ko e ngaahi kaungāme‘a? Kuo anga fēfē ha hoko ‘a e kau Palesiteni kehe ‘o e Siasí ko ha ngaahi sīpinga ‘o e anga fakakaume‘á ki hono kotoa ‘o e kakaí?
Toe fakamanatu kakato ‘a e palakalafi hono nima ‘i he peesi 536. ‘Oku tatau fēfē ‘a e anga fakakaume‘á mo hano kasa‘i ‘o ha ukamea ki ha ukamea?
Lau ‘a e palakalafi ‘oku kamata ‘i he konga ki lalo ‘o e peesi 538 pea mo e palakalafi hoko hake aí. Fakatokanga‘i ‘a e fakamatala ki he “loló mo e uainé,” ‘i he tala fakatātā ‘o e tangata Samēlia angaleleí (Luke 10:34). Ko e hā ha ngaahi me‘a pau te tau lava ‘o fai ke muimui ai ki he fale‘i ‘a e Palōfitá? ke muimui ‘i he sīpinga ‘a e Samēlia angaleleí?

Ngaahi Potufolofola Fekau‘akí: 1 Samuela 18:1; Lea Fakatātā 17:17; 2 Nīfai 1:30; Mōsaia 18:8–10; ‘Alamā 17:2; T&F 84:77; 88:133