Ko e Tohi Ueniuefí

Ko e Tohi Ueniuefí ko ha fakamatala ia ‘a e Palōfita ko Siosefa Sāmitá ki he “tupu, fakalakalaka, fakatanga‘i, pea mo e tui ‘a e Kāingalotu ‘o e Ngaahi ‘Aho Kimui Ní,” kau ai mo e ngaahi kupu‘i fakamatala na‘e ‘iloa ko e Ngaahi Tefito ‘o e Tuí.

Mei he Mo‘ui ‘a Siosefa Sāmitá

Makehe mei he hoko ‘a Siosefa Sāmita ko e Palesiteni ‘o e Siasí, na‘e ‘i ai mo hano ngaahi fatongia lahi ‘i Nāvū. ‘I Mē ‘o e 1842, na‘á ne hoko ai ko e pulekolo ‘o Nāvū, ‘a ia na‘e pau ai ke hoko ko e fakamaau lahi ‘o e Fakamaau‘anga Fakavahe ‘o Nāvuú. Na‘e hoko ia ko e lafitani seniale mo e pule ‘o e Kongakau Nāvuú. Pea ‘i Fēpueli ‘o e 1842, na‘á ne toe fakahoko ai mo e fatongia ko e ‘ētita ‘o e Times and Seasons, ko ha makasini ‘a e Siasí na‘e pulusi tu‘o ua ‘i he māhina. Na‘e ‘omi ‘e he Times and Seasons ha founga ke fetu‘utaki ai ‘a e kau taki ‘o e Siasí mo e Kāingalotú, pulusi ai mo e ngaahi fakahaá mo e ngaahi malanga mahu‘ingá, pea fakamafola ai mo e ngaahi ongoongo ‘o e Siasí. Na‘e fokotu‘u leva ‘a Sione Teila, ko ha mēmipa ‘o e Kōlomu ‘o e Toko Hongofulu Mā Uá, ke ne tokanga‘i ha ngaahi tafa‘aki lahi ‘o hono pulusí ‘i he malumalu ‘o e fakahinohino ‘a e Palōfitá.

‘I he ‘uluaki pepa ne pulusi ‘i he hoko ‘a e Palōfitá ko e ‘ētitá, na‘á ne tohi ai ‘e ‘oatu ‘e he makasiní ha ngaahi fakamatala ‘i he “ngaahi me‘a mahu‘inga ‘oku hoko faka‘aho ‘iate kitautolú; ‘i he vave ‘o e laka atu ‘a e mo‘oní; ngaahi fetu‘utaki ‘oku mau ma‘u faka‘aho mei he kaumātu‘a ‘i tu‘apule‘angá; ‘o tatau pē ‘i he fonuá ni, ‘i ‘Ingilani, mei he konitinēniti ‘o ‘Iulopé, mo e ngaahi tapa kehe ‘o e māmaní; ‘a e ngaahi tu‘unga ta‘emanonga ‘o e ngaahi pule‘angá; ngaahi tohi mo e ngaahi akonaki ‘a e Toko Hongofulu Mā Uá; pea mo e ngaahi fakahā ‘oku mau ma‘u mei he Fungani Mā‘olungá.”¹

‘I he kei hoko ‘a e Palōfitá ko e ‘ētitá, na‘e pulusi ‘e he Times and Seasons ha ngaahi tohi mahu‘inga lahi. Na‘e pulusi ‘a e kakano ‘o e tohi ‘a ‘Ēpalahamé pea mo hano tatau ‘e ua kehe ‘i Mā‘asi ‘o e 1842, pea pulusi ‘a e tatau hono tolú ‘i Mē. Na‘e kamata foki ke pulusi ‘e he Palōfitá ‘i Mā‘asi ai pē ‘a e “History of Joseph Smith,” [Hisitōlia ‘o Siosefa Sāmitá] ko e fakamatala ‘eni ne hoko ki mui ko e History of the Church [Hisitōlia ‘o e Siasí].

‘I he Times and Seasons ‘o e ‘aho 1 ‘o Mā‘asi 1842, na‘e pulusi ai ‘e he Palōfitá ‘a e me‘a na‘e iku ‘o ‘iloa ko e Tohi Ueniuefí. ‘I hono fakamatala‘i ‘e he Palōfitá ‘a e ‘uhinga ki he‘ene fa‘u ‘a e tohi ko ‘ení, na‘á ne pehē ai: “ ‘I he kole ‘a Misa Sione Ueniuefi, ko e ‘Ētita mo e Tokotaha ‘oku ‘A‘ana ‘a e pepa ko e Chicago Democrat, kuó u fakamatala‘i nounou ai ‘a e ‘ata ko ‘eni ‘o e laka ki mu‘a, fakalakalaka, fakatanga, pea mo e tui ‘a e Kāingalotu ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní, ‘a ia ‘oku ou ma‘u ai ‘a e lāngilangi, ‘i he malumalu ‘o e ‘Otuá, ke u fokotu‘u. ‘Oku pehē ‘e Misa Ueniuefi ‘okú ne loto ke ‘oange ‘a e fakamatalá ni kia Misa [Siaosi] Pāsitou, ko hano kaume‘a pē, ‘a ia ‘okú ne hiki ‘a e hisitōlia ‘o Niu Hemisaeá. Koe‘uhí kuo fakahoko ‘e Misa Pāsitou ‘a e founga totonu ke ma‘u ai ‘a e fakamatala totonú, ko e me‘a pē ‘oku ou kole meiate iá, ke ne pulusi kakato ‘a e fakamatalá, ‘o ‘oua ‘e toe fakalahi ki ai, pea ‘oua ‘e fakafōtungahala‘i.”²

Na‘e ‘ikai pē ke fakakau ‘e Siaosi Pāsitou ia e fakamatala ‘a e Palōfitá ‘i he‘ene hisitōliá koe‘uhí he na‘á ne loto ke fakamatala‘i pē ‘i he‘ene tohí ‘a e ngaahi me‘a na‘e hoko ‘o a‘u mai ki he 1819.³ Ka ‘oku ‘i ai ha mahu‘inga lahi ‘o e Tohi Ueniuefí ki he Kāingalotu ‘o e Ngaahi ‘Aho Kimui Ní. Ko e fakamatala tonu ia na‘e fai ‘e Siosefa Sāmita ‘o fakamo‘oni‘i hono uiui‘i toputapu mei he ‘Otuá, ‘a ‘ene ngaahi mata me‘a-hā-mai, pea pehē ki he‘ene ngāué mo ‘ene ngaahi akonakí. ‘Oku fakamatala‘i ai ‘a e tokolahi pea mo e tupulekina ‘a e Siasí pea pehē ki hono fakatanga‘i ‘o e Kāingalotú. ‘Oku ‘i ai ha fanongonongo fakakikite ki he ola lelei ‘o e Siasí ‘i māmani he kaha‘ú ‘i he to‘ukupu malu ‘o Sihova Māfimafí. ‘Oku toe ‘i ai foki mo ha ngaahi fakaikiiki mahu‘inga ‘oku ‘ikai toe ma‘u ia ‘i ha feitu‘u ‘i he ngaahi akonaki ‘a e Palōfitá, kau ai hano fakamatala‘i ‘o e ‘ū lau‘itohi koulá mo ha fakamatala ki he ngaahi me‘a ‘oku ‘i he Tohi ‘a Molomoná. Kae mahulu angé, ko e fuofua taimi ‘eni ke pulusi tonu ai ‘e Siosefa Sāmita ha fakamatala ki he‘ene ‘Uluaki Mata Me‘a-hā-maí.

Na‘e faka‘osi ‘aki hano fakahaa‘i ‘a e tokāteline ‘e 13 ‘o e Siasí ‘oku ‘iloa he taimí ni ko e Ngaahi Tefito ‘o e Tuí, pea ‘oku tu‘u ia ko ha fakamo‘oni mālohi ki he uiui‘i fakalangi ‘o e Palōfita ko Siosefa Sāmitá.

Ngaahi Akonaki ‘a Siosefa Sāmitá

Na‘e hā ‘a e ‘Otua ko e Tamaí mo Sīsū Kalaisi kia Siosefa Sāmita, ko e tali ki he‘ene lotú.

“Na‘e fā‘ele‘i au ‘i he kolo ko Seiloní, ‘i he Vahefonua Uinisoá, ‘i Veamoniti, ‘i he ‘aho 23 ‘o Tīsema 1805, hili hono ‘alo‘i mai ‘o Kalaisí. ‘I hoku ta‘u hongofulú, ne hiki ‘eku ongomātu‘á ki Palemaila ‘i Niu ‘Ioke, ‘o mau nofo ai ‘i ha ta‘u nai ‘e fā, pea ne mau hiki mei ai ki he kolo ko Manisesetaá. Ko ha tangata faama ‘eku tangata‘eikí pea na‘á ne ako‘i au ‘i he ngaahi poto fakaefāmá. ‘I hoku ta‘u hongofulu mā faá nai, na‘á ku kamata fakakaukau ki hono mahu‘inga ‘o e mateuteu ki he kaha‘ú, pea ‘i he‘eku faka‘eke‘eke [fekau‘aki] mo e palani ‘o e fakamo‘uí, na‘á ku ‘ilo ai ‘oku ‘i ai ha fepakipaki lahi ‘i he ngaahi fakakaukau fakalotú; kapau ne u ‘alu ki ha kulupu fakalotu, ne nau fakamatala mai ha palani ‘e taha, pea ki ha kulupu ‘e taha, ne nau fakamatala mai mo ha toe palani kehe; ‘o takitaha tuhu pē ‘a e palani takitaha ki he‘enau tui ko e [haohaoa tahá ia] summum bonum. ‘I he‘eku fakakaukau he ‘ikai lava ke nau tonu kātoa, pea ‘oku ‘ikai tupu mei he ‘Otuá ‘a e fa‘ahinga puputu‘u lahi peheé, na‘á ku pehē ai ke u fekumi kakato ange ki he kaveingá ni, ‘o tui, kapau ‘oku ‘i ai ha Siasi ‘o e ‘Otuá, he ‘ikai ke mavahevahe ia ‘o fakafa‘afa‘ahi, pea kapau na‘á Ne ako‘i ha kulupu lotu ke nau lotu ‘i ha founga ‘e taha, mo fakahoko ha ngaahi ouau pau, he ‘ikai ke Ne toe ako‘i ki ha ni‘ihi ha me‘a kehe, pe ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘e tu‘u fehangahangai mo ia.

“ ‘I he‘eku tui ki he folofola ‘a e ‘Otuá, na‘á ku falala ai ki he lau ‘a Sēmisí—‘Ka ai hamou taha ‘oku masiva ‘i he potó, ke kole ‘e ia ki he ‘Otuá, ‘a ia ‘okú ne foaki lahi ki he kakai kotoa pē, pea ‘oku ‘ikai valoki‘i; pea ‘e foaki ia kiate ia.‘ [Sēmisi 1:5.] Na‘á ku ‘alu ai ki ha potu maomaonganoa ‘i he vao‘akaú, ‘o kamata ke u lotu ki he ‘Eikí; lolotonga ‘eku lotu fakamātoató, na‘e mavahe ‘eku fakakaukaú mei he ngaahi me‘a na‘á ne ‘ātakai‘i aú, pea ‘ō‘ōfaki au ‘e ha me‘a-hā-mai fakalangi, pea na‘e ‘i ai ha ongo tangata nāunau‘ia, na‘á na tatau pē ‘i hona fōtungá peá na faitatau, na‘e takatakai kinaua ‘e ha maama ulo lahi na‘e lahi ange hono uló ‘i he la‘aá ‘i he ho‘atā mālié. Na‘á na fakahā mai kiate au ‘oku tui ‘a e ngaahi kautaha lotú kotoa ki ha ngaahi tokāteline ‘oku hala, pea ‘oku ‘ikai tali ‘e he ‘Otuá ha taha ‘o kinautolu ko Hano Siasi pe pule‘anga: pea na‘e fekau‘i pau au ke ‘ ‘oua na‘á ku kau ki ha taha ‘o kinautolu,‘ peá u ma‘u ‘i he taimi tatau pē ha tala‘ofa ‘e fakahā mai kiate au ‘a e kakato ‘o e Ongoongoleleí ‘i ha taimi ‘i he kaha‘ú.

Na‘e hiki ‘a e Tohi ‘a Molomoná ‘i he kuonga mu‘á ‘i ha ngaahi lau‘i peleti koula pea ‘oange ia kia Siosefa Sāmita ‘e ha talafekau fakalangi.

“Lolotonga ‘eku lotu ki he ‘Otuá ‘i he efiafi ‘o e ‘aho 21 ‘o Sepitema ‘o e ta‘u ‘e 1823 a.d., mo feinga faivelenga ke faka‘aonga‘i ‘eku tui ki he ngaahi tala‘ofa mahu‘inga ‘o e Folofolá, na‘e fakafokifā kuo ‘i ai ha maama na‘e hangē ko e maama ‘o e ‘ahó, ka na‘e haohaoa mo nāunau‘ia pea mo ngingila lahi ange, na‘á ne nofo‘ia ‘a e lokí; ko hono mo‘oní na‘e hangē ia ‘i he‘ene ‘uluaki hā maí kuo kāpui ‘a e falé ‘e ha afí; na‘e fakatupu ‘e he‘ene fotu maí ha‘aku ‘ohovale ‘o ne uesia hoku sinó kotoa; na‘e taimi nounou kuo tu‘u ha tangata ‘i hoku tafa‘akí na‘e kāpui ‘e ha nāunau na‘e lahi ange ia ‘i he maama na‘á ne takatakai‘i aú. Na‘e fakahā mai ‘e he talafekaú ni ko ha ‘āngelo ia ‘a e ‘Otuá, na‘e fekau‘i mai ke ne ‘omi ‘a e ongoongo fakafiefia kuo ofi ke fakahoko ‘a e fuakava na‘e fai ‘e he ‘Otuá mo ‘Isileli he kuonga mu‘á, ‘oku ‘amanaki ke vave hano fakahoko ‘o e ngāue teuteu ki he toe hā‘ele mai ‘a e Mīsaiá, pea kuo hokosia ‘a e kuonga ke malanga‘aki ai e kakato ‘o e Ongoongoleleí ‘i he mālohi, ki he pule‘anga kotoa pē koe‘uhí ke teuteu ha kakai ki he Nofotu‘í. Na‘e fakahā mai kiate au kuo fili au ke u hoko ko ha me‘angāue ‘i he to‘ukupu ‘o e ‘Otuá ki hono fakahoko ha ni‘ihi ‘o ‘Ene ngaahi taumu‘á ‘i he kuonga nāunau‘iá ni.

“Na‘e fakamatala foki kiate au fekau‘aki mo e kakai tu‘ufonua ‘o e fonuá ni mo fakahā mai kinautolu, pea mo e feitu‘u na‘a nau omi mei aí; na‘e fakahā kiate au mo ha fakamatala nounou ‘o honau tupu‘angá, ‘enau fakalakalaká, ‘enau tō‘onga mo‘uí, ngaahi laó, pule‘angá, ‘a ‘enau angatonú mo ‘enau ngaahi angahalá, mo e faifai ‘o to‘o e ngaahi tāpuaki ‘a e ‘Otuá mei honau kakaí; Na‘e toe fakahā mai foki ha potu na‘e tanu ai ha ngaahi lau‘i tohi na‘e tohitongi ai ha fakanounou ‘o ha ngaahi lekooti ‘a ha kau Palōfita ‘o e kuonga mu‘á ‘a ia na‘a nau mo‘ui ‘i he konitinēnití ni. Na‘e hā tu‘o tolu mai ‘a e ‘āngeló kiate au ‘i he pō tatau pē ‘o ne fakamatala‘i ‘a e ngaahi me‘a tatau pē. Hili e toutou ‘a‘ahi mai ‘a e kau ‘āngelo ‘a e ‘Otuá ‘o fakamatala‘i ‘a e ngeia mo e nāunau ‘o e ngaahi me‘a ‘e hoko ‘i he ngaahi ‘aho faka‘osí, na‘e tuku leva ‘e he ‘āngelo ‘a e ‘Eikí ‘a e ngaahi lekōtí ki hoku nimá ‘i he ‘aho 22 ‘o Sepitema 1827 A.D.

“Na‘e tohitongi ‘a e ngaahi lekōtí ni ‘i ha ngaahi lau‘i peleti na‘e fōtunga hangē ha koulá; Na‘e senitimita ‘e 15.24 hono fālahi ‘o e ngaahi lau‘i peletí taki taha pea senitimita ‘e 20.32 hono lōloá, pea na‘e ‘ikai ke fu‘u matolu tatau mo e kapá. Na‘e fonu ia ‘i ha ngaahi mata‘itohi faka-‘Isipite kuo tongi ki ai, pea fakama‘u fakataha ‘o hangē ha ngaahi peesi ‘o ha tohí, ‘aki ha ngaahi mama ‘e tolu kuo fakahū ‘i he tohí kakato. Ko e matolu ‘o e tohí na‘e meimei ke senitimita ‘e 15.4, pea na‘e kei fakama‘u tāpuni hano konga. Na‘e iiki e ngaahi mata‘itohi ‘i he konga na‘e ‘ikai fakama‘ú, pea tongitongi faka‘ofo‘ofa. Na‘e hā ‘i he tohí kotoa ha ngaahi faka‘ilonga ‘o e motu‘a hono fa‘ú, pea mo e pōto‘i ‘i hono tohitongí. Na‘e ma‘u fakataha mo e ‘ū lekōtí ha me‘angāue makehe, na‘e ui ‘e he kakai ‘o e kuonga mu‘á ko e ‘Ulimi mo e Tumemi,‘ ‘a ia ko ha ongo fo‘i maka na‘e aata hangē ha sio‘atá, na‘e fakama‘u ki ha sifa fatafata. Na‘á ku liliu‘aki e ‘Ulimí mo e Tumemí ‘a e lekōtí ‘i he foaki pea mo e mālohi ‘o e ‘Otuá.

“… ‘Oku tala mai ‘e he tohí ni … na‘e hā hotau Fakamo‘uí ‘i he konitinēnití ni ‘i he hili ‘o ‘Ene toetu‘ú; na‘á Ne fokotu‘u heni ‘a e Ongoongoleleí ‘i hono tu‘unga kakato mo leleí, mo hono mālohí mo e tāpuakí; na‘e ‘i ai ha‘anau kau ‘Aposetolo, kau Palōfita, Kau Faifekau, Kau Akonaki mo e Kau ‘Evangeliō, ko e fa‘unga, mo e lakanga fakataula‘eiki, mo e ngaahi ouau, ngaahi foaki, ngaahi mālohi, mo e ngaahi tāpuaki tatau na‘e ma‘u ‘i he konitinēniti ‘o e hahaké; pea na‘e fakamavahe‘i ‘a e kakaí tu‘unga ‘i he‘enau maumaufonó; pea na‘e fekau‘i e palōfita fakamuimui taha ‘i honau kau palōfitá na‘e mo‘ui ‘iate kinautolú ke ne hiki mo fakanounou ‘enau ngaahi kikité, hisitōliá, mo e alā me‘a pehē, pea fūfuu‘i ia ‘i he kelekelé, pea ‘oku totonu ke toe ‘omi ia ‘o fakataha‘i mo e Tohi Tapú ki hono fakahoko ‘o e ngaahi taumu‘a ‘a e ‘Otuá ‘i he ngaahi ‘aho faka‘osí. Ke ma‘u ha fakamatala kakato ange, te u tuku ia ki he Tohi ‘a Molomoná, ‘a ia ‘e lava ke fakatau ‘i Nāvū, pe mei ha taha ‘o ‘etau Kaumātu‘a Fononga Holó.

“Na‘e ‘ikai hano taimi hono pavaki ‘o e ongoongo ‘o e me‘a ko ‘eni ne ‘iló, kuo mapuna hake ha ngaahi lipooti loi, ngaahi fakamatala hala mo fasitu‘u pea hangē na‘e ‘ave ‘eni ‘e he matangí ki he ngaahi tuliki kotoa pē; na‘e kāpui ma‘u pē homau ‘apí he kau fakatangá mo ha kakai na‘a nau fa‘ufa‘u ke fakahoko ha kovi. Na‘e fa‘a fana‘i au, pea mālō pē ‘eku hao, pea na‘e faka‘aonga‘i ‘a e founga kotoa pē ke to‘o ai ‘a e ‘ū lau‘i peletí meiate au; ka na‘e tokanga‘i au ‘e he mālohi mo e tāpuaki ‘a e ‘Otuá, pea kamata ke tui mo ha ni‘ihi ki he‘eku fakamo‘oní.

Neongo pē ‘e taulōfu‘u ‘a e fakatangá ki he Siasí, ka he ‘ikai ha me‘a te ne lava ke ta‘ofi ‘ene tupulaki ‘a e mo‘oní.

“ ‘I he ‘aho 6 ‘o ‘Epeleli 1830, na‘e fuofua fokotu‘u ai ‘a e ‘Siasi ‘o Sīsū Kalaisi ‘o e Kau Māoni‘oni ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní‘ ‘i he kolo ko Feietí, he vahefonua Seneká, ‘i he siteiti ‘o Niu ‘Ioké. Na‘e ‘i ai ha ni‘ihi tokosi‘i na‘e uiui‘i mo fakanofo ‘i he Laumālie ‘o e fakahaá mo e kikité, pea nau kamata ke malanga ‘i hono fakalea‘i kinautolu ‘e he Laumālié, pea neongo na‘a nau vaivai, ka na‘e fakamālohia kinautolu ‘e he mālohi ‘o e ‘Otuá, pea ‘omi ai ha tokolahi ke fakatomala, pea fakangalo hifo kinautolu ‘i he vaí, mo fakafonu‘aki ‘a e Laumālie Mā‘oni‘oní ‘i he hilifaki ‘o e nimá. Na‘a nau mamata ki ha ngaahi me‘a-hā-mai mo kikite, na‘e kapusi ‘a e kau tēvoló, pea fakamo‘ui mo e kau mahakí ‘i he hilifaki ‘o e nimá. Talu mei ai mo e mafola ‘a e ngāué ‘i ha tu‘unga vave ‘oku fakaofo, pea fokotu‘u mo ha ngaahi potu siasi ‘i he siteiti ‘o Niu ‘Ioké, Penisilivēnia, ‘Ōhaiō, ‘Initiana, ‘Ilinoisi, mo Mīsuli; na‘e fokotu‘u ‘i he vahefonua Siakisoní ‘i he siteiti ‘o Mīsulí ha nofo-‘anga tokolahi mo‘oni: na‘e kau mai ha tokolahi ki he Siasí pea na‘e vave ‘emau tokolahí; na‘a mau fakatau ha ngaahi konga fonua lahi, pea ‘omi ‘e he‘emau ngaahi fāmá ha fua lahi, pea na‘e ‘i ai ha melino mo ha fiefia ‘i homau ngaahi fāmilí, pea pehē ki homau feitu‘ú kotoa; ka na‘e ‘ikai ke mau lava ‘o feohi mo homau ngaahi kaungā‘apí (‘a ia ko honau tokolahi, ko e mā‘ulalo tahá kinautolu, pea ne nau hola mei he sivilaise ‘o e nofo ‘a e sōsaietí ki he ngaahi ngatangata‘anga ‘o e ngaahi feitu‘u ‘oku nofo‘í ke nau hao mei hano fakamāu‘i kinautolu) ‘i he‘enau ngaahi fakafiefia longoa‘a tu‘uapoó, maumau‘i ‘o e Sāpaté, lova hōsí mo e pele pa‘angá; na‘a nau kamata‘aki ‘enau manuki, pea hoko ai ‘enau fakatanga‘i, pea faka‘osi‘aki ‘enau fokotu‘utu‘u ha kau fakatanga ne fakatahataha‘i ‘o nau tutu homau ngaahi falé, vali taa‘i mo fakapipiki fulufulu‘i moa pea mo taa‘i ha ni‘ihi tokolahi homau kakai tangatá, pea ko hono faka‘osí, neongo na‘e fepaki mo e laó, fakamaau totonú pea mo e ‘ofa fakaetangatá, ka na‘a nau kapusi kinautolu mei honau ngaahi nofo‘angá; pea tupu mei he ‘ikai hanau fale pe ‘apí, ne pau ai ke nau hēfano ‘i he toafa momokó kae ‘oua kuo ‘ilonga ‘a e toto ‘o ‘enau fānaú ‘i honau halanga ‘i he toafa mohukú. Na‘e hoko ‘eni ‘i he māhina ko Nōvemá, pea na‘e ‘ikai hanau toe malumalu‘anga ka ko e malumalu pē ‘o e langí, ‘i he fa‘ahita‘u kovi ko ‘eni ‘o e ta‘ú; na‘e fakahangahangakehe pē ‘a e pule‘angá ki he me‘a ko ‘ení, pea neongo na‘e ‘i ai ‘emau ngaahi tohi fakamo‘oni ‘oku ‘ikai hamau mo‘ua fekau‘aki mo homau kelekelé, mo ‘ikai ke mau maumau‘i ha lao, ka na‘e ‘ikai ke mau lava ‘o ma‘u ha fakatonutonu.

“Na‘e puke ha tokolahi ‘o kinautolu na‘e tuli ‘i he ta‘e ‘ofa mei honau ngaahi falé, pea na‘e pau ke nau kātekina ‘a e ngaahi fakamamahi kotoa ko ‘ení mo nau kumi ha nofo‘anga ‘i ha potu pē ‘e ala ma‘u aí. Ko hono olá, na‘e mate si‘anau tokolahi fau na‘e ‘ikai ke nau ma‘u ‘a e ngaahi me‘a fakafiemālie ‘o e mo‘uí, mo e ngaahi tokoni na‘e fie ma‘u ke nau mo‘ui aí; na‘e li‘ekina si‘a fānau tokolahi, pea mālōlō si‘i husepāniti ‘o e ngaahi uaifí, pea mate mo e uaifi ‘o si‘i ngaahi husepānití; na‘e puke ‘e he kau fakatangá ‘emau ngaahi fāmá, fa‘ao mo ha fanga pulu, fanga sipi, fanga hoosi mo e fanga puaka ‘e lauiafe, pea maumau‘i, fa‘ao, pe faka-‘auha ‘a ‘emau ngaahi nāunau falé, ngaahi koloa ‘i he falekoloá, mīsini pākí mo e taipé.

“Na‘e hiki ha tokolahi ‘o homau kāingá ki he vahefonua Keleí, ‘o nau nofo ai ‘i ha ta‘u ‘e tolu ‘o a‘u ki he 1836; na‘e ‘ikai ke hoko ai ha fetā‘aki, ka na‘e ‘i ai ha fakamanamana ki ha fetā‘aki. Ka ‘i he fa‘ahita‘u māfana ‘o e 1836, na‘e fakalalahi ‘a e ngaahi fakamanamana ko ‘ení, ‘o fakalaka ia mei he fakamanamaná ki ha tu‘unga fakatu‘utāmaki ange, ‘o ui ai mo ha ngaahi fakataha fakatokolahi, tali mo ha ngaahi fokotu‘u, fakamanamana ‘e fai ha sauni mo ha faka‘auha, pea a‘u ‘a e ngaahi ngāué ki ha tu‘unga fakailifia; na‘e hoko ‘a e vahefonua Siakisoní ko ha fa‘ifa‘itaki‘anga fe‘unga, pea ‘i he ‘ikai ke tokoni ‘a e kau ma‘u mafai ‘i he vahefonua ko iá, na‘e pōlepole leva ‘a kinautolu [kau ma‘u mafai ‘i he vahefonua Keleí] he ‘ikai ke nau tokoni heni; pea ‘i he‘emau kole tokoni ki he kau ma‘u mafaí ne mau toki ‘ilo ai ‘oku mo‘oni, pea hili hano faka‘auha mo mole lahi ‘emau koloá, na‘e toe tuli kimautolu mei homau ngaahi ‘apí.

“Na‘a mau nofo hono hokó ‘i he ongo vahefonua Kalatiueló mo Teivisi, ‘o mau fokotu‘u ai ha ngaahi nofo‘anga lalahi fau, ‘o fakakaukau ke mau fakatau‘atāina‘i kimautolu mei he mālohi ‘o hamau toe fakamamahi‘i, ‘aki ha‘amau nofo ‘i ha ngaahi vahefonua fo‘ou, pea na‘e tokosi‘i pē ha kakai na‘e mu‘aki nofo ai; ka na‘e ‘ikai tuku kimautolu ke mau fiemālie heni, pea ‘i he 1838, na‘e toe ‘ohofi kimautolu ‘e he kau fakatangá, pea tuku mai mo ha tu‘utu‘uni meia Kōvana Pōkesi ke faka‘auha kimautolu, pea ‘i he tu‘utu‘uni ‘a e laó, na‘e fakaehaua ‘a e fonuá ‘e ha kau kaiha‘a na‘e fokotu‘utu‘u, ‘o nau kaiha‘asi ‘emau fanga pulú, fanga sipí, fanga puaká, mo e ngaahi ‘alā me‘a peheé, ko ha tokolahi si‘omau kakaí na‘e fakapoongi ‘i ha founga fita‘a, na‘e maumau‘i mo e angama‘a ‘o si‘omau kakai fefiné, pea fakamālohi‘i kimautolu ‘aki e mata ‘o e heletaá ke mau fakamo‘oni ‘o momoi ‘emau koloá; pea hili ‘emau kātekina ‘a e fakamā kotoa pē na‘e malava ke fakahoko kiate kimautolu ‘i he anga ta‘e ‘ofa ‘a ha kau tangata kaiha‘a anga fakaehaua mo ta‘e faka-‘otua, na‘e kapusi leva si‘a kau tangata, kakai fefine, mo si‘a fānau ‘e toko tahaafe uangeau ki he tahaafe nimangeau mei honau ngaahi ‘apí, pea mei he ngaahi konga kelekele na‘e ‘i ai ‘enau totonu fakalao ki aí, kuo hala ha fale, hala ha kaume‘a, pea hala mo ha ‘api (he lotolotonga ‘o e fa‘ahita‘u momokó) ke nau hēfano ko e kau ‘āuhē he funga ‘o māmaní, pe ke nau kumi hūfanga ‘i ha ‘ātakai ‘e anga‘ofa ange, pea ‘i ha lotolotonga ‘o ha kakai ‘oku si‘i ange ‘enau anga fakapāpeliané. Na‘e tu‘ia si‘a mahaki ‘o ha tokolahi pea nau si‘i mālōlō tu‘unga ‘i he ha‘aha‘a ‘o e momokó mo e ngaahi faingata‘a na‘e pau ke nau kātekiná; na‘e tokolahi si‘a ngaahi uaifi ne mālōlō si‘onau ngaahi husepānití, pea tamai mate mo si‘a fānau tokolahi, mo paea. ‘E fie ma‘u ha taimi lahi ia mei he taimi ‘oku ou ma‘u hení, ke u fakamatala‘i atu ai ‘a e ngaahi anga ta‘e totonu, ngaahi faihala, ngaahi fakapō, ngaahi lingitoto, kaiha‘a, mamahi pea mo e ngaahi fakamamahi na‘e fakatupu ‘e he siteiti anga fakapāpeliane, anga ta‘e ‘ofa, pea mo e ngaahi founga ta‘e fakalao ‘o Mīsulí.

“Ne mau tū‘uta atu ki he siteiti ko ‘Ilinoisí ‘i he 1839 ‘i he tūkunga ne fai ki ai ‘a e lau ki mu‘á, ‘o mau ‘ilo ai ha kakai anga‘ofa mo ha ‘api anga fakakaume‘a: ko ha kakai ne nau loto ke pule‘i kinautolu ‘e he ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘o e laó mo e anga‘ofa fakaetangatá. Ne mau ‘osi kamata langa ha kolo na‘e ui ko ‘Nāvū,‘ ‘i he vahefonua Henikokí. Ko homau tokolahi hení na‘e ‘i he vaha‘a ‘o e toko onoafé ki he valuafé, tuku kehe ‘a e tokolahi ‘i he vahefonua takatakaí, pea ‘i he meimei vahefonua kotoa pē ‘o e siteití. Na‘e foaki mai ha‘amau lao fakakolo, mo ha lao ki ha Kongakau, ‘a ia ko hono tokolahí kuo a‘u ‘eni ki he toko 1,500. Na‘e ‘i ai foki mo ha‘amau lao ki he ‘Univēsití, ki he Ngoué mo e Sosaieti Fakatupu Koloá, ‘i ai mo ‘emau lao pē ‘amautolu mo homau kau taki ngāue fakakoló, pea mau ma‘u ‘a e ngaahi faingamālie kotoa pē ‘oku ma‘u ‘e he tangata‘ifonua tau‘atāina mo māmá.

“Na‘e ‘ikai ke ta‘ofi ‘e he fakatangá ‘a e tupulaki ‘a e mo‘oní, ka na‘á ne toe tafunaki ‘e ia ‘ene ‘uló, pea kuo mafola ‘o fu‘u vave fau. Na‘a nau laukau‘aki ‘a e tō‘onga kuo nau faka‘aonga‘í, mo ‘ilo‘i ‘emau tonuhiá, pea mo hono mo‘oni ‘o ‘emau founga lotú, neongo ‘a e laukoví mo e manukí, ne tuku ai ‘a e Kau Faifekau ‘o e Siasí ke nau ō atu, ‘o tō ‘a e Ongoongoleleí ‘i he meimei siteiti kotoa pē ‘o e ‘Iunaiteti Siteiti ‘o ‘Ameliká; kuó ne hū ‘i hotau ngaahi kolo lalahí, kuo mafola ‘i hotau fanga ki‘i kolo īkí, mo ne fakatupu ke talangofua ha toko lauiafe ‘o hotau kau tangata‘ifonua poto, faka‘ei‘eiki, pea mo mateaki‘i fonuá ki he‘ene tu‘utu‘uni fakalangí, mo pule‘i ‘e hono ngaahi mo‘oni toputapú. Kuo toe mafola foki ki ‘Ingilani, ‘Ailani, Sikotilani, pea mo Uēlesi, ‘a ē ne fekau atu ki ai ha ni‘ihi tokosi‘i ‘o ‘etau kau faifekaú ‘i he ta‘u 1840, pea kuo kau ai ha toko nimaafe tupu ki he Fuka ‘o e Mo‘oní; ‘oku kau he taimí ni ha tokolahi ‘i he fonua kotoa pē.

“ ‘Oku ‘alu atu ‘etau kau faifekaú ki ha ngaahi pule‘anga kehekehe, pea kuo ‘osi fokotu‘u ‘a e Fuka ‘o e Mo‘oní ‘i Siamane, Pālesitaine, Niu Hōlani [‘Aositelēlia], ‘Initia, pea mo ha ngaahi feitu‘u kehe, he ‘ikai ha nima ta‘e ma‘a te ne lava ‘o ta‘ofi ‘a e ngāué mei he‘ene laka atú; ‘e taulōfu‘u ‘a e fakatangá, kau fakataha ‘a e kau fakatangá, fakatahataha mo e ngaahi kongakaú, fakangalikovi mo e kau manukí, ka ko e mo‘oni ‘a e ‘Otuá ‘e kei laka ta‘e ufi atu pē, ‘i he faka‘ei‘eiki mo e tau‘atāina, kae ‘oua kuo hū atu ki he konitinēniti kotoa pē, a‘u ki he fa‘ahinga kotoa pē, ‘u‘ufi ‘a e fonua kotoa, pea mo ongona ‘i he telinga kotoa, kae ‘oua kuo fakahoko ‘a e ngaahi taumu‘a ‘a e ‘Otuá, pea folofola ‘a Sihova Māfimafi kuo lava ‘a e ngāué.

‘Oku fakamatala‘i ‘e he Ngaahi Tefito ‘o e Tuí ‘a e ngaahi tefito‘i tokāteline mo e ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘o ‘etau tui fakalotú.

“ ‘Oku mau tui ki he ‘Otua, ko e Tamai Ta‘engatá, pea ki Hono ‘Alo, ko Sīsū Kalaisí, pea ki he Laumālie Mā‘oni‘oní.

“ ‘Oku mau tui ‘e tautea‘i ‘a e tangatá koe‘uhí ko ‘enau ngaahi angahala ‘anautolú pē, kae ‘ikai ko e maumau-fono ‘a ‘Ātamá.

“ ‘Oku mau tui ‘e lava ‘o fakamo‘ui ‘a e fa‘ahinga ‘o e tangatá kotoa pē ‘i he Fakalelei ‘a Kalaisí, tu‘unga ‘i he talangofua ki he ngaahi fono mo e ngaahi ouau ‘o e Ongoongoleleí.

“ ‘Oku mau tui ko e ngaahi ‘uluaki tefito‘i mo‘oni mo e ngaahi ouau ‘o e Ongoongoleleí ko e: ‘uluakí, tui ki he ‘Eiki ko Sīsū Kalaisí; uá: fakatomalá; tolú, papitaiso ‘i he fakauku ke fakamolemole‘i ‘a e ngaahi angahalá; faá, hilifaki ‘o e nima ke ma‘u ‘a e me‘afoaki ‘o e Laumālie Mā‘oni‘oní.

“ ‘Oku mau tui kuo pau ke ui ha tangata ‘e he ‘Otuá, ‘i he kikite, pea ‘i he hilifaki ‘o e nima ‘e kinautolu ‘oku nau ma‘u ‘a e mafaí, ke malanga‘aki ‘a e Ongoongoleleí mo fakahoko hono ngaahi ouaú.

“ ‘Oku mau tui ki he ngaahi lakanga tatau ko ia na‘e fokotu‘u ‘i he Siasí ‘i he kuonga mu‘á, ‘a ia ko e kau ‘aposetolo, kau palōfita, kau faifekau, kau akonaki, kau ‘evangeliō, mo e ngaahi lakanga peheé.

“ ‘Oku mau tui ki he me‘a-foaki ‘o e lea ‘i he ngaahi lea kehekehé, kikité, fakahaá, ngaahi me‘a hā maí, fakamo‘ui ‘o e mahakí, fakamatala ‘o e ngaahi lea kehekehé, mo e ngaahi me‘a peheé.

“ ‘Oku mau tui ko e Tohi Tapú ko e folofola ia ‘a e ‘Otuá ‘i he ngaahi me‘a kotoa pē ‘oku liliu totonú; ‘oku mau tui foki ko e Tohi ‘a Molomoná ko e folofola ia ‘a e ‘Otuá.

“ ‘Oku mau tui ki he ngaahi me‘a kotoa pē kuo fakahā mai ‘e he ‘Otuá, mo e ngaahi me‘a kotoa pē ‘okú ne fakahā mai ‘i he taimi ní, pea ‘oku mau tui te Ne kei fakahā mai ‘amui ha ngaahi me‘a lalahi mo mahu‘inga ‘o kau ki he pule‘anga ‘o e ‘Otuá.

“ ‘Oku mau tui ki hono tānaki fakataha mo‘oni ‘o ‘Isilelí, pea ki hono fakafoki mai ‘o e Fa‘ahinga ‘e Hongofulú; pea ko Saione (ko e Selusalema Fo‘oú) ‘e langa ia ‘i he konitinēniti ‘o ‘Ameliká; pea ko Kalaisi pē ‘e pule ‘i he māmaní; pea, ‘e fakafo‘ou ‘a e māmaní ‘o ma‘u ‘e ia ‘a hono nāunau fakapalataisí.

“ ‘Oku mau ‘ekea ‘a e faingamālie ke hū ki he ‘Otua Māfimafí ‘o fakatatau ki he ngaahi tu‘utu‘uni ‘a homau konisēnisí ‘omautolú pē, pea tuku ki he kakai kotoa pē ‘a e faingamālie tatau, ‘o tukuange ke nau lotu, pe founga fēfē, pe ‘e fai ‘i fē, pe ko e hā te nau lotu ki aí.

“ ‘Oku mau tui ‘oku totonu ke fakaongoongo ki he ngaahi tu‘i, kau palesiteni, kau pule, mo e kau fakamaau fakapule‘anga, ‘i he talangofua, faka‘apa‘apa‘i mo poupou ki he laó.

“ ‘Oku mau tui ‘oku totonu ke faitotonu, angatonu, sino ma‘a, angalelei, anga-mā‘oni‘oni, pea fai lelei ki he kakai kotoa pē; ko e mo‘oni, ‘oku mau lava ke pehē ‘oku mau muimui ki he na‘ina‘i ‘a Paulá—‘Oku mau tui ki he ngaahi me‘a kotoa pē, ‘oku mau ‘amanaki lelei ki he ngaahi me‘a kotoa pē, kuo mau kātaki‘i ‘a e ngaahi me‘a lahi, pea ‘oku mau ‘amanaki ke mau lava ‘o kātaki‘i ‘a e ngaahi me‘a kotoa pē. Kapau ‘oku ai ha me‘a ‘oku mā‘oni‘oni, faka‘ofo‘ofa, pe ongoongo lelei pe fe‘unga mo hono vīkiviki‘í, ko e ngaahi me‘a ia ‘oku mau fekumi ki aí. [Vakai, Ngaahi Tefito ‘o e Tui 1:1–13.]

“Faka‘apa‘apa atu,

“SIOSEFA SĀMITA.”⁴

Ngaahi Fokotu‘u ki he Akó mo Hono Ako‘í

Fakakaukau‘i ‘a e ngaahi tefito‘i fakakaukau ko ‘ení ‘i ho‘o ako ‘a e vahé pe ‘i ho‘o teuteu ke faiakó. Ke ma‘u ha tokoni lahi ange, vakai ki he peesi vii–xv.

Na‘e fa‘u ‘e Siosefa Sāmita ‘a e Tohi Ueniuefí ko e tali ki ha kole meia Sione Ueniuefi mo Siaosi Pāsitou (peesi 506). Ko e fē ha taimi ne fehu‘i atu ai ‘a e kakaí fekau‘aki mo e hisitōlia pe ngaahi tui ‘a e Siasí? ‘I ho‘o ako pe alea‘i ‘a e vahé ni, fakakaukau pe te ke tali fēfē ‘a e fa‘ahinga fehu‘i peheé ‘i he kaha‘ú. Ko e hā te tau lava ‘o ako mei he ngaahi lea ‘a Siosefa Sāmita ‘i he Tohi Ueniuefí fekau‘aki mo e founga tali ‘o e fa‘ahinga fehu‘i peheé?
Lau ‘a e me‘a na‘e lea‘aki ‘e he Palōfitá fekau‘aki mo ‘ene ‘Uluaki Mata-Me‘a-Hā-Maí (peesi 507). Ka ‘i ai ha taimi te ke toe fakamatala ai ki ha taha fekau‘aki mo e ‘Uluaki Mata-Me‘a-Hā-Maí, ‘e anga fēfē ha‘o tokoni‘i ia ke mahino ki ai ‘a e ‘Uluaki Mata-Me‘a-Hā-Maí mo ‘ene mahu‘inga kiate koé?
Lau hono fakamatala‘i ‘e he Palōfitá ‘a e anga hono ma‘u ‘o e Tohi ‘a Molomoná (peesi 508–11). Ko e hā ha lelei kuo fakahoko ‘e he Tohi ‘a Molomoná ‘i ho‘o mo‘uí? Ko e hā ha ngaahi founga te tau lava ai ‘o fakahā ‘a ‘etau ngaahi fakamo‘oni ki he Tohi ‘a Molomoná?
‘Oku fakamatala‘i ‘e Siosefa Sāmita ‘i he peesi 511–14, ha hisitōlia nounou ‘o e kamata ‘a e Siasí peá ne fakamo‘oni‘i mo e iku‘anga ‘a e Siasí. Ko e hā ‘a e ongo ‘okú ke ma‘u ‘i ho‘o ako ‘a e palakalafi ‘e ua faka‘osi ‘i he peesi 514? ‘Okú ke pehē ko e hā ‘oku ‘ikai lava ai ‘e he fakatangá ‘o ta‘ofi ‘a e tupulaki ‘a e Siasí? Ko e hā ha ni‘ihi ‘o e ngaahi sīpinga ‘o e tupulaki ‘a e kakaí neongo ‘a e fakafepakí? (Fakakaukau‘i ‘a e ngaahi sīpinga mei he folofolá, hisitōlia ‘o e Siasí, pea mo ho‘o mo‘ui tonu pē ‘a‘aú.)
Toe fakamanatu ‘a e Ngaahi Tefito ‘o e Tuí (peesi 515–16). Ko e hā ha ngaahi founga kuo tokoni‘i ai koe ‘e he Ngaahi Tefito ‘o e Tuí? ‘Okú ke pehē ko e hā ‘oku tau kole ai ki he fānau Palaimelí ke nau ako ma‘uloto kinautolú? Fakakaukau ke ke fokotu‘u ha taimi tēpile ke ke ako ai pe ako ma‘uloto ‘a e Ngaahi Tefito ‘o e Tuí.

Ngaahi Potufolofola Fekau‘akí: Siosefa Sāmita - Hisitōlia 1:1–75