Ko e Lakanga Fakataula‘eiki Ta‘engatá

“Ko e Lakanga Taula‘eiki Faka-Melekisētekí … ko e hala ia ‘oku fakahā mai ai ‘a e ‘iló, tokāteliné, palani ‘o e fakamo‘uí, pea mo e me‘a mahu‘inga kotoa pē mei he langí.”

Mei he Mo‘ui ‘a Siosefa Sāmitá

Hili hono ma‘u ‘e Siosefa Sāmita mo ‘Ōliva Kautele ‘a e Lakanga Taula‘eiki Faka-‘Ēloné mo e ouau ‘o e papitaisó, na‘á na a‘usia ha ngaahi tāpuaki na‘e te‘eki ke na ma‘u ki mu‘a. Na‘e lekooti ai ‘e he Palōfitá ‘o pehē: “Koe‘uhí ko hono fakamāma‘i ‘a homa ‘atamaí, na‘e kamata ke fakamahino‘i mai ki homa ‘atamaí ‘a e ngaahi folofolá, pea fakahā mai ki homa ‘atamaí ‘a e ‘uhinga mo‘oni mo e taumu‘a ‘a honau ngaahi potu tohi mahinongata‘a tahá ‘i ha founga na‘e ‘ikai te ma lava ke maa‘usia ki mu‘a, pea na‘e te‘eki ai ke ma fakakaukau ki ai ki mu‘a” (Siosefa Sāmita - Hisitōlia 1:74). ‘I he mahino fo‘ou ko ‘ení, na‘á na tuiaki atu leva ki mu‘a ‘i he‘ena ngāue ki hono liliu ‘o e Tohi ‘a Molomoná. Ka na‘e te‘eki ai ma‘u ‘e he Palōfitá ha tāpuaki mahu‘inga ‘e taha—ko ha tāpuaki na‘e fie ma‘u ia ki mu‘a peá ne toki lava ‘o fokotu‘u ‘a e Siasí, mo fokotu‘u ‘a e ngaahi tu‘unga ‘o e lakanga fakataula‘eikí mo e ngaahi kōlomú, pea mo foaki ‘a e me‘afoaki ‘o e Laumālie Mā‘oni‘oní. Na‘e pau ke ne ma‘u ‘a e Lakanga Taula‘eiki Faka-Melekisētekí.

Hangē ko e tala‘ofa ange ‘e Sione Papitaisó, na‘e foaki ange ‘a e tāpuaki ko ‘ení kia Siosefa mo ‘Ōliva Kautele hili pē ha taimi si‘i mei he‘ena ma‘u ‘a e Lakanga Taula‘eiki Faka-‘Ēloné. Na‘e hā foki kiate kinaua ‘a e kau ‘Aposetolo ‘o e Kuonga Mu‘á, ‘a Pita, Sēmisi, pea mo Sione ‘i ha feitu‘u maomaonganoa, ofi ki he Vaitafe Sesikuehaná ‘o foaki ange ‘a e Lakanga Taula‘eiki Faka-Melekisētekí. Na‘e fakahā ‘e Siosefa ki mui ange na‘e fanongo ki he “le‘o ‘o Pita, Sēmisi, mo Sioné ‘i he feitu‘u maomaonganoa ‘i he vaha‘a ‘o Hāmoni, ‘i he Vahefonua ko Sesikuehaná, mo Kolesivilí, ‘i he vahefonua Pulumí, ‘i he kauvai ‘o e vaitafe Sesikuehaná, ‘oku nau fakahā ‘oku nau ma‘u ‘a e ngaahi kī ‘o e pule‘angá, pea mo e kuonga ‘o e kakato ‘o e ngaahi kuongá!” (T&F 128:20).

‘I he ngaahi ta‘u na‘e hoko atu aí, na‘e toe ‘a‘ahi mai kia Siosefa Sāmita ha kau ma‘u lakanga fakataula‘eiki tokolahi mei he kuonga mu‘á. Na‘e omi ‘a e kau talafekau ko ‘eni mei he ‘Otuá ke fakafoki mai ‘a e ngaahi kī ‘o e lakanga fakataula‘eikí, ‘a ia na‘e fie ma‘u ke ‘atā ai ‘a e ngaahi tāpuaki kakato ‘o e ongoongoleleí ki he fānau ‘a e ‘Otuá. Na‘a nau omi foki ke fakahinohino‘i ‘a e palōfita ‘e tu‘u ko e taki ‘i he kuonga ‘o e kakato ‘o e ngaahi kuongá.

Na‘e fakamatala‘i ‘e Palesiteni Teila, ko e Palesiteni hono tolu ‘o e Siasí, ‘o pehē: “Na‘e ha‘u ‘a Mōsese, ‘Ilaisiā, ‘Ilaiase mo ha tokolahi ‘o e kakai ‘iloa ‘oku hā he folofolá mo ngāue ‘i ha ngaahi kuonga kehekehe, ‘o foaki kia Siosefa ha ngaahi kī, ngaahi mālohi, ngaahi totonu, ngaahi faingamālie pea mo ha [ngaahi ngofua] kehekehe na‘a nau ma‘u ‘i honau kuongá. … Ko e hā pē ha ‘ilo, poto, Lakanga Fakataula‘eiki, mālohi, pe ngaahi fakahā na‘e foaki ki he kau tangata ko iá ‘i honau ngaahi kuongá takitaha, na‘e toe fakafoki mai kinautolu ki māmani ‘i he fakahā pea mo fakafou mai ‘iate kinautolu na‘a nau ma‘u ‘a e Lakanga Fakataula‘eiki mā‘oni-‘oni ‘o e ‘Otuá, ‘i he ngaahi kuonga fakakosipeli kehekehe na‘a nau mo‘ui aí.”¹

Na‘e toe fakahā foki ‘e Palesiteni Teila: “Kapau te ke ‘eke kia Siosefa pe na‘e fōtunga fēfē ‘a e tangata ko ‘Ātamá, te ne tala atu vave pē; te ne fakahā atu hono mā‘olungá mo hono fōtungá pea mo e me‘a kotoa pē fekau‘aki mo iá. Kapau te ke ‘eke ange pe ko e fa‘ahinga tangata fēfē ‘a Pita, Sēmisi, pea mo Sione, na‘á ne mei tala atu. Koe‘uhí ko e hā? He na‘e ‘osi mamata kiate kinautolu.”²

‘I Sepitema 1842, na‘e fai ai ‘e he Palōfitá ha tohi ki he Siasí ‘o fakahaa‘i ‘ene fiefia ‘i he‘ene fakakaukau ki he ‘ilo mo e ngaahi kī ‘o e lakanga fakataula‘eiki kuo ‘osi fakafoki mai ki māmaní: “Pea ko e tahá, ko e hā ‘a e me‘a ‘oku tau fanongo ki aí? Ko e ngaahi ongoongo fakafiefia mei Komolá! Ko Molonaí, ko e ‘āngelo mei langi, ‘okú ne fakahā ‘a hono fakahoko ‘o e ngaahi kikite ‘a e kau palōfitá—‘e fakahā mai ‘a e tohí. … Pea ko e le‘o ‘o Maikelí, ko e ‘āngelo pulé; ko e le‘o ‘o Kepalelí pea mo Lafielí, pea mo e kau ‘āngelo kehekehe, meia Maikeli pe ko ‘Ātama, ‘o a‘u mai ki he taimi lolotonga ní, ‘oku nau fakahā kotoa honau kuonga fakakōsipelí, ko ‘enau ngaahi totonú, mo ‘enau ngaahi kií, ko honau ngaahi lāngilangí, mo honau ngeiá mo e nāunaú, pea mo e mālohi ‘o honau lakanga fakataula‘eikí; ‘o nau foaki ‘a e ‘otu lea ki he ‘otu lea, mo e akonaki ki he akonaki; ko ha kihi‘i me‘a ‘i heni pea mo ha kihi‘i me‘a ‘i hena; ‘o nau foaki kiate kitautolu ‘a e fakafiemālie ‘i he‘enau fakahā ‘a e ngaahi me‘a ‘e hokó, ‘o fakapapau‘i ‘a ‘etau ‘amanakí!” (T&F 128:20–21).

Ngaahi Akonaki ‘a Siosefa Sāmitá

Ko e lakanga fakataula‘eikí ‘oku ta‘e ngata pea na‘e ma‘u ia ‘e he kau palōfita ‘o e kuonga kotoa pē.

“Na‘e hokohoko mai pē ‘a e mafaí mo e mālohí meia ‘Ātama ‘o a‘u mai ki he lolotongá ni.”³

“Na‘e ‘uluaki foaki ‘a e Lakanga Fakataula‘eikí kia ‘Ātama; na‘á ne ma‘u ‘a e tu‘unga ‘o e Kau Palesitenisī ‘Uluakí, peá ne ma‘u mo e ngaahi kī ki aí mei he to‘u tangata ki he to‘u tangata. Na‘á ne ma‘u ia ‘i he Fakatupu ‘o māmaní, ‘i he te‘eki ai ‘ai e ngaahi tu‘unga ‘o māmaní, ‘o hangē ko ‘ene hā ‘i he Sēnesi 1:26, 27, 28. Na‘e foaki kiate ia ke pule ki he me‘a mo‘ui kotoa pē. Ko e ‘Āngelo Pule ia ko Maikelí, na‘e lau ki ai ‘i he Folofolá. Pea kia Noa, ‘a ia ko Kepaleli; na‘e hoko hake hono mafaí kia ‘Atama ‘i he Lakanga Fakataula‘eikí; na‘e ui ia ‘e he ‘Otuá ki he tu‘unga ko ‘ení, pea ko e tamai ia ‘a e kakai mo‘ui kotoa pē ‘i hono kuongá, pea na‘e foaki kiate ia ‘a e pulé. Na‘e fuofua ma‘u ‘e he ongo tangatá ni ‘a e ngaahi kií ‘i māmani, pea toki hoko atu ki he langí.

“Ko e Lakanga Fakataula‘eikí ko ha tefito‘i mo‘oni ta‘engata, pea na‘e ‘i ai ia mo e ‘Otuá mei ‘itāniti, pea ‘e pehē ai pē ki ‘itāniti, ‘o ‘ikai ha kamata‘anga ‘o hono ngaahi ‘ahó pe ngata‘anga ‘o hono ngaahi ta‘ú [vakai, Liliu ‘a Siosefa Sāmitá, Hepelū 7:3]. Na‘e pau ke ‘omi ‘a e ngaahi kií mei langi ‘i he taimi pē ‘oku fekau‘i mai ai ‘a e ongoongoleleí. Ko e taimi ‘oku fakahā ai kinautolu mei he langí, ‘oku fai ia ‘i he mafai ‘o ‘Ātamá.

“ ‘Oku fakamatala ‘a e vahe fitu ‘o e tohi ‘a Tanielá ki he ‘I Mu‘a ‘i Mu‘á; ko ‘ene ‘uhinga ki he tangata motu‘a tahá, ko ‘etau Tamai ko ‘Ātamá, ‘a Maikeli; te ne tānaki fakataha mai ‘ene fānaú ‘o fakahoko ha fakataha lahi mo kinautolu ke teuteu‘i kinautolu ki he hā‘ele mai ‘a e Foha ‘o e Tangatá [vakai, Taniela 7:9–14]. Ko iá (‘Ātama) ko e tamai ia ‘a e fāmili ‘o e tangatá, pea ‘okú ne tokanga‘i ‘a e laumālie ‘o e tangata kotoa pē, pea ko kinautolu kotoa pē ne nau ma‘u ‘a e ngaahi kií kuo pau ke nau tu‘u ‘i hono ‘aó ‘i he fakataha lahi ko ‘ení. … ‘E tu‘u ‘a e Foha ‘o e Tangatá ‘i hono ‘aó, pea ‘e foaki ai kiate ia ‘a e nāunaú mo e pulé. ‘E foaki ai ‘e ‘Ātama hono fatongia tauhí kia Kalaisi, ‘a ē na‘e foaki ange ki ai ‘i he‘ene ma‘u ‘a e ngaahi kī ‘o e ‘univēsí, ka te ne kei puke pē hono tu‘unga ko e ‘ulu ‘o e fāmili ‘o e tangatá.

“… Na‘e ui ‘e he Tamaí ‘a e ngaahi laumālié kotoa kiate Ia ‘i he fakatupu ‘o e tangatá, ‘o ne fokotu‘utu‘u kinautolu. Ko ia (‘Ātama) ‘oku ‘ulú, pea na‘e fekau ke ne fakatokolahi. Na‘e ‘uluaki ‘oange ‘a e ngaahi kií kiate ia, pea mei ai ki ha ni‘ihi kehe. Kuo pau ke ne fai ha fakamatala ki hono fatongia tauhí, pea ko kinautolu kiate ia.

“Ko e Lakanga Fakataula‘eikí ‘oku ta‘engata. Na‘e foaki ‘e he Fakamo‘uí, Mōsese, pea mo ‘Ilaiase [‘Ilaisiā], ‘a e ngaahi kií kia Pita, Sēmisi, mo Sione ‘i he mo‘ungá, ‘i hono liliu kinautolu ‘i hono ‘aó. Ko e Lakanga Fakataula‘eikí ‘oku ta‘engata—‘ikai ha kamata‘anga ‘o hono ngaahi ‘ahó pe ngata‘anga ‘o hono ngaahi ta‘ú; ‘ikai ha‘ane tamai pe fa‘ē, mo e ngaahi alā me‘a peheé. Kapau ‘oku ‘ikai liliu ‘a e ngaahi ouaú, ‘oku ‘ikai ha liliu ‘i he Lakanga Fakataula‘eikí. Ko e fē pē ha feitu‘u ‘oku fakahoko ai ‘a e ngaahi ouau ‘o e Ongoongoleleí, ‘oku ‘i ai ‘a e Lakanga Fakataula‘eikí.

“Na‘e anga fēfē ‘etau ma‘u ‘a e Lakanga Fakataula‘eikí ‘i he ngaahi ‘aho faka‘osí? Na‘e tuku‘au totonu mai ia ‘o fakatatau mo e ngaahi fono ne fokotu‘ú. Na‘e foaki kia Pita, Sēmisi, mo Sione kiate kinautolu, pea nau foaki ia ki ha ni‘ihi kehe. Ko Kalaisi ‘a e Taula‘eiki Lahi Mā‘olungá; hoko ai ‘a ‘Ātama. ‘Oku fakamatala ‘a Paula ki ha fetu‘utaki ‘a e Siasí mo ha kau ‘āngelo tokolahi ta‘efa‘alaua—ki he ‘Otua ko e Fakamaau ‘o e kakai kotoa peé—‘a ia ko e laumālie ‘o e kau tangata angatonu kuo fakahaohaoá; kia Sīsū ko e Fakalaloa ‘o e fuakava fo‘oú [vakai, Hepelū 12:22–24].”⁴

Na‘e kau ‘a e kau palōfita na‘a nau ma‘u ‘a e ngaahi kī ‘o e lakanga fakataula‘eikí ‘i he kuonga mu‘á ‘i hono fakahoko mai ‘o e ngāue ‘o e kuonga faka‘osí.

“Na‘á ku mamata kia ‘Ātama ‘i he tele‘a ‘Ātama-‘Onitai-‘Āmaní. Na‘á ne ui fakataha ‘ene fānaú ‘o tāpuaki‘i kinautolu ‘aki ha tāpuaki fakapēteliake. Na‘e hā ‘a e ‘Eikí ‘i honau lotolotongá, pea tāpuaki‘i ‘e (‘Ātama) kinautolu kotoa, mo ne kikite‘i ‘a e me‘a ‘e hoko kiate kinautolú ‘o a‘u mai ki he kuonga fakamuimuitahá.

“Ko e ‘uhinga ‘eni na‘e tāpuaki‘i ai ‘e ‘Ātama hono hakó; na‘á ne loto ke ‘omi kinautolu ki he ‘ao ‘o e ‘Otuá. Na‘a nau kumi ha kolo, mo e ngaahi alā me‘a peheé, [‘ko e tufungá ko e ‘Otuá’—Hepelū 11:10]. Na‘e feinga ‘a Mōsese ke ne ‘omi ‘a e fānau ‘a ‘Isilelí ki he ‘ao ‘o e ‘Otuá, ‘i he mālohi ‘o e Lakanga Fakataula‘eikí, ka na‘e ‘ikai ke ne lava. Na‘a nau feinga ‘i he ngaahi ‘uluaki kuonga ‘o māmaní ke fokotu‘u ‘a e me‘a tatau; pea na‘e fokotu‘u hake ha kau ‘Ilaiase ‘a ia na‘a nau feinga ke fakafoki ‘a e ngaahi nāunau tofu pē ko ‘ení, ka na‘e ‘ikai ke nau ma‘u ia; ka na‘a nau kikite ki ha ‘aho ‘e toe fakahā mai ai ‘a e nāunau ko ‘ení. Na‘e lea ‘a Paula kau ki ha kuonga ‘o e kakato ‘o e ngaahi kuongá, ‘a ia ‘e fakatahataha‘i ai ‘e he ‘Otuá ‘a e me‘a kotoa pē, mo e ngaahi alā me‘a peheé [vakai, ‘Efesō 1:10]; pea ko e kau tangata na‘e foaki kiate kinautolu ‘a e ngaahi kī ko ‘ení, te nau ‘i ai; pea he ‘ikai ke nau haohaoa ta‘e kau ai ‘a kitautolu.

“ ‘Oku ‘i langi ‘a e kau tangata ko ‘ení, ka ‘oku ‘i māmani ‘enau fānaú. ‘Oku tuku honau lotó kiate kitautolu. ‘Oku fekau‘i mai ai ‘e he ‘Otuá ha kau tangata koe‘uhí ko e ‘uhinga ko ‘ení. ‘‘E fekau atu ‘e he Foha ‘o e Tangatá ‘Ene kau ‘āngeló, pea te nau tānaki mei Hono pule‘angá ‘a e me‘a kotoa pē ‘oku fakakoví, mo kinautolu ‘oku fai angahalá.‘ [Mātiu 13:41.] ‘E foki hifo ‘a e kakai ma‘u mafai kotoa ko ‘ení ‘o fetakinima ‘i hono fakahoko ‘o e ngāue ko ‘ení.

“ ‘Oku tatau ‘a e Pule‘anga ‘o e Langí mo ha tenga‘i mūsita. ‘Oku si‘isi‘i fau ‘a e tenga‘i mūsitá, ka ‘okú ne fakatupu ha fu‘u ‘akau ‘oku lahi, pea ‘oku nofo ‘a e fanga manu ‘o e ‘ataá ‘i hono ngaahi va‘á. [Vakai, Ma‘ake 4:30–32.] Ko e fanga manu ‘o e ‘ataá ko e kau ‘āngeló ia. ‘Oku hifo mai ‘a e kau ‘āngeló, ‘o kau fakataha ‘i hono tānaki ‘o ‘enau fānaú, mo fakatahataha‘i kinautolu. He ‘ikai ke tau lava ‘o haohaoa ta‘e kau ai ‘a kinautolu, pe te nau haohaoa ta‘e kau ai kitautolu; ko e taimi ‘e ‘osi kotoa ai ‘a e ngaahi me‘a ko ‘ení, ‘e toki hā‘ele hifo ‘a e Foha ‘o e Tangatá, nofo hifo mo e ‘I Mu‘a ‘i Mu‘á; pea ‘e lava ke tau fetaulaki mo ha kau ‘āngelo tokolahi mo ta‘e fa‘alaua, ‘o feohi mo kinautolu mo ma‘u ha ngaahi fakahinohino meiate kinautolu.”⁵

Na‘e fokotu‘u ‘a e ngaahi ouau ‘o e lakanga fakataula‘eikí mei he kamata‘angá pea kuo pau ke tauhi ‘i he founga na‘e fokotu‘u ‘e he ‘Otuá.

“Ko ‘Ātama … ‘a e ‘uluaki tangata ‘oku lau ki ai ‘i he tohi ‘a Tanielá ko e ‘‘I Mu‘a ‘i Mu‘á‘ [Taniela 7:9], pe ko hono ‘ai ‘e tahá, ko e ‘uluaki mo e tangata motu‘a taha ‘i he kakaí kotoa, ko e kui lahi taha ‘oku lau ‘i he me‘a ‘e taha ko Maikeli, koe‘uhí he ko e ‘uluaki mo e tamai ia ‘a e kakaí kotoa, ‘o ‘ikai ngata pē ‘i he fakaehakó, ka ko e ‘uluaki ke ne ma‘u ‘a e ngaahi tāpuaki fakalaumālié, ‘a ia na‘e fakahā ki ai ‘a e palani ‘o e ngaahi ouau ki hono fakamo‘ui ‘o hono hakó ‘o a‘u ki he ngata‘angá, pea mo ia na‘e fuofua hā ki ai ‘a Kalaisí, pea fakafou ‘iate ia hono fakahā ‘o Kalaisi mei he langí, pea hokohoko atu mei ai hono fakahaá ‘o fai atu. ‘Oku ma‘u ‘e ‘Ātama ‘a e ngaahi kī ‘o e kuonga fakakosipeli ‘o e kakato ‘o e ngaahi kuongá; ‘a ia ko e kuonga fakakosipeli ‘o e ngaahi kuonga kotoa pē na‘e fakahā pe ‘e fakahā ‘o fakafou mai ‘iate ia talu mei he kamata‘angá ‘o a‘u kia Kalaisi, pea meia Kalaisi ‘o a‘u ki he ngata‘anga ‘o e ngaahi kuonga fakakosipeli kotoa pē ‘e fakahoko maí. …

“… Na‘e fokotu‘u ‘e he [‘Otuá] ‘a e ngaahi ouaú ke tatau ‘o ta‘engata pea ta‘engata, pea tuku ‘a ‘Ātama ke ne tokanga‘i kinautolu, ke ne fakahā kinautolu mei he langí ki he tangatá, pe fekau‘i mai ‘a e kau ‘āngeló ke fakahā kinautolu. ‘‘Ikai ko e kau laumālie tauhi pē ‘a kinautolu kotoa, ‘oku fekau … ke tauhi … ‘a kinautolu ‘e ma‘u ‘a e fakamo‘uí?‘ [Hepelū 1:14.]

“Ko e kau ‘āngeló ni ‘oku nau ‘i he malumalu ‘o e fakahinohino ‘a Maikelí pe ko ‘Ātama, ‘o ngāue fakatatau mo e fakahinohino ‘a e ‘Eikí. ‘Oku tau ‘ilo mei he kupu‘i lea ‘i ‘olungá na‘e mahino lelei kia Paula ‘a e ngaahi taumu‘a ‘a e ‘Otuá fekau‘aki mo ‘Ene fetu‘utaki mo e tangatá, mo e founga nāunau‘ia mo haohaoa ko ia na‘á Ne fokotu‘u ‘iate Iá, ‘o Ne fekau‘i mai ai ‘a e mālohí, ngaahi fakahaá, pea mo e nāunaú.

“He ‘ikai ke tali ‘e he ‘Otuá ‘a e taha na‘e ‘ikai ke Ne ui, pe fakanofo, pe filí. Na‘e ui ‘e he ‘Otuá ‘a ‘Ātama ‘i he kamata‘angá ‘aki Hono le‘ó. ‘Pea na‘e ui [‘a e ‘Eikí] kia ‘Ātama, ‘o ne pehē kiate ia, ‘Okú ke ‘i fē? Pea pehē ‘e ia, na‘á ku fanongo ki ho le‘ó ‘i he ngoué, pea na‘á ku manavahē, koe‘uhí kuó u telefua, peá u toitoi ai.‘ [Sēnesi 3:9–10.] Na‘e ma‘u ‘e ‘Ātama ha ngaahi fekau mo ha ngaahi fakahinohino mei he ‘Otuá: ko e founga pē ‘eni talu mei he kamata‘angá.

“Na‘á ne ma‘u ha ngaahi fakahā, ngaahi fekau pea mo ha ngaahi ouau ‘i he kamata‘angá ‘oku mahulu atu ia ‘i ha mālohi ke fakafekiki‘i; ka ‘ikai pea na‘e anga fēfē ‘enau kamata fai feilaulau ki he ‘Otuá ‘i he founga na‘e tali aí? Pea kapau na‘a nau fai feilaulau pea tā kuo pau na‘e fakamafai‘i ‘i ha ouau. ‘Oku tau lau ‘i he tohi ‘a Sēnesí [4:4] na‘e ‘omi ‘e ‘Ēpeli ‘a e veloaki ‘o e tākangá pea mo ia na‘e sinó, pea na‘e tali ‘e he ‘Eikí ‘a ‘Ēpeli mo ‘ene foakí. …

“Ko e natula leva ‘eni ‘o e Lakanga Fakataula‘eikí; ko e tangata kotoa pē ‘okú ne ma‘u ‘a e tu‘unga fakapalesitenisī ‘o hono kuongá, pea ‘oku ‘i ai ‘a e tangata ‘e taha ‘okú ne ma‘u ‘a e tu‘unga faka-Palesitenisií kiate kinautolu kātoa, ‘a ia ko ‘Ātama; pea ‘oku ma‘u ‘e ‘Ātama hono tu‘unga faka-Palesitenisií mo e mafaí mei he ‘Eikí, ka he ‘ikai ke ne lava ‘o ma‘u kakato kae ‘oua kuo foaki atu ‘e Kalaisi ‘a e Pule‘angá ki he Tamaí, ‘a ia ‘e toki hoko ‘eni ‘i he ngata‘anga ‘o e kuonga faka‘osí.

“He ‘ikai ke lava ‘a e mālohi, mo e nāunau, pea mo e tāpuaki ‘o e Lakanga Fakataula‘eikí ‘o hokohoko atu mo kinautolu na‘e fakanofó tuku kehe ‘o ka hokohoko atu ‘a ‘enau mā‘oni‘oní; he na‘e fakamafai‘i foki mo Keini ke faifeilaulau, ka ‘i he ‘ikai fai ia ‘i he mā‘oni‘oní, na‘e fakamala‘ia‘i ai ia. ‘Oku fakamahino mai leva kuo pau ke tauhi ‘a e ngaahi ouaú ‘i he founga na‘e fokotu‘u ‘e he ‘Otuá; ka ‘ikai, pea ‘e hoko honau Lakanga Fakataula‘eikí ko ha fakamala‘ia kae ‘ikai ko ha tāpuaki.”⁶

Ko e Lakanga Taula‘eiki Faka-Melekisētekí ko ha hala ia ‘oku fakahā mai ai ‘e he ‘Otuá Ia mo ‘Ene ngaahi taumu‘á.

“ ‘Oku ua ‘a e Lakanga Fakataula‘eiki ‘oku fakamatala‘i ‘i he Folofolá, ‘a ia ko e Lakanga Taula‘eiki Faka-Melekisētekí pea mo e Lakanga Taula‘eiki Faka-‘Ēloné pe Faka-Līvaí. Neongo ‘oku ua ‘a e Lakanga Fakataula‘eikí, ka ‘oku fālute ‘e he Lakanga Taula‘eiki Faka-Melekisētekí ‘a e Lakanga Taula‘eiki Faka-‘Ēloné pe Faka-Līvaí, pea ko e pulé ia, mo ne ma‘u ‘a e mafai mā‘olunga taha fekau‘aki mo e Lakanga Fakataula‘eikí, pea mo e ngaahi kī ‘o e Pule‘anga ‘o e ‘Otuá ‘i he kuonga kotoa pē ‘o māmani ‘o a‘u mai ki he hako fakamuimuitaha he funga māmaní, pea ko e halanga ia ‘oku fakahā mai ai ‘a e ‘iló, tokāteliné, palani ‘o e fakamo‘uí, pea mo e me‘a mahu‘inga kotoa pē mei he langí.

“Na‘e ‘i mu‘a ia ‘i he ‘‘ai ‘a e tu‘unga ‘o māmaní, pe hiva fakataha ‘a e ngaahi fetu‘u ‘o e pongipongí, pe ko e kalanga fiefia ‘a e ngaahi Foha ‘o e ‘Otuá‘ [vakai, Siope 38:4–7], pea ko e Lakanga Fakataula‘eiki mā‘olunga mo mā‘oni‘oni tahá ia, ‘o fakatatau mo e founga ‘o e ‘Alo ‘o e ‘Otuá, pea ko hono toenga ‘o e ngaahi Lakanga Fakataula‘eikí ko ha ngaahi konga, ngaahi va‘a, ngaahi mālohi mo ha ngaahi tāpuaki ‘oku kau ki ai, pea ‘oku ma‘u mo pule‘i, pea mo tataki ‘e ia. Ko e halanga ia na‘e kamata mai ai hono fakahā ‘e he Fungani Māfimafí ‘a Hono nāunaú ‘i he kamata-‘anga hono fakatupu ‘o e māmaní, pea ‘okú Ne kei fakafou mai ai ‘Ene fakahā Ia ki he fānau ‘a e tangatá ‘o a‘u ki he lolotongá ni, pea te Ne kei fakahā mai ai ‘a ‘Ene ngaahi taumu‘á ‘o a‘u ki he ngata‘anga ‘o taimí.”⁷

“Ko e mālohi ‘o e Lakanga Taula‘eiki Faka-Melekisētekí ke ma‘u ‘a e mālohi ‘o e ‘mo‘ui ta‘e toe ngatá; ‘koe‘uhí he ‘ikai ke lava ‘o maumau‘i ‘a e fuakava ta‘engatá. … Ko e hā ‘a e mālohi ‘o e Lakanga Taula‘eiki Faka-Melekisētekí? ‘ ‘Ikai ko e Lakanga Taula‘eiki ‘o ‘Ēloné na‘e ngāue ‘i he ngaahi ouau ki tu‘á, pea mo e fai ‘o e ngaahi feilaulaú. ‘Oku hoko ‘a kinautolu ‘oku nau ma‘u ‘a e kakato ‘o e Lakanga Taula‘eiki Faka-Melekisētekí ko e ngaahi tu‘i mo e kau taula‘eiki ‘o e ‘Otua Fungani Mā‘olungá, ‘oku nau ma‘u ‘a e ngaahi kī ‘o e mālohí mo e ngaahi tāpuakí. Ko hono mo‘oní, ko e lakanga fakataula‘eikí ko e fono haohaoa ia ‘o e pule‘anga fakalotú, pea ‘oku tu‘u ia ‘o hangē ko e ‘Otuá ke foaki fono ki he kakaí, mo ngāue ki he ngaahi mo‘ui ta‘e fa‘alaua ‘o e ngaahi foha mo e ngaahi ‘ofefine ‘o ‘Ātamá. …

“ ‘Ta‘e ha‘ane tamai, ta‘e ha‘ane fa‘ē, ta‘e hano hohoko, kuo ‘ikai ha kamata‘anga ‘o hono ngaahi ‘ahó, pe ha ngata‘anga ‘o ‘ene mo‘uí, ka kuo tatau mo e ‘Alo ‘o e ‘Otuá, pea nofo ko e taula‘eiki ‘o lauikuonga.‘ [Hepelū 7:3.] ‘Oku ma‘u ‘e he Lakanga Taula‘eiki Faka-Melekisētekí ‘a e totonú mei he ‘Otua ta‘engatá, ‘o ‘ikai ‘i he tukufakaholo mei he tamaí mo e fa‘eé; pea ‘oku ta‘engata ‘a e lakanga fakataula‘eiki ko iá ‘o tatau tofu pē mo e ‘Otuá, ‘o ‘ikai ha kamata‘anga ‘o hono ngaahi ‘ahó pe ngata‘anga ‘o ‘ene mo‘uí. …

“… ‘Oku ‘i he Lakanga Taula‘eiki Faka-Līvaí [Faka-‘Ēloné] ha kau taula‘eiki ke nau ngāue ‘i he ngaahi ouau ki tu‘á, [‘oku] fakahoko ta‘e ha fuakava; ka ko e Lakanga Taula‘eiki Faka-Melekisētekí ‘oku fakahoko ia ‘i he fakapapau mo e fuakava.”⁸

“Ko e Lakanga Taula‘eiki Faka-Melekisētekí ‘oku ‘ikai toe kehe ia mei he Lakanga Fakataula‘eiki ‘o e ‘Alo ‘o e ‘Otuá; … ‘oku ‘i ai ha ngaahi ouau pau ‘o e Lakanga Fakataula‘eikí, ‘a ia ‘oku tafe mei ai ha ngaahi lelei. … Ko e taha ‘o e ngaahi faingamālie ma‘ongo-‘onga ‘o e Lakanga Fakataula‘eikí ke ma‘u ‘a e ngaahi fakahā ki he fakakaukau mo e finangalo ‘o e ‘Otuá. Ko e toe faingamālie foki ‘e taha ‘o e Lakanga Taula‘eiki Faka-Melekisētekí ke te valoki‘i, fakatonutonu, pea mo na‘ina‘i, pea pehē foki ki hono ma‘u ‘o e fakahaá.”⁹

“Ko e lakanga fakataula‘eiki kotoa pē ‘oku ‘o e Melekisētekí; ka ‘oku ‘i ai hano ngaahi kupu pe ngaahi tu‘unga kehekehe. … Na‘e ma‘u ‘e he kau palōfitá kotoa ‘a e Lakanga Taula‘eiki Faka-Melekisētekí.”¹⁰

“ ‘Oku ou tapou ai ki he taha kotoa pē ke mou laka atu ki he haohaoá, pea mātu‘aki fekumi fakalelei ki he ngaahi me‘a lilo ‘o e anga faka-‘Otuá. He ‘ikai lava ‘e ha tangata ‘o fai ha me‘a ma‘ana pē kae ‘oua kuo tataki ia ‘e he ‘Otuá ‘i he founga totonú, pea ‘oku ‘uhinga ‘a e lakanga fakataula‘eikí ki he taumu‘a ko iá.”¹¹

Kuo pau ke fakamafai‘i ‘a e tangatá mei he ‘Otuá mo fakanofo ki he lakanga fakataula‘eikí ke ne fakahoko ‘a e ngaahi ouau ‘o e fakamo‘uí.

Ngaahi Tefito ‘o e Tuí 1:5: “ ‘Oku mau tui kuo pau ke ui ha tangata ‘e he ‘Otuá, ‘i he kikite, pea ‘i he hilifaki ‘o e nima, ‘e kinautolu ‘oku nau ma‘u ‘a e mafaí, ke malanga ‘aki ‘a e Ongoongoleleí mo fakahoko hono ngaahi ouaú.”¹²

“ ‘Oku mau tui he ‘ikai lava ‘e ha tangata ‘o fakahoko ‘a e fakamo‘uí ‘i he ongoongoleleí, ki he mo‘ui ‘a e tangatá ‘i he huafa ‘o Sīsū Kalaisí, tuku kehe kapau ‘e toki fakamafai‘i mei he ‘Otuá, ‘i he fakahā, pe ‘e fakanofo ‘e ha taha na‘e fekau‘i mai ‘e he ‘Otuá ‘i he fakahā, ‘o hangē ko ia na‘e tohi ‘e Paula ‘i he Loma 10:14, ‘Pea ‘e fēfē ‘enau tui kiate ia na‘e ‘ikai te nau fanongo ki aí? pea fēfē ha‘anau fanongo ta‘e ha taha ‘e malanga? pea ‘e fēfē ‘enau malangá, ‘o ka ‘ikai fekau atu ‘a kinautolu?‘ Pea te u fehu‘i ai, ‘e anga fēfē ha‘anau fekau atu kapau na‘e ‘ikai ha fakahā, pe ha fa‘ahinga hā sino mai ‘o e fakahā ‘a e ‘Otuá? Pea ‘i he Hepelū 5:4, ‘Pea ‘oku ‘ikai to‘o ‘e ha tangata ‘a e ngāue tapú ni kiate ia, ka ko ia kuo ui ‘e he ‘Otuá ‘o hangē ko ‘Ēloné.‘—Pea ‘oku ou fie fehu‘i atu heni, na‘e ui fēfē‘i ‘a ‘Ēlone, ka ‘i he fakahaá pē?”¹³

“Na‘e fakahā ‘e he ‘āngeló ki he tangata lelei ‘o e kuonga mu‘á ko Koniliusi kuo pau ke ne kole kia Pita ke ha‘u ke ne ‘ilo ‘a e founga ‘e fakamo‘ui aí [vakai, Ngāue 10:21–22]: ‘E lava ‘a Pita ‘o fai-papitaiso, ka he ‘ikai lava ‘a e kau ‘āngeló ia, kehe pē ke ‘i ai ha kau ‘ōfisa totonu ‘i he kakanó ‘oku nau ma‘u ‘a e ngaahi kī ‘o e pule‘angá, pe ko e mafai ‘o e lakanga fakataula‘eikí. ‘Oku kei toe ha me‘a mahu‘inga ‘e taha ‘i he me‘á ni, ‘a ia ko Sīsū tonu pē ‘i he‘ene hā kia Paula ‘i he‘ene fononga ki Tāmasikusí, na‘e ‘ikai ke Ne fakahā ange ‘a e founga ‘e lava ‘o fakamo‘ui aí. Na‘á ne ‘uluaki fokotu‘u ‘a e kau ‘Aposetolo ‘o e siasí, pea hoko ai mo e kau palōfitá, ki he ngāue fakafaifekaú, ki hono fakahaohaoa‘i ‘o e kāingalotú, mo e ngaahi alā me‘a peheé. [vakai, ‘Efesō 4:11–12]; pea hangē ko e tu‘utu‘uni mā‘olunga ‘o e langí, he ‘ikai teitei fai ha me‘a ‘i māmani ta‘e fakahā hono fakapulipulí ki he‘ene kau tamaio‘eiki ko e kau palōfitá, ‘o fenāpasi mo e ‘Āmosi 3:7, na‘e ‘ikai ke lava ai ‘a Paula ‘o ma‘u ha ‘ilo lahi ange mei he ‘Eikí tuku kehe pē ‘a e ngaahi me‘a fekau‘aki mo hono fatongia ‘i he fakamo‘ui totonu ‘o e tangatá, ‘o hangē ko ia na‘á ne ma‘u mei he taha ‘o e kau fakafofonga ‘o e ‘Eikí na‘e uiui‘i ‘i he uiui‘i fakalangi tatau ‘a e ‘Eikí, mo fakakoloa‘i ‘aki ‘a e mālohi tatau mei ‘olunga—koe ‘uhí ko e me‘a te nau vete ‘i māmaní, ‘e vete ia ‘i he langí; pea ko ia te nau fakama‘u ‘i māmaní ‘e fakama‘u ia ‘i he langí [vakai, Mātiu 16:19].”¹⁴

Ko ha faingamālie ma‘ongo‘onga ke fua totonu ha fatongia ‘i he lakanga fakataula‘eikí.

“[‘E] lava pē ke fakatātaa‘i … ‘a e Lakanga Fakataula‘eikí ‘aki ha ‘īmisi ‘o ha sino ‘o ha tangata, ‘a ia ‘oku lahi hono ngaahi kupú, kehekehe mo honau ngaahi fatongia ke fuá; pea ‘oku mahu‘inga kotoa ‘i honau taki taha feitu‘u, pea ‘oku ‘ikai ke kakato ‘a e sinó ka ‘ikai ke ‘i ai ‘a e ngaahi kupú kotoa. … Ka mahino ki ha Taula‘eiki hono fatongiá, hono uiui‘í, mo e ngāué, pea malanga ‘i he Laumālie Mā‘oni‘oní, ‘e tatau ‘ene fiefiá ‘o hangē ko ha taha ia ‘o e Kau Palesitenisií; pea ‘oku fie ma‘u ‘ene tokoní ‘i he sinó, pea pehē pē foki ki he kau Akonakí mo e kau Tīkoní.”¹⁵

Na‘e lipooti ‘e ‘Ilaisa R. Sinou ‘o pehē: “Na‘e fai ‘e [Siosefa Sāmita] ha ngaahi fakahinohino fekau‘aki mo e ngaahi fatongiá taki taha, pea mo e mahu‘inga ke ngāue ‘a e tokotaha taki taha ‘i hono tufakanga kuo tuku ki aí, mo fakahoko ‘a e ngaahi fatongia na‘e fokotu‘u kinautolu ki aí. Na‘á ne lea fekau‘aki mo e fakakaukau ‘a ha kau tangata tokolahi ‘o pehē ‘oku ‘ikai ha ngeia ‘o e ngaahi lakanga mā‘ulalo ange ‘i he Siasí, ka nau vakai loto meheka ki he ngaahi tu‘unga ‘o ha kakai kehe na‘e ui ke pule‘i kinautolú; ko e laupisi mo e launoa ia ‘o e loto ‘o e tangatá ke holi ha taha ki ha ngaahi tu‘unga ‘oku kehe mei he ngaahi tu‘unga na‘e fokotu‘u kinautolu ki ai ‘e he ‘Otuá ke nau ma‘ú; he na‘e lelei ange ke fakahoko totonu ‘e he taha fakafo‘ituitui kotoa pē honau taki taha uiui‘i. … ‘Oku totonu ke feinga ‘a e taha kotoa pē ke fakahoko totonu hono lakanga mo hono uiui‘i pē ‘o‘oná.”¹⁶

Ngaahi Fokotu‘u Ki he Akó mo Hono Ako‘í

Fakakaukau‘i ‘a e ngaahi tefito‘i fakakaukau ko ‘ení ‘i ho‘o ako ‘a e vahé pe ‘i ho‘o teuteu ke ako‘í. Ke ma‘u ha tokoni lahi ange, vakai ki he peesi vii–xv.

Vakai‘i ‘a e fakamatala ki hono foaki ‘e Pita, Sēmisi, mo Sione ‘a e Lakanga Taula‘eiki Faka-Melekisētekí kia Siosefa Sāmita mo ‘Ōliva Kautelé (peesi 117). Ko e hā ha tāpuaki kuó ke ma‘u mo ho fāmilí koe‘uhí ko hono fakafoki mai ‘o e Lakanga Taula‘eiki Faka-Melekisētekí?
‘I he kotoa ‘o e vahé, ‘oku fakamo‘oni‘i ai ‘e Siosefa Sāmita ‘a e tukufakaholo mai ‘a e mafai ‘o e lakanga fakataula‘eikí ‘i ha kau palōfita hokohoko. ‘Okú ke pehē ko e hā na‘e mahu‘inga ai ke ne ako‘i ‘a e tokāteline ko ‘ení ‘i hono kuongá? Ko e hā ‘oku fie ma‘u ai ke mahino kiate kitautolu ‘a e tokāteline ko ‘ení he ‘aho ní? ‘Oku fekau‘aki fēfē ‘a e hokohoko ‘o e ma‘u mafai ‘oku fakamatala‘i ‘e Siosefa Sāmitá mo e laine ‘o e ma‘u mafai lakanga fakataula‘eiki ‘o ha taha?
‘I ho‘o lau ‘a e vahé ni, fakatokanga‘i hono founga faka‘aonga‘i ‘e he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ‘a e ngaahi fo‘i lea ko e lauikuonga, ta‘engata, mo e ‘itānití. Ko e hā ‘oku fakafōtunga‘i atu ‘e he ngaahi fo‘i lea ko ‘ení fekau‘aki mo e natula pea mo e mahu‘inga ‘o e lakanga fakataula‘eikí?
Na‘e ako‘i mai ‘e Siosefa Sāmita na‘e fokotu‘u ‘e he ‘Otuá “ ‘a e ngaahi ouaú ke tatau ‘o ta‘engata pea ta‘engata” pea kuo pau ke “tauhi ‘a e ngaahi ouaú ‘i he founga na‘e fokotu‘u ‘e he ‘Otuá” (peesi 122–24). Ko e hā ha founga ‘oku fakalahi ai ‘e he ngaahi akonakí ni ‘a ho‘o mahino ki he ngaahi ouau ‘o e ongoongoleleí?
Toe fakamanatu e ngaahi akonaki ‘a e Palōfita ko Siosefa Sāmitá fekau‘aki mo e Lakanga Taula‘eiki Faka-Melekisētekí (peesi 124–26). Fakakaukau ki hono fie ma‘u ‘o e Lakanga Taula‘eiki Faka-Melekisētekí ‘i he tapa kotoa ‘o e ongoongoleleí. Ko e hā ha‘o fakakaukau mo ha ongo ‘okú ke ma‘u ‘i ho‘o fakakaukauloto atu ki he Lakanga Taula‘eiki Faka-Melekisētekí ‘i he founga ko ‘ení?
Vakai‘i ‘a e ongo palakalafi faka‘osi ‘i he vahé (peesi 128). Ko e hā ha‘o vakai ki hono mahu‘inga ‘o e mēmipa taki taha ‘o e Siasí ‘i he ngāue ‘a e ‘Eikí? Ko e hā ‘e lava ‘o hoko kapau te tau “vakai ‘i he loto meheka” kiate kinautolu ‘oku uiui‘i ke nau hoko ko e kau taki ‘i he Siasí? Fakakaukau pe ko e hā te ke lava ‘o fai ke fakahoko totonu ai ho uiui‘í.

Ngaahi Potufolofola Fekau‘akí: ‘Alamā 13:1–12; T&F 27:5–14; 84:33–44, 109–10; 107:6–20; 121:34–46