Konifelenisi Lahi
Tauhi Totonu ki he ʻOtuá mo ʻEne Ngāué
Konifelenisi lahi ʻo ʻOkatopa 2022


Tauhi Totonu ki he ʻOtuá mo ʻEne Ngāué

ʻOku fiemaʻu ke tau fekumi kotoa ki heʻetau fakamoʻoni kia Sīsū Kalaisí, taʻofi ʻetau ngaahi holi fakakakanó, fakatomala mei heʻetau ngaahi angahalá, pea mo tauhi totonu ki he ʻOtuá mo ʻEne ngāué.

ʻI ʻOkatopa ʻo e taʻu kuo ʻosí, ne vahe ai au, fakataha mo Palesiteni M. Lāsolo Pālati mo ʻEletā Sefilī R. Hōlani, ke mau ʻaʻahi ki Pilitānia, ko e feituʻu ne mau ngāue kotoa ai ko ha kau faifekau kei talavoú. Ne mau maʻu ʻa e faingamālie ke akoʻi mo fakamoʻoni, kae pehē ki hono fakamanatua e kamata e hisitōlia ʻo e Siasí ʻi he ʻOtu Motu Pilitāniá, ʻa ia naʻe hoko ai ʻeku kui tolu ko Hiipa C. Kimipoló mo hono kaungā ngāué ko e fuofua kau faifekaú.1

Ne fakahua mai ʻa Palesiteni Lāsolo M. Nalesoni fekauʻaki mo e fatongiá ni, ʻo ne pehē naʻe ʻikai angamaheni ke vahe ha kau ʻAposetolo ʻe toko tolu ke nau ʻaʻahi ki ha feituʻu ne nau ngāue fakafaifekau ai ʻi heʻenau kei talavoú. Naʻá ne fakahaaʻi ʻoku fie ʻaʻahi e tokotaha kotoa pē ki he misiona ne nau ngāue aí. Naʻá ne malimali mo fakamatalaʻi mahino mai kapau ʻoku toe ʻi ai ha kau ʻAposetolo ʻe toko tolu naʻa nau ngāue fakafaifekau ʻi he misiona tatau ʻi he taʻu ʻe 60 tupu kuohilí, mahalo te nau lava foki mo kinautolu ʻo maʻu mo ha fatongia tatau.

ʻĪmisi
Hiipa<nb/>C. Kimipolo

ʻI heʻeku teuteu ki he fatongia ko iá, ne u toe lau ai e Life of Heber C. Kimball, naʻe hiki ʻe hano mokopuna tangata ko ʻOasoni F. Uitenī, ʻa ia naʻe ui kimui ange ki he tuʻunga fakaeʻaposetoló. Naʻe foaki mai ʻa e voliume ko ʻení ʻe heʻeku faʻē ʻofeiná ʻi he mei hoko hoku taʻu fitú. Ne mau teuteu ke kau atu ki hono fakatapui ʻo e Maka Fakamanatu Ko e Feituʻú ʻEni ʻi he ʻaho 24 ʻo Siulai 1947, ʻe Palesiteni Siaosi ʻAlipate Sāmitá.2 Naʻe fiemaʻu ʻe heʻeku faʻeé ke u ʻilo lahi ange ki heʻeku kui ko Hiipa C. Kimipoló.

ʻOku ʻi he tohí ni ha fakamatala mahuʻinga naʻe fai kia Palesiteni Kimipolo ʻa ia ʻoku mahuʻinga ki hotau kuongá. Kimuʻa peá u vahevahe ʻa e fakamatalá, tuku ke u ʻoatu ha kiʻi puipuituʻa.

Lolotonga hono tuku pōpula e Palōfita ko Siosefa Sāmitá ʻi he Fale Fakapōpula Lipetií, naʻe maʻu ʻe he ongo ʻaposetolo ko Pilikihami ʻIongí mo Hiipa C. Kimipoló ʻa e fatongia, ʻi ha ngaahi tūkunga faingataʻa, ke tokangaʻi hono fetukutuku e Kāingalotú mei Mīsulí. Naʻe fuʻu fiemaʻu ʻa e fetukutukú koeʻuhí ko e tuʻutuʻuni fakaʻauha naʻe tuku mai ʻe Kōvana Lilipeni W. Pōkesí.3

Hili ha meimei taʻu ʻe 30 mei ai, naʻe akoʻi ʻe Hiipa C. Kimipolo, ʻa ia naʻe ʻi he Kau Palesitenisī ʻUluakí he taimi ko iá, fekauʻaki mo e hisitōliá ni ki ha toʻu tangata foʻou ʻo pehē, “Tuku ke u talaatu kiate kimoutolu, ʻe aʻusia ʻe hamou tokolahi ha taimi te mou tofanga ai ʻi he ngaahi faingataʻa, ngaahi ʻahiʻahi mo e ngaahi fakatanga kotoa pē te mou lava ʻo kātekiná, pea mo ha ngaahi faingamālie lahi ke fakahaaʻi ai ʻoku mou tauhi moʻoni ki he ʻOtuá mo ʻEne ngāué.”4

Naʻe toe pehē ʻe Hiipa: “ʻE fiemaʻu ke mou maʻu ha ʻilo ʻiate kimoutolu pē, ki he moʻoni ʻo e ngāue ko ʻení, ke mou matuʻuaki e ngaahi faingataʻa ʻe hoko maí. ʻE mātuʻaki faingataʻa ʻaupito e ngaahi polé pea ʻe tō ai ʻa e tangata pe fefine ʻoku ʻikai ke ne maʻu ʻa e ʻilo pe fakamoʻoni fakataautaha ko ʻení. Kapau kuo teʻeki ai ke ke maʻu ʻa e fakamoʻoni ko iá, moʻui faitotonu mo tangi ki he ʻEikí pea ʻoua naʻa tuku [kae ʻoua] kuó ke [maʻu] ia. Kapau he ʻikai, he ʻikai ke ke lava ʻo matuʻuaki ha faingataʻa ʻe hoko mai. … ʻE hoko mai ʻa e kuonga he ʻikai ai ke lava ha tangata pe fefine ʻo moʻui ʻi ha maama ʻa ha taha kehe. Kuo pau ke tataki ʻa e tokotaha takitaha ʻe he maama ʻoku ʻiate iá. … Kapau ʻoku ʻikai te ke maʻu ia he ʻikai te ke matuʻuaki ia; ko ia ai kumi ki ha fakamoʻoni ʻo Sīsū pea piki maʻu ki ai, koeʻuhí ke ʻoua naʻá ke humu ʻo tō ʻi he hoko mai ʻa e taimi ʻahiʻahí.”5

ʻOku tau takitaha fiemaʻu ha fakamoʻoni fakataautaha ki he ngāue ʻa e ʻOtuá6 mo e fatongia mahuʻinga ʻo Sīsū Kalaisí. ʻOku lau e vahe 76 ʻo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá ki he tuʻunga ʻe tolu ʻo e nāunaú mo fakafehoanaki e nāunau fakasilesitialé ki he laʻaá. ʻOkú ne fakafehoanaki leva ʻa e puleʻanga fakatelesitialé ki he māhiná.7

ʻOku mālie ʻa e maʻu ʻe he laʻaá hono maama pē ʻoʻoná, ka ko e māhiná ko e maama ia ʻoku tapua ki ai pe “maama kole.” ʻI heʻetau lau ki he puleʻanga fakatelesitialé, ʻoku pehē ʻi he veesi 79, “Ko kinautolu ʻeni ʻoku ʻikai ke nau toʻa ʻi he fakamoʻoni ʻo Sīsuú.” He ʻikai lava ke tau maʻu e puleʻanga fakasilesitialé pea moʻui mo e ʻOtua ko e Tamaí ʻi ha maama ʻa ha taha kehe; ʻoku tau fiemaʻu ʻetau fakamoʻoni pē ʻatautolu kia Sīsū Kalaisi mo ʻEne ongoongoleleí.

ʻOku tau moʻui ʻi ha māmani ʻoku fonu ai ʻa e angahalá8 pea tafoki e ngaahi lotó mei he ʻOtuá koeʻuhí ko e ngaahi akonaki ʻa e tangatá.9 Ko e taha ʻo e ngaahi sīpinga mālohi taha ʻi he folofolá ʻo e loto-hohaʻa ʻa Hiipa C. Kimipolo fekauʻaki mo e fekumi ki ha fakamoʻoni ki he ngāue ʻa e ʻOtuá mo Sīsū Kalaisí, ʻoku ʻomi ia ʻi he faleʻi ʻa ʻAlamā ki hono ngaahi foha ʻe toko tolú—Hilamani, Sipiloni, mo Kolianitoni.10 Ko e toko ua ʻo hono ngaahi fohá naʻá na tauhi totonu ki he ʻOtuá mo ʻEne ngāué. Ka naʻe fai ʻe ha foha ʻe taha ha ngaahi fili ne kovi. Ko e meʻa ʻoku ou mahuʻingaʻia taha ai ʻi he akonaki ʻa ʻAlamaá ko ʻene fakahoko ia ko ha tamai ki he lelei ʻa ʻene fānaú.

Ko e ʻuluaki meʻa ne tokanga ki ai ʻa ʻAlamaá, hangē ko Hiipa C. Kimipoló, ke maʻu ʻe he tokotaha takitaha ha fakamoʻoni kia Sīsū Kalaisi pea tauhi totonu ki he ʻOtuá mo ʻEne ngāué.

ʻI he akonaki fakaofo ʻa ʻAlamā ki hono foha ko Hilamaní, ʻokú ne fai ai ha palōmesi mahuʻinga ko kinautolu ʻoku “falala ki he ʻOtuá ʻe tokoniʻi ʻa kinautolu ʻi honau ngaahi ʻahiʻahiʻí, mo honau ngaahi tuʻutāmakí, mo honau ngaahi mamahí, pea ʻe hiki hake ʻi he ʻaho fakaʻosí.”11

Neongo naʻe maʻu ʻe ʻAlamā ha fakahā naʻá ne mamata ai ki ha ʻāngelo, ka ʻoku hāhāmolofia ʻeni. ʻOku angamaheni ange ʻa e ngaahi ueʻi ʻoku fakahoko ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní. ʻE lava ke mahuʻinga tatau pē ʻa e ngaahi ueʻi ko ʻení pea mo e hā mai ʻa e kau ʻāngeló. Naʻe akoʻi ʻe Palesiteni Siosefa Filitingi Sāmita: “ʻOku mahuʻinga lahi ange ʻa e ngaahi ueʻi ʻoku maʻu ʻe he lotó mei he Laumālie Māʻoniʻoní ʻi ha mata meʻa-hā-mai. ʻI he taimi ʻoku folofola ai ʻa e Laumālié ki he laumālie [ʻo e tangatá], ʻoku faingataʻa ange ai ke toʻo ʻa e ongo kuo tohitongi ʻi he lotó.”12

ʻOku taki heni kitautolu ki he faleʻi ʻa ʻAlamā ki hono foha fika ua ko Sipiloní. Naʻe angatonu ʻa Sipiloni ʻo hangē ko hono taʻokete ko Hilamaní. Ko e faleʻi ʻoku ou fie fakamamafaʻí ko e ʻAlamā 38:12, ʻa ia ʻoku pehē ai, “Tokanga foki ke ke taʻofi kotoa hoʻo ngaahi holi fakakakanó, koeʻuhi ke ke fonu ʻi he ʻofá.”

Ko ha foʻi lea mālie ʻa e taʻofí. ʻI he taimi ʻoku tau heka ai ʻi ha hoosi, ʻoku tau fakaʻaongaʻi ʻa e pití ke taki ʻaki. Mahalo ko ha lea lelei ʻe ʻuhinga tatau mo iá ko e tataki, mapuleʻi, pe taʻofi. ʻOku talamai ʻe he Fuakava Motuʻá naʻa tau kalanga fiefia ʻi heʻetau ʻilo te tau maʻu ha sino fakamatelié.13 ʻOku ʻikai kovi ʻa e sinó—ʻoku fakaʻofoʻofa mo mahuʻinga ia—ka ʻe lava ʻe ha ngaahi holi ʻe niʻihi, ʻo kapau he ʻikai fakaʻaongaʻi lelei mo taʻofi totonu, ʻo fakamavaheʻi kitautolu mei he ʻOtuá mo ʻEne ngāué pea uesia lahi ai ʻetau fakamoʻoní.

Tau talanoa ki ha ongo meʻa pau ʻe ua—ʻuluakí, ko e ʻitá mo e uá, ko e holi koví.14 ʻOku mālie ʻa e fakatou lava ʻe he taʻe-lavaʻi pe taʻe-mapuleʻí ʻo fakatupu ha loto-mamahi lahi, holoki e ivi tākiekina ʻo e Laumālié, mo fakamavaheʻi kitautolu mei he ʻOtuá mo ʻEne ngāué. ʻOku fakaʻaongaʻi ʻe he filí e faingamālie kotoa pē ke fakafonu ʻetau moʻuí ʻaki e ngaahi ʻata ʻo e fekeʻikeʻí mo e angaʻulí.

ʻI ha ngaahi fāmili ʻe niʻihi, ʻoku ʻikai ko ha meʻa foʻou ia hono hanga ʻe ha husepāniti pe uaifi ʻoku ʻita ʻo taaʻi hono malí pe fānaú. Naʻá ku kau atu ʻi Siulai ki ha Fakataha Fale Alea ʻa e Ngaahi Kautaha Kotoa ʻo Pilitāniá ʻi Lonitoni.15 Naʻe fakamamafaʻi ai e hoko ʻa hono fakamamahiʻi ʻo e houʻeiki fafiné mo e toʻu tupú ko ha palopalema fakaemāmani lahi. Makehe mei he fakamamahí, kuo kau ha niʻihi ʻi he lea ngaohikoviá. ʻOku talamai ʻe he fanongonongo ki he fāmilí ko kinautolu “oku ngaohi koviʻi ʻa e malí pe fānaú te nau tuʻu ʻi ha ʻaho ʻo fai ha fakamatala ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá.”16

Naʻe fakamamafaʻi lahi ʻeni ʻe Palesiteni Nalesoni he pongipongi ʻaneafí.17 Kātaki ʻo fakapapauʻi ʻi ho ʻatamaí ʻo tatau ai pē pe naʻe ngaohikovia koe ʻe hoʻo mātuʻá pe ʻikai, he ʻikai te ke teitei ngaohikovia fakaesino, ʻi he lea pe fakaeloto ho malí pe fānaú.

Ko e taha ʻo e ngaahi pole faingataʻa taha ʻi hotau kuongá ko e felāveʻi e fakakikihí mo e lea ngaohikoviá mo e ngaahi palopalema fakaesōsaietí. ʻI ha ngaahi meʻa lahi, kuo fetongi ʻe he ʻitá mo e lea ngaohikoviá ʻa e talanoa mahinó, fealēleaʻakí, mo e anga fakaʻapaʻapá. Kuo liʻaki ʻe ha tokolahi e naʻinaʻi ʻa Pita ko e ʻAposetolo pule ʻa e Fakamoʻuí, ke fekumi ki he ngaahi ʻulungaanga faka-Kalaisí hangē ko e faʻa fakamaʻumaʻú, faʻa kātakí, anga faka-ʻOtuá, angaʻofa fakakāingá, mo e ʻofa faka-Kalaisí.18 Kuo nau liʻaki foki ʻa e ʻulungaanga faka-Kalaisi ʻo e loto-fakatōkilaló.

Makehe mei hono mapuleʻi e ʻitá mo taʻotaʻofi e ngaahi holi kehé, ʻoku fiemaʻu ke tau taki e moʻui maʻa haohaoá ʻaki hono mapuleʻi ʻetau ngaahi fakakaukaú, leá, mo e tōʻongá. ʻOku fiemaʻu ke tau fakaʻehiʻehi mei he ponokalafí, vakaiʻi e tuʻunga taau ʻo e meʻa ʻoku mamataʻi ʻi hotau ngaahi ʻapí, pea fakaʻehiʻehi mei he faʻahinga tōʻonga angahala kotoa pē.

ʻOku ʻomi heni kitautolu ki he faleʻi ʻa ʻAlamā ki hono foha ko Kolianitoní. Naʻe fakahoko ʻe Kolianitoni ha maumaufono fakaeangamaʻa, ʻo kehe ia mei hono ongo taʻokete ko Hilamani mo Sipiloní.

Koeʻuhí ko e angaʻuli ʻa Kolianitoní, naʻe fiemaʻu ai ke akoʻi ia ʻe ʻAlamā fekauʻaki mo e fakatomalá. Naʻe pau ke ne akoʻi kiate ia ʻa e mamafa ʻo e angahalá pea mo e founga ke fakatomala aí.19

Ko ia, ko e faleʻi tokamuʻa ʻa ʻAlamaá ke taʻofi e ngaahi holi fakakakanó, ka ko ʻene faleʻí kiate kinautolu kuo maumaufonó, ke nau fakatomala. Naʻe fai ʻe Palesiteni Nalesoni ha faleʻi maʻongoʻonga ki he kāingalotú fekauʻaki mo e fakatomalá ʻi he konifelenisi lahi ʻo ʻEpeleli 2019. Naʻá ne fakamahinoʻi ai ʻoku mahuʻinga ʻa e fakatomala fakaʻahó ki heʻetau moʻuí. Naʻá ne akoʻi, “Ko e fakatomalá ʻoku ʻikai ko ha meʻa pē ʻoku hoko; [ka] ko ha ngāue ia.” Ko e kī ia ki he fiefia mo e nonga ʻo e ʻatamaí. “Ko e fakatomala fakaʻahó ko e hala ia ki he maʻá, pea ʻoku ʻomi ʻe he maʻá ʻa e mālohí.”20 Kapau naʻe fai ʻe Kolianitoni ʻa e meʻa naʻe faleʻi ʻe Palesiteni Nalesoní, naʻá ne mei fakatomala ʻi he vave tahá ʻi he kamata pē ke ne maʻu ha ngaahi fakakaukau ʻulí. Naʻe ʻikai mei hoko ha ngaahi maumaufono lalahi.

ʻOku kau e akonaki fakaʻosi naʻe fai ʻe ʻAlamā ki hono ngaahi fohá ʻi he ngaahi tokāteline mahuʻinga taha ʻi he kotoa ʻo e folofolá. ʻOku fekauʻaki ia mo e Fakalelei naʻe fai ʻe Sīsū Kalaisí.

Naʻe fakamoʻoni ʻa ʻAlamā ʻe toʻo ʻe Kalaisi ʻa e angahalá.21 Ka ne taʻe-ʻoua e Fakalelei ʻa e Fakamoʻuí, ʻe fiemaʻu ʻe he tefitoʻi moʻoni taʻengata ʻo e fakamaau totonú ha tautea.22 Koeʻuhí ko e Fakalelei ʻa e Fakamoʻuí, ʻe lava ke tuʻuloa ʻa e ʻaloʻofá maʻanautolu kuo fakatomalá pea ʻe lava ʻo fakaʻatā ai kinautolu ke foki ki he ʻao ʻo e ʻOtuá. ʻE lelei ke tau fakalaulauloto ki he tokāteline fakaʻofoʻofá ni.

He ʻikai lava ha taha ʻo foki ki he ʻOtuá ʻi heʻene ngaahi ngāue leleí pē; ʻoku tau fiemaʻu kotoa ʻa e lelei ʻo e feilaulau ʻa e Fakamoʻuí. Kuo faiangahala kotoa pē, pea ko e Fakalelei pē ʻa Sīsū Kalaisí te tau lava ai ke maʻu ʻa e ʻaloʻofá pea nofo mo e ʻOtuá.23

Naʻe fakahoko foki ʻe ʻAlamā ha faleʻi fakaʻofoʻofa kia Kolianitoni maʻatautolu kotoa kuo foua pe te tau foua ʻa e hala ʻo e fakatomalá neongo pe ʻoku siʻisiʻi pe lahi fēfē ʻa e angahalá ʻo hangē ko ia ne fai ʻe Kolianitoní. ʻOku pehē ʻi he veesi 29 ʻo e ʻAlamā vahe 42, “Pea ko ʻeni, ʻe hoku foha, ʻoku ou loto ke ʻoua naʻá ke tuku ke toe fakahohaʻasi koe ʻe he ngaahi meʻá ni, kae tuku pē hoʻo ngaahi angahalá ke fakahohaʻasi koe, ʻaki ʻa e hohaʻa ʻa ia ʻe ʻohifo ai koe ki he fakatomalá.”

Naʻe talangofua ʻa Kolianitoni ki he faleʻi ʻa ʻAlamaá peá ne fakatou fakatomala mo ngāue lelei. Koeʻuhí ko e Fakalelei ʻa e Fakamoʻuí, ʻoku ʻatā ʻa e fakamoʻuí ki he taha kotoa pē.

ʻI he kuonga ʻo ʻAlamaá, ʻi he kuonga ʻo Hīpá pea pehē ki hotau kuongá, ko e moʻoni ʻoku fiemaʻu ke tau fekumi kotoa ki heʻetau fakamoʻoni kia Sīsū Kalaisí, taʻofi ʻetau ngaahi holi fakakakanó, fakatomala mei heʻetau ngaahi angahalá, pea maʻu ha nonga ʻi he Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí mo tauhi totonu ki he ʻOtuá mo ʻEne ngāué.

Naʻe pehē ʻe Palesiteni Lāsolo M. Nalesoni ʻi haʻane lea kimuí ni mai mo e pongipongí ni: “ʻOku ou kole atu ke mou tokangaekina homou fakamoʻoni kia Sīsū Kalaisí. Ngāueʻi ia. Maluʻi ia. Tokangaʻi ia. Tanumaki ia ke tupulaki. Pea fakatokangaʻi leva e ngaahi mana ʻe hoko ʻi hoʻo moʻuí.”24

ʻOku ou houngaʻia te tau fanongo he taimí ni kia Palesiteni Nalesoni. ʻOku ou fakamoʻoni ko Palesiteni Nalesoní ko e palōfita ia ʻa e ʻOtuá maʻa hotau kuongá. ʻOku ou ʻofa mo mataʻikoloa ʻaki ʻa e ueʻi fakalaumālie mo e tataki fakaofo ʻoku tau maʻu ʻo fakafou ʻiate iá.

ʻI heʻeku hoko ko ha ʻAposetolo ʻa e ʻEiki ko Sīsū Kalaisí, ʻoku ʻoatu ai ʻeku fakamoʻoni pau ki he faka-ʻOtua ʻa e Fakamoʻuí pea mo e moʻoni ʻo ʻEne Fakaleleí, ʻi he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.

Ngaahi Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. Vakai, Ronald K. Esplin, “A Great Work Done in That Land,” Ensign, July 1987, 20: “ʻI he ʻaho 13 ʻo Suné, naʻe mavahe ai ʻa ʻEletā Kimipolo, ʻOasoni Haiti, Siosefa Filitingi, mo e kaungāmeʻa ʻo Hiipa ko Uiliate Lisiaté mei Ketilani ki ʻIngilani. ʻI Niu ʻIoke, ʻi he ʻaho 22 ʻo Suné, naʻe kau atu ai ʻa e kau Kānata ko ʻAisake Lāsolo, Sione Kutisoni, mo Sione Sinaita mo kinautolu. Naʻe totongi ʻe he kau faifekau ʻe toko fitú honau sea ki Livapulú ʻi he Kālekí.” (Vakai, Heber C. Kimball papers, 1837–1866; Willard Richards journals and papers, 1821–1854, Church History Library, Salt Lake City.)

  2. ʻOku fakamanatu ʻe he Maka Fakamanatu Ko e Feituʻú ʻEni ʻi he tafaʻaki fakahahake ʻo Sōleki Siti, ʻIutaá, ʻi he matāfonua ʻo e Kenioni Hikifonuá, ʻa e taʻu 100 ʻo e tūʻuta ʻa e Kāingalotú ki he Teleʻa Sōlekí ʻi he ʻaho 24 ʻo Siulai, 1847. ʻOku ʻi he maka fakamanatú ʻa Pilikihami ʻIongi, Hiipa C. Kimipolo, mo Uilifooti Utalafi.

  3. Naʻe hola ha Kāingalotu ʻe toko 8,000 ki he 10,000 mei Mīsuli ʻi he konga kimuʻa ʻo e 1839 ke hao mei he ngaahi ngāue fakamamahi ʻa e kau fakaaoaó mo e kau fakatangá. ʻI he malumalu ʻo e fakahinohino ʻa Pilikihami ʻIongi mo Hiipa C. Kimipoló, naʻe fokotuʻu ai ha kōmiti ke tānaki ha ngaahi naunau, vakaiʻi e ngaahi fiemaʻú, mo fokotuʻu ha ngaahi hala ki he hikifononga faingataʻa ʻo e faʻahitaʻu momokó ki ʻIlinoisi ʻi ha maile ʻe 200 (km ʻe 320). Naʻe fakafaingamālieʻi ʻe he kakai manavaʻofa ʻo e kolo ko Kuinisií ha hūfangaʻanga fakataimi maʻá e Kāingalotu faingataʻaʻiá ʻaki ha nofoʻanga mo ha meʻakai. (Vakai, Kau Māʻoniʻoní: Ko e Talanoa ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní, voliume 1, Ko e Fuka ʻo e Moʻoní, 1815–1846 [2018], 375–77; William G. Hartley, “The Saints’ Forced Exodus from Missouri,” ʻi he Richard Neitzel Holzapfel and Kent P. Jackson, eds., Joseph Smith, the Prophet and Seer (2010), 347–89.)

  4. ʻI he Orson F. Whitney, Life of Heber C. Kimball: An Apostle, the Father and Founder of the British Mission (1945), 449; ne tānaki atu e fakamamafá.

  5. Vakai, Orson F. Whitney, Life of Heber C. Kimball, 450.

  6. Vakai, Mōsese 1:39; vakai foki, “Ko e Ngāue ʻo e Fakamoʻuí mo e Hakeakiʻí,” konga 1.2 ʻi he Tohi Tuʻutuʻuni Fakakātoá: Ko e Ngāue ʻi he Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní, ChurchofJesusChrist.org. ʻOku tau omi kia Kalaisi pea tokoni ʻi he ngāue ʻa e ʻOtuá ʻi hono moʻui ʻaki e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí, tokangaʻi ʻa kinautolu ʻoku faingataʻaʻiá, fakaafeʻi ʻa e kakai kotoa pē ke nau tali ʻa e ongoongoleleí, mo fakatahaʻi ʻa e ngaahi fāmilí ke taʻengata. Vakai foki, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 110, ʻa ia ʻokú ne ʻomi ʻa e ngaahi kī ko ia naʻe foaki ki he ngāue ʻo e fakamoʻuí.

  7. Vakai foki, 1 Kolinitō 15:40–41.

  8. Vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 45:27.

  9. Vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 45:29.

  10. Ko ʻAlamaá ko e foha ia ʻo ʻAlamā ko e palōfitá. Naʻá ne hoko ko e fakamaau lahi ʻo e fonuá mo ha taulaʻeiki lahi mo ha palōfita. Naʻá ne aʻusia ha fakaului fakaofo ʻi heʻene kei talavoú.

  11. ʻAlamā 36:3.

  12. Joseph Fielding Smith, “The First Presidency and the Council of the Twelve,” Improvement Era, Nov. 1966, 979.

  13. Vakai, Siope 38:7.

  14. Vakai, ʻAlamā 39:9. Ko e fakahinohino ʻe ʻAlamā ʻa Kolianitoni ke, “Ikai toe muimui ʻi he … holi ʻa ho matá.”

  15. Kulupu Fakakātoa ʻo e Fale Aleá, Ngaahi Fakataha Faka-Falealeá, Tūsite, 5 ʻo Siulai, 2022, “Preventing Violence and Promoting Freedom of Belief (Ko e Fakaʻehiʻehi mei he Fakamamahí mo Hono Poupouʻi e Tauʻatāina ʻo e Tuí).”

  16. Ko e Fāmilí: Ko ha Fanongonongo ki Māmani,” ChurchofJesusChrist.org; vakai foki, Patrick Kearon, “Kuó Ne Toe Tuʻu mo e Fakamoʻui ʻi Hono Kapakaú: Te Tau Lava ʻo Ikuna ʻo Lahi Ange,” Liahona, Mē 2022, 37–39.

  17. Vakai, Russell M. Nelson, “Ko e hā ʻOku Moʻoní,” Liahona, Nōvema 2022, 29.

  18. Vakai, 2 Pita 1:5–10.

  19. Vakai, ʻAlamā 39:9.

  20. Russell M. Nelson, “Te Tau Lava ʻo Fai Lelei Ange pea Toe Lelei Ange,” Liahona, Mē 2019, 67, 68.

  21. Vakai, ʻAlamā 39:15.

  22. Vakai, ʻAlamā 42:16.

  23. Vakai, 2 Nīfai 25:23.

  24. Russell M. Nelson, Facebook, Aug. 1, 2022, facebook.com/russell.m.nelson; Twitter, Aug. 1, 2022, twitter.com/nelsonrussellm; Instagram, Aug. 1, 2022, instagram.com/russellmnelson; vakai foki, “Ngaahi Fili ki he Taʻengatá” (fakataha lotu fakaemāmani lahi maʻá e kakai lalahi kei talavoú, 15 Mē, 2022), broadcasts.ChurchofJesusChrist.org.