2016
ʻI he Akó pea ʻi he Tuí
Tīsema 2016


ʻI he Akó pea ʻi he Tuí

ʻOfa ke mou maʻu e fiefia mo e nonga ʻoku maʻu mei hono ʻiloʻi kuó ke tākiekina ha moʻui mo hiki hake ha taha ʻo e fānau ʻa e Tamai Hēvaní ʻi he fononga foki ki Hono ʻaó, ʻo fakafou ʻi hoʻo faiakó.

ʻĪmisi
teacher standing at a whiteboard

Naʻe pehē ʻe Palesiteni Kōtoni B. Hingikelī (1910–2008) ʻi ha fakataha ako ʻa e kau Taki Māʻolungá, fekauʻaki mo hono akoʻi ʻo e tokāteline ʻo e Siasí: “He ʻikai lava ke tau fuʻu tokanga. Kuo pau ke tau tokanga ke ʻoua te tau mavahe mei he [halá]. ʻI heʻetau feinga ke foʻou mo kehé, mahalo te tau akoʻi ha ngaahi meʻa ʻoku ʻikai ʻaupito fenāpasi mo e ngaahi tefitoʻi tokāteline ʻo e Siasi ko ʻeni ʻo Sīsū Kalaisi kuo toe fakafoki maí. … ʻOku totonu ke tau tokanga ange. … Kuo pau ke tau hoko ko e kau tangata leʻo ʻi he tauá.”1

ʻI he ngaʻunu ki muʻa e ako ʻa e Siasí ʻi he senituli 21, ʻoku fie maʻu ʻetau kau faiakó ke nau fakakaukau ki ha ngaahi liliu ʻoku totonu ke nau fai ʻi he founga ʻo ʻenau teuteu ke faiakó, founga ʻoku nau faiako aí, mo e meʻa ʻoku nau akoʻí kapau te nau langa ha tui taʻeveiveiua ʻi he moʻui ʻa hotau toʻu tupu mahuʻingá.

Kuo ʻosi atu e ngaahi ʻaho ʻi he taimi ne fai loto tauʻatāina ai ʻe ha tokotaha ako ha fehuʻi angatonu pea tali ange ʻe ha faiako, “ʻOua te ke hohaʻa ki ai!” Kuo ʻosi atu e ngaahi ʻaho ʻi he taimi ne ʻohake ai ʻe ha tokotaha ako ha hohaʻa moʻoni pea fai ʻe ha faiako ʻene fakamoʻoní ko ha tali naʻe fakataumuʻa ke fakaʻehiʻehi mei he tūkunga ko iá. Kuo ʻosi atu e ngaahi ʻaho ʻi he taimi naʻe maluʻi ai e kau akó mei he kakai naʻa nau ʻohofi ʻa e Siasí.

Meʻa mālié pē, kuo ʻosi ʻomi ʻe he ʻEikí ʻa e faleʻi ko ʻení he taimi totonu ki he kau faiakó: “Pea koeʻuhi ʻoku ʻikai ke maʻu ʻe he kakai kotoa pē ʻa e tuí, mou fekumi faivelenga pea feakoʻiʻaki ʻiate kimoutolu ʻa e ngaahi lea ʻo e potó; ʻio, mou fekumi mei he ngaahi tohi lelei tahá ʻa e ngaahi lea ʻo e potó; mou fekumi ki he ʻiló, ʻio, ʻi he ako pea ʻi he tui foki” (T&F 88:118).

ʻOku kaunga tonu ʻeni tautautefito he kuongá ni koeʻuhí ʻoku ʻikai maʻu ʻe hotau kau akó kotoa ʻa e tui ʻoku fie maʻu ke fehangahangai ai mo e ngaahi faingataʻa ʻoku hanga mei muʻá, pea koeʻuhí kuo ʻosi vakai e tokolahi ʻo kinautolu ʻi he ʻInitanetí ki he ngaahi mālohi fakatuʻutāmaki ʻo e māmaní ʻoku fakafili ki he tuí, fāmilí, mo e ngaahi tuʻunga moʻui ʻo e ongoongoleleí. ʻOku mafola e ʻInitanetí ʻi he funga māmaní ki he meimei ʻapi kotoa pē pea ki he nima mo e ʻatamai ʻo ʻetau kau akó.

Te ke lava ʻo tokoniʻi e kau akó ʻaki hono akoʻi ange e ʻuhinga ke fakatahaʻi e akó mo e tuí ʻi heʻenau akó. Akoʻi kinautolu ʻaki hono tā ha sīpinga ʻo e taukei mo e founga ko ʻení ʻi he kalasí.

Naʻe akoʻi ʻe Palesiteni Hāloti B. Lī (1899–1973):

“Te mau fakamanatu atu ko hono maʻu ʻo e ʻiló ʻi he tuí ʻoku ʻikai ko ha hala faingofua ki he akó. ʻOku fie maʻu ki ai ʻa e ngāue lahi mo ha fāifeinga maʻu pē ʻi he tuí. …

“Ko e ako ʻi he tuí ʻoku ʻikai ko ha ngāue ia ki ha tangata [pe fefine] fakapikopiko. Ko hono moʻoní, kuo pehē ʻe ha tokotaha, ʻoku fie maʻu ki ha faʻahinga founga ngāue peheé ʻa hono ofeʻi ʻo e laumālié kotoa, ko e ui hake mei he ʻatamai ʻo e tangatá mo hono fakafehokotaki ia mo e ʻOtuá—kuo pau ke faʻu ʻa e fehokotaki totonú. Pea ko e taimi pē ia ʻoku hoko mai ai e ‘ʻilo ʻi he tuí.’”2

ʻE ʻomi ʻe he ʻilo ʻi he tuí ha fakamoʻoni haohaoa, pea ʻoku maʻu ʻe ha fakamoʻoni haohaoá ʻa e mālohi ke liliu e moʻuí, ʻo hangē ko hono fakahaaʻi ʻi he ngaahi talanoa nounou ko ʻení.

Ngaahi Talanoa ʻe Tolu

Naʻe mavahe ʻa Fīpē Kata mei hono ʻapí ʻi Meini, USA, ke fakataha mo e Kāingalotu ʻi ʻOhaioó ʻi he taʻu 1830 tupú. Naʻá ne manatu ʻo pehē: “Naʻe fakatumutumu hoku ngaahi kaungāmeʻá ʻi heʻeku meʻa naʻá ku faí, pea pehē pē mo au, ka naʻe ʻi ai ha faʻahinga meʻa naʻá ne teke au. Naʻe ʻikai ke u meimei malava ʻo ʻūkuma siʻi mamahi ʻeku fineʻeikí ʻi heʻeku mavahe mei ʻapí; pea ka ne taʻe-ʻoua e laumālie ʻi loto ʻiate aú, naʻe totonu ke faifai pē peá u foʻi.”3

Naʻe muimui ʻa Fīpē ki he Palōfita ko Siosefa Sāmitá pea fakataha mo e Kāingalotu ʻi ʻOhaioó pea kimui ange ʻi ʻIutā, ʻa ia naʻá ne mālōlō ai ko ha mēmipa faivelenga ʻo e Siasí mo e uaifi ʻo e Palesiteni ʻo e Siasí ko Uilifooti Utalafi (1807–98).

Naʻe fakakaukau ʻa Malioni G. Lomenī (1897–1988) ko ha tokotaha ako he kolisí, he ʻikai ke ne lava ʻo ngāue fakafaifekau koeʻuhí ko e tuʻunga fakapaʻanga ʻa hono fāmilí. Ka neongo ia, ʻi he taimi ʻe taha, naʻá ne fanongo ai ki ha lea ʻa ʻEletā Melovini J. Pālati (1873–1939). ʻOku tohi ha fakamatala fakapiokālafi ʻo pehē, “Ne ʻikai lavelaveʻiloa ʻe [Malioni] naʻe ʻamanaki ke liliu fakaʻaufuli e hala ʻo ʻene moʻuí, ʻi he kiʻi taimi nounou pē.”

ʻOku hoko atu e talanoá: “Ko e fuofua taimi ia … ke mahino kakato kia Malioni ʻa e [anga] ʻo ʻetau ʻi he malumalu ʻo e ivi tākiekina ʻo e ueʻi fakalaumālié. Naʻe fakafonu hono laumālié ʻe ha ongo hokeʻia, mālohi. Naʻe … teʻeki ke ongo kiate ia ʻo hangē ko ia ko ʻení, ʻi heʻene fanongo ki he ngaahi lea ʻo e ʻAposetolo foʻoú ni. …

“… Naʻe malama e fofonga ʻo e ʻAposetoló pea naʻe fakafonu ia ʻe he moʻoni ‘o ʻene fakamoʻoní ʻaki ha holi ne ʻikai lava ʻo tekeʻi ke ʻalu ʻo ngāue fakafaifekau. … Naʻá ne ʻiloʻi ai kuo pau ke toloi ʻa ʻene palani ke hoko atu ʻene akó.”4

Taimi nounou pē, ne fononga ʻa Malioni ki ʻAositelēlia, ʻa ia naʻá ne ngāue faivelenga ai. Naʻá ne hoko kimui ange ko ha ʻAposetolo maʻongoʻonga mo ha mēmipa ʻo e Kau Palesitenisī ʻUluakí.

Ko e talanoa fakaʻosí meia Palesiteni Poiti K. Peeka (1924–2015), ko e Palesiteni ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá, fekauʻaki mo e tākiekina ʻo ha faiako toulekeleka ʻia Viliami E. Pēletí. Naʻe ʻikai haohaoa e taukei lea faka-Pilitānia ʻa e faiakó, ko ha tokotaha papi ului mei Noaue. Neongo e ngaahi fakangatangata ʻa e faiakó naʻe manatu ʻa Palesiteni Peeka, naʻe fakamoʻoni ʻa Misa Pēleti ki heʻene faiakó, “Ne mau lava ʻo fakamāfanaʻi homau nimá ʻi he afi kakaha ʻo ʻene tuí.”5

Naʻe hoko ʻa Viliami kimui ange ko e pule lahi ʻi he seminelí, ʻinisititiutí, mo e ngaahi ako ʻa e Siasí.

Naʻe hoko e fanongo ki ha fakamoʻoni haohaoá, kia Fīpē, Malioni, mo Viliamí, ko e founga naʻá ne liliu ʻenau moʻuí ʻo taʻe ngata. ʻE lava ke moʻoni ʻa e meʻa tatau kiate kinautolu ʻokú ke akoʻí. Ka neongo ia, ʻi he fakakaukau ki he ngaahi moʻoniʻi meʻa ʻo e māmani ʻo e ʻaho ní, mahalo ʻoku ʻikai feʻunga maʻu pē ʻa e fakamoʻoni haohaoá. Naʻe maʻa mo haohaoa ʻa Fīpē, Malioni, mo Viliami pea hao mei he ponokalafí mo e ngaahi anga-fakamāmaní ʻi heʻenau tangutu ʻi he veʻe vaʻe ʻo e kau faifekau, kau faiako, mo e kau taki ne ueʻi fakalaumālié. Naʻe ongongofua ʻa e Laumālié ki honau loto vaivai mo haohaoá.

ʻOku matuʻaki kehe ʻa e talanoa he kuonga ní. Kuo ʻosi maʻu ha niʻihi ia homou kau akó ʻe he ponokalafí mo e ngaahi anga-fakamāmaní kimuʻa pea nau aʻu atu ki homou ngaahi kalasí.

ʻI ha toʻu tangata pē ʻe taha kuo mahili atú, naʻe fakangatangata ai ʻa e lava ke maʻu ʻe hotau kakai kei talavoú e fakamatala fekauʻaki mo hotau hisitōliá, tokāteliné mo e founga ngāué ki he ngaahi nāunau naʻe paaki ʻe he Siasí. Ko e kau ako tokosiʻi pē ne nau fetaulaki mo ha ngaahi fakaʻuhinga kehe. Ko e tokolahi taha hotau kakai kei talavoú naʻe maluʻi ʻenau moʻuí.

Naʻe ʻikai teuteuʻi ʻe heʻetau ngaahi lēsoni ʻi he taimi ko iá, neongo naʻe ʻuhinga lelei, ʻa e kau akó ki he ʻaho ní—ki ha ʻaho ne nau maʻu ai he taimi pē ko iá ʻa e meʻa kotoa pē fekauʻaki mo e Siasí mei he ngaahi fakakaukau kotoa pē. ʻI he ʻahó ni ko e meʻa ʻoku nau mamata ki ai ʻi heʻenau ngaahi telefoni toʻotoʻó ʻoku meimei ke ne ʻahiʻahiʻi ʻa e tuí ʻo tatau mo hono fakatupulaki ʻo e tuí. Ko e tokolahi ʻo hotau kakai kei talavoú ʻoku nau maheni ange mo e Google ʻi he ongoongoleleí, ʻoku fakaongoongo ange e tokolahi ki he ʻInitanetí ʻi he ueʻi fakalaumālié, pea kau e tokolahi ʻi he Facebook ʻo lahi ange ʻi he tuí.

ʻĪmisi
man typing on a computer

Fakataukei Fakatokāteliné

Koeʻuhí ko e ngaahi faingataʻa ko ʻení, naʻe toki fakangofua kimuí ni mai ʻe he Poate Ako ʻa e Siasí ha polokalama ʻi he seminelí naʻe ui ko e Fakataukei Fakatokāteliné. Makatuʻunga ʻi he meʻa kuo ʻosi fakahoko ʻi he Fakataukei Folofolá, ʻoku nofotaha e polokalama foʻoú ni ʻi hono langa mo fakamālohia e tui ʻa ʻetau kau akó kia Sīsū Kalaisí mo fakamālohia kinautolu ʻaki ha malava lahi ange ke moʻui ʻaki mo fakaʻaongaʻi e ongoongoleleí ʻi heʻenau moʻuí. ʻI hono ako e folofolá mo e ngaahi lea ʻa e kau palōfitá, te nau ako ai e founga ke ngāue ʻaki e tui kia Kalaisí ke maʻu ʻa e ʻilo mo e mahino fakalaumālie ʻo ʻEne ongoongoleleí. Pea te nau maʻu ʻa e ngaahi faingamālie ke ako e founga ke fakaʻaongaʻi ai e tokāteline ʻo Kalaisí mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí ki he ngaahi fehuʻi mo e ngaahi faingataʻa ʻoku nau fanongo mo vakai ki ai he ʻaho kotoa pē ʻi he lotolotonga honau toʻú pea ʻi he mītia fakasōsialé.

ʻOku fakalaumālie mo taimi totonu ʻa e polokalamá ni. ʻE ʻi ai ha ivi tākiekina lelei ʻi hotau kakai kei talavoú. Ka neongo ia, ʻe makatuʻunga e ola lelei ʻo e Fakataukei Fakatokāteliné, mo e ngaahi polokalama kehe kotoa pē ʻo e akó ʻi he Potungāue Ako ʻa e Siasí, ʻi ha tuʻunga mahuʻinga ʻi heʻetau kau faiakó.

ʻI he fehangahangai mo e ngaahi faingataʻa ko ʻení, ko e hā ʻa e ngaahi faingamālie mo e ngaahi fatongia ʻo e kau faiako ʻo e ongoongoleleí ʻi he senituli 21? ʻOku mahino kuo pau ke mou ʻofa kau faiako ki he ʻEikí, Hono Siasí mo hoʻo kau akó. Kuo pau foki ke ke faʻa fai ha fakamoʻoni haohaoa fakamātoato. ʻIkai ngata aí, ʻoku fie maʻu foki ke faitāpuekina hoʻo kau akó ʻo laka ange ʻi ha toe taimi ʻi hotau hisitōliá, ʻi hono ako ʻo e kakano mo e kaveinga fakatokāteline mo fakahisitōliá, ʻi he akó pea ʻi he tuí fakataha mo e fakamoʻoni haohaoá kae lava ke nau aʻusia ha ului matuʻotuʻa mo tuʻuloa ki he ongoongoleleí pea mo ha tukupā ʻi he moʻuí kotoa kia Sīsū Kalaisi. ʻOku ʻuhinga e ului matuʻotuʻa mo tuʻuloá te nau “nofo maʻu ʻi he vaká pea piki maʻu” ʻi heʻenau moʻuí kotoa.6

ʻĪmisi
woman in Sunday School class

Ke mahino kiate koe ʻa e kakano mo e kaveinga fakatokāteline mo fakahisitōlia ʻo e folofolá mo hotau hisitōliá, ʻe fie maʻu ke ke ako mei he “ngaahi tohi lelei tahá,” ʻo hangē ko ia kuo fakahinohinoʻi ʻe he ʻEikí (T&F 88:118). ʻOku kau ʻi he “ngaahi tohi lelei tahá” ʻa e ngaahi folofolá, ngaahi akonaki ʻa e kau palōfita ʻo onopōní mo e kau ʻaposetoló, pea mo e ngaahi akoʻanga lelei taha ʻa e Siasí ʻoku lava ke maʻú. Te ke lava ʻi hoʻo ngāue faivelenga ke ako ʻi he akó pea ʻi he tuí, ke tokoni ki hoʻo kau akó ke ako ʻa e ngaahi taukei mo e tōʻonga fakakaukau ʻoku fie maʻu ke fakafaikehekeheʻi ʻaki e fakamatala falalaʻanga te ne hiki hake kinautolú pea mo e ngaahi moʻoni fakakongá mo e fakaʻuhinga hala ʻo e tokāteliné, hisitōliá, mo e ngaahi founga ngāue te ne tukuhifo kinautolú.

Akoʻi kinautolu fekauʻaki mo e ngaahi faingataʻa te nau fehangahangai mo ia ʻi heʻenau fakafalala ki he ʻInitanetí ke tali ʻa e ngaahi fehuʻi ʻoku mahuʻinga taʻengatá. Fakamanatu ange kiate kinautolu naʻe ʻikai pehē ʻe Sēmisi “Kapau ʻoku ʻi ai ha mou taha ʻoku masiva ʻi he potó, tuku ke ne Google!” (vakai, Sēmisi 1:5).

ʻOku ʻikai fakafalala ʻa e kakai potó ʻi he ʻInitanetí ke ʻiloʻi mo fehangahangai mo e ngaahi faingataʻa fakaelotó, fakaʻatamaí mo fakaesinó, tautautefito ki he ngaahi faingataʻa fakatuʻutāmaki ʻo e moʻuí. Ka ʻoku nau fekumi ki he kau mataotao ʻo e moʻui leleí, ʻa kinautolu ne ʻosi akoʻi mo laiseni ʻe he ngaahi poate fakasiteiti mo fakafaitoʻo ʻiloá. Naʻa mo ia, ʻoku fekumi ʻa e kakai fakapotopotó ki ha fakakaukau hono ua.

Kapau ko e founga fakapotopoto ia ke kumi ai ki ha tali ki he ngaahi meʻa ʻo e moʻui lelei fakaeloto, fakaʻatamai mo fakaesinó, ʻoku toe lahi ange ia ʻi he taimi ʻoku ʻi he tuʻunga fakatuʻutāmakí ai ʻa e moʻui taʻengatá. ʻI he taimi ʻoku malava ai ke tuʻu fakatuʻutāmaki ki heʻetau moʻui fakalaumālié, hotau ngaahi vā fetuʻutaki fakafāmili mahuʻinga tahá, mo ʻetau kau ʻi he puleʻangá, ʻoku totonu ke tau kumi ha kau taki mohu fakakaukau mo faivelenga ʻi he Siasí ke tokoniʻi kitautolu. Pea kapau ʻe fie maʻu, ʻoku totonu ke tau kole kiate kinautolu ʻoku maʻu ha ako fakaʻatamai, aʻusia, mo e taukei totonú ke tokoni.

Ko e meʻa tofu pē ʻeni ʻoku ou fai ʻi heʻeku fie maʻu ha tali ki heʻeku ngaahi fehuʻi ʻoku ʻikai lava ke u tali ʻiate aú. ʻOku ou fekumi ki ha tokoni mei hoku Ngaahi Tokoua ʻi he Kōlomu ʻo e Toko Hongofulu Mā Uá pea mo e niʻihi kehe ʻoku taukei ʻi he tafaʻaki ʻo e hisitōlia mo e tokāteline ʻo e Siasí.

ʻOku totonu ke fika ʻuluaki e kau faiako ʻa e Ongoongoleleí—makehe mei he ngaahi fāmili ʻa e kau akó—ke fakafeʻiloaki ʻaki ha ngaahi maʻuʻanga tokoni falalaʻanga ʻi he ngaahi tefito ʻoku ʻikai loko ʻiloá pe faingataʻá koeʻuhí ʻe fuatautau ʻe he kau akó ha faʻahinga meʻa pē te nau fanongo pe lau kimui ange ki he meʻa kuo ʻosi akoʻi kinautolu ki aí.

Huhu Maluʻi Fakalaumālié

ʻOku tau ʻoange ha ngaahi huhu maluʻi fakafaitoʻo ki heʻetau kau faifekau mahuʻingá kimuʻa pea toki ʻave kinautolu ki he malaʻe ʻo e ngāue fakafaifekaú koeʻuhí ʻe maluʻi kinautolu mei he ngaahi mahaki te ne lava ʻo uesia kinautolú. ʻI he founga tatau, kimuʻa pea tuku atu hoʻo kau akó ki he māmaní, huhu maluʻi kinautolu ʻaki hono ʻoange ha fakaʻuhinga faivelenga, fakakaukau lelei mo tonu ʻo e tokāteline ʻo e ongoongoleleí, ngaahi folofolá, hotau hisitōliá, mo e ngaahi tefito ko ia ʻoku faʻa maʻu halá.

Ke ʻoatu ha ngaahi tefito siʻi ʻoku ʻikai loko ʻiloa pe faingataʻá, ʻoku ou talanoa fekauʻaki mo e mali tokolahí, ongo maka kikité, ngaahi fakamatala kehekehe ki he ʻUluaki Mata Meʻa-hā-maí, ko e founga ʻo e liliu ʻo e Tohi ʻa Molomoná pe ko e Tohi ʻa ʻĒpalahamé, ngaahi palopalema ʻo e tuʻunga tangata pe fefiné, matakalí mo e lakanga fakataulaʻeikí mo ha Faʻē Fakahēvaní.

ʻE faʻa tuku ʻa e ngaahi ngāue ke maluʻi hotau kakai kei talavoú ki he kau faiako ʻa e Potungāue Ako ʻa e Siasí. ʻI he fakakaukau ki he ngaahi meʻa ko iá, kumi ha taimi ke fakakaukau ai fekauʻaki mo ho ngaahi faingamālié mo ho ngaahi fatongiá.

ʻOku ʻiloʻi kakato ʻe he kau taki ʻo e Siasí he ʻahó ni ʻa e maʻu taʻefakangatangata ʻo e fakamatalá, pea ʻoku tau fai ha ngaahi ngāue makehe ke ʻoange ʻa e kakano mo e mahino totonu ʻo e ngaahi akonaki ʻa Hono Toe Fakafoki Mai ʻo e Ongoongoleleí. Ko ha sīpinga mahuʻinga ʻo e ngāué ni ko e ngaahi ʻēsei ʻe 11 ʻo e Gospel Topics ʻi he LDS.org7 ʻokú ne ʻomi ha ngaahi fakaʻuhinga potupotutatau mo falalaʻanga ʻo e ngaahi moʻoniʻi meʻa ki he ngaahi tefito faingataʻa mo ʻikai angamaheni ʻa e Siasí.

ʻOku mahuʻinga ke ke ʻiloʻi ʻa e kakano ʻo e ngaahi ʻēsei ko ʻení. Kapau ʻoku ʻi ai haʻo ngaahi fehuʻi fekauʻaki mo kinautolu, kātaki ʻo fehuʻi ki ha taha kuó ne ako mo maʻu ha mahino kiate kinautolu. ʻI hono fakalea ʻe tahá, “fekumi ki he ʻiló, ʻio ʻi he ako pea ʻi he tui foki” (T&F 88:118) ʻi hoʻo ako mo fakataukeiʻi e kakano ʻo e ngaahi ʻēsei ko ʻení.

ʻOku totonu foki ke ke maheni mo e uepisaiti Joseph Smith Papers,8 ko e konga ki he hisitōlia ʻa e Siasí ʻi he LDS.org, mo e ngaahi maʻuʻanga tokoni kehe mei he kau ako faivelenga ʻo e Siasí.

Ko e feinga ko ia ki he mahino ʻo e ongoongoleleí mo e maluʻi fakalaumālie ʻo fakafou ʻi ha ako faʻa fakakaukau ʻo e tokāteliné mo e hisitōliá, fakataha mo ha fakamoʻoni mālohí, ʻa e faitoʻo lelei taha ʻoku tau maʻu ke tokoni ai ki he kau akó ke fakaʻehiʻehi mo fehangahangai mo e ngaahi fehuʻi, veiveiua, pe ngaahi palopalema ʻi he tuí te nau fehangahangai mo ia ʻi he kuonga ko ʻení.

ʻI hoʻomou ngāue ko e kau faiako ke mahino lelei ange hotau hisitōliá, tokāteliné mo e founga ngāué—ʻo lelei ange ʻi hoʻo ʻilo he taimi ní—te ke mateuteu ai ke ʻoange ha ngaahi tali faʻa fakakaukau, tokanga, mo ueʻi fakalaumālie ki he ngaahi fehuʻi hoʻo kau akó.

ʻĪmisi
youth Sunday School class

Ko e founga ʻe taha ke ʻiloʻi ai e ngaahi fehuʻi ʻoku maʻu ʻe hoʻo kau akó ko e fanongo tokanga kiate kinautolú. Kuo pau ke hoko ʻa e kau faiako lelei kotoa pē ko e kau fakafanongo lelei. Makehe mei he fanongo ki hoʻo kau akó, poupouʻi kinautolu ʻi he kalasí pe fakatāutahá ke ʻeke atu ha ngaahi fehuʻi kau ki ha faʻahinga tefito pē. Ko e taha ʻo e ngaahi fehuʻi mahuʻinga taha ʻe lava ke fai ʻe hoʻo kau akó ko e “Ko e hā hono ʻuhingá”? ʻI he taimi ʻoku fai ai ʻi ha holi moʻoni ke mahino kiate kinautolú, ʻoku hoko e “Ko e hā hono ʻuhingá?” ko ha fehuʻi lelei. Ko e fehuʻi ia ʻoku fie maʻu ʻe he kau faifekaú ke fakahoko ange ʻe he kau fiefanongó. Ko e hā ʻoku tau ʻi heni aí? Ko e hā ʻoku hoko ai ha ngaahi meʻa kovi ki he kakai leleí? Ko e hā ʻoku totonu ke tau lotu aí? Ko e hā ʻoku totonu ai ke tau muimui kia Kalaisí? ʻOku faʻa taki ʻa e ngaahi fehuʻi “ko e hā hono ʻuhingá” ki he ueʻi fakalaumālié mo e fakahaá. ʻE tokoni hono ʻiloʻi e palani ʻa ʻetau Tamai Hēvaní ki he fakamoʻuí ke tali e lahi taha ʻo e ngaahi fehuʻi “ko e hā hono ʻuhingá.”

Ko e fakamatala fakaʻosi ʻeni fekauʻaki mo hono tali e ngaahi fehuʻí. ʻOku mahuʻinga ke akoʻi hoʻo kau akó neongo ʻoku ʻomi ʻe he ongoongoleleí ha ngaahi tali lahi, ki he ngaahi fehuʻi mahuʻinga taha ʻo e moʻuí, he ʻikai lava ʻo tali ha ngaahi fehuʻi ʻe niʻihi ʻi he moʻui fakamatelié koeʻuhí ʻoku ʻikai ke tau maʻu e fakamatala ʻoku fie maʻu ki ha tali totonú. Hangē ko ia ʻoku tau ako ʻia Sēkopé: “Vakai, ʻoku maʻongoʻonga mo fakaofo ʻa e ngaahi ngāue ʻa e ʻEikí. Hono ʻikai te tau faʻa ʻiloʻi hono loloto ʻo ʻene ngaahi meʻa liló; pea ʻoku ʻikai faʻa lava ʻe ha tangata ʻo ʻiloʻi ʻa ʻene ngaahi founga kotoa pē. Pea ʻoku ʻikai ʻilo ʻe ha tangata ki heʻene ngaahi foungá tuku kehe ʻo ka toki fakahā ia kiate ia” (Sēkope 4:8; vakai foki, T&F 101:32–34).

Ko ha Lea Fakatokanga

ʻOku ou fie ʻoatu heni ha lea fakatokanga. Kātaki ʻo fakatokangaʻi ange mahalo te ke tui, ʻo hangē ko e tokolahi ʻo hoʻo kau akó,ʻokú ke taukei fakafolofola, fakatokāteline, mo fakahisitōlia. Naʻe fakahā ʻe ha fakatotolo kimuí ni “ko e lahi ange e fakakaukau ʻa e kakaí ʻoku nau ʻiloʻi ha tefitó, ko e lahi ange ia ʻenau fakamahamahalo ki he mahino ʻoku hulu atu ʻi he meʻa ʻoku nau ʻiló, ʻo aʻu ki he tuʻunga ʻo e fakangalingali e ʻiló … mo hono liliu e fakamatalá.”9

Naʻe ʻiloʻi ia ko e fakamatala tōtuʻá, pea kuo pau ke fakaʻehiʻehi ʻetau kau faiako ʻi he ongoongoleleí mei he ʻahiʻahi ko ʻení. ʻOku sai ʻaupito pē ia ke pehē, “ʻOku ʻikai ke u ʻilo.” Ka neongo ia, ʻi he fakamatala ki aí, ʻokú ke maʻu ha fatongia ke kumi e ngaahi tali lelei taha ki he ngaahi fehuʻi faʻa fakakaukau ʻoku fai ʻe hoʻo kau akó (vakai, T&F 101:32–34).

ʻI hoʻo akoʻi hoʻo kau akó mo tali ki heʻenau ngaahi fehuʻí, tuku ke u fakatokanga atu ke ʻoua te ke ʻoange ha ngaahi fakamahamahalo fakatupulaki ki he tuí pe fakamatala taʻepaú pe ngaahi mahino mo e fakamatala kuo ʻosi hono taimí ʻo hotau tokāteliné mo e founga ngāué mei he kuohilí. ʻOku fakapotopoto maʻu pē ke fakaangaanga ke ako e ngaahi lea ʻa e kau palōfita mo e kau ʻaposetolo moʻuí; tauhi ʻa e fakamatala fakamuimuitaha ʻi he ngaahi meʻa lolotonga ʻi he Siasí, ngaahi tuʻutuʻuni mo e ngaahi fakamatalá ʻi he mormonnewsroom.org mo e LDS.org; pea fekumi ki he ngaahi ngāue ʻo e kau ako ʻiloa, mohu fakakaukau mo faivelenga ʻo e Siasí ke fakapapauʻi ʻoku ʻikai ke ke akoʻí ha ngaahi meʻa ʻoku ʻikai moʻoni, ʻosi hono taimí, pe ngali kehe mo makehe.

Naʻe pehē ʻe he kau faʻu tohi ne nau ako ki he fakamatala tōtuʻá “ʻe malava ke fakalotosiʻi ʻe ha fakahehema ke fakamatala tōtuʻa, tautautefito ʻi he kau mataotao ʻi heʻenau fakakaukau pē ʻanautolú, … ki ha niʻihi fakafoʻituitui mei hono akoʻi kinautolu ʻi he ngaahi tafaʻaki ko ia ʻoku nau pehē ʻoku nau ʻilo lahi aí.”10

Makehe mei he hoko ko e kau ako ʻi he moʻuí kotoá, kuo pau foki ke ke fai e ngaahi meʻa ko ia ʻi hoʻo moʻui fakatāutahá ʻokú ne fakaʻatā e Laumālie Māʻoniʻoní ke ngāue ʻiate koé. ʻOku kau ʻi he ngaahi meʻa peheé ʻa e lotu fakaʻaho fakamātoató, ʻaukai faivelengá, ako mo fakalaulauloto maʻu pē ki he folofolá mo e ngaahi lea ʻa e kau palōfita moʻuí, ngaohi ke fakafiefia e ʻaho Sāpaté, maʻu ʻa e sākalamēnití ʻi he loto-fakatōkilalo pea mo hono manatuʻi maʻu pē ʻa e Fakamoʻuí, moihū ʻi he temipalé ʻi he lahi taha ʻe lavá, pea, fakaʻosí, tokoni ki he faingataʻaʻiá, masivá mo e liʻekiná—ʻa kinautolu ʻoku ofi maí mo kinautolu he funga ʻo e māmaní fakatouʻosi.

Ke fakahoko totonu ho ngaahi faingamālié mo e ngaahi fatongiá, kuo pau ke ke moʻui ʻaki e meʻa ʻokú ke malangaʻí!

Ke ke loto-toʻa ʻi he fekumi ki ha faleʻi mo e fakatonutonu meiate kinautolu ʻokú ke falala ki aí: ko ha mali, kau taki lakanga fakataulaʻeikí pe kau supavaisá. Fehuʻi ange pe ko e fē meʻa te ke lava ʻo fakaleleiʻi ʻi hoʻo tuʻunga fakaākonga fakafoʻituituí. Fakaʻehiʻehi mei ha meʻa pē te ne tuli e Laumālié.

ʻIkai ngata aí, te u lava ʻo fokotuʻu atu ke ke fai ha ʻinitaviu fakatāutaha ʻiate koe pea toe vakaiʻi e 2 Nīfai 26:29–32, ʻAlamā 5:14–30, mo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 121:33–46? ʻE tokoni atu hono fai iá ke ke ʻiloʻi e faʻahinga ʻahiʻahi ʻe malava ke tau fehangahangai kotoa mo iá. Kapau ʻoku ʻi ai ha meʻa ʻoku fie maʻu ke liliu ‘i hoʻo moʻuí, tukupā leva ke fakaleleiʻi ia.

Fakaʻehiʻehi mei he ʻahiʻahi ke fehuʻia e taumuʻa ʻo hoʻo kaungā-ngāué. Kae vakai moʻoni ki ho lotó pea fekumi ki hoʻo ngaahi holí mo e ngaahi taumuʻá. Ko e taimi pē ia ʻe toki lava ai ʻa e Fakamoʻuí ʻo liliu ho lotó pea fakafenāpasi hoʻo ngaahi holí mo e ngaahi taumuʻá mo Haʻaná.

ʻOku fie maʻu ʻa e toʻu tangata kei tupu haké ke ʻiloʻi, mahino, tali mo kau ki he palani ʻa e ʻOtuá ki he fakamoʻuí. ʻE ʻoange ʻe he mahino e palaní ʻa e fakakaukau fakalangi te nau vakai ai kiate kinautolu ko e ngaahi foha mo e ngaahi ʻofefine ʻo e ʻOtuá, ʻa ia ʻoku ʻomi ai ha vakai lahi ange ke mahino ʻa e meimei tokāteline, founga ngāue, mo e tuʻutuʻuni kotoa pē ʻa e Siasí.

ʻOku fie maʻu ʻa e kau faiako ‘o e ongoongoleleí he ʻaho ní ke nau tali ʻa e faingamālie mo e fatongia ke akoʻi ki he kakai kei talavou ʻo e senituli 21 ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni totonu fekauʻaki mo e palaní, kau ai e haʻi fakalangi ʻo e tokāteline ʻo e malí mo e fatongia ʻo e fāmilí ʻo hangē ko hono fakamatalaʻi ʻi he fanongonongo ki he fāmilí.11

Ko e Tokāteline ʻo e Mali Taʻengatá

Ko e tokāteline ʻo e mali mo e fāmili taʻengatá ko ha konga mahuʻinga ia ʻo e palani ʻa e ʻOtuá ki he fiefiá. ʻOku kau ai hotau ngaahi fāmili kuo silaʻi ʻi he temipalé ko ha konga ʻo e fāmili taʻengata ʻa e Tamai Hēvaní ʻi he puleʻanga fakasilesitialé. Koeʻuhí ʻoku fekauʻaki fakahangatonu e tokāteline ko ʻení ki Hono fāmilí pea ki Heʻene fānau fakalaumālié, ʻoku akoʻi kitautolu ʻi he Sēnesí “naʻá ne ngaohi ʻa kinaua ko e tangata mo e fefine” pea naʻá Ne fekau ki he Tamai ko ʻĀtamá mo e Faʻē ko ʻIví ke “fakatokolahi mo fakakakai ʻa māmani” (vakai, Sēnesi 1:27–28).

Kuo lea ʻaki ʻo pehē ʻoku kamata pea fakaʻosi e palani ʻo e fiefiá ʻaki ʻa e fāmilí. Ko hono moʻoní, naʻe kamata e fāmilí ʻi he maama fakalaumālié, ʻa ia naʻa tau nofo ai ko e kau mēmipa ʻo e fāmili ʻo ʻetau mātuʻa fakalangí. Pea ʻi hono fakaʻosí, he ʻikai ngata pē ʻi he hoko atu e ngaahi feohi mo e ngaahi vā fetuʻutaki fakafāmilí ka ʻe tupulaki foki ʻi he founga ʻo e fakatupú (vakai, T&F 131:1–4; 132:19).

Ko e tuʻunga ʻokú ne fakafehokotaki ʻa e meʻa kotoa pē—ʻa ia ʻoku fakatefito ai e palani ʻa e ʻOtuá mo hotau ikuʻanga taʻengatá pea hoko ai e meʻa kotoa pē—ko hotau Fakamoʻui ko Sīsū Kalaisí. ʻOku malava e ngaahi meʻa kotoa pē ʻi Heʻene feilaulau fakaleleí, kau ai ka ʻoku ʻikai fakangatangata pē ki ha nofo-mali mo ha fāmili ʻofa, tokanga, pea taʻengatá.

ʻĪmisi
Portrait of Jesus Christ

ʻOku akoʻi kitautolu ʻe he ʻEikí ʻoku ʻikai ha tokotaha, neongo ʻene māʻoniʻoní, te ne lava ʻo maʻu e meʻa kotoa pē ʻoku maʻu ʻe heʻetau Tamai Hēvaní maʻa ʻEne fānaú. Ko ha tokotaha taautaha ko e vaheua ia ʻo e fika kakató, ʻo ʻikai lava ke nofo ʻi he tuʻunga māʻolunga taha ʻo e puleʻanga fakasilesitialé (vakai, 1 Kolinitō 11:11; T&F 131:1–4).

ʻOku fie maʻu ke mahino ki ho kau akó ko e taumuʻa ʻo e moʻui fakamatelié ke hoko ʻo hangē ko e ʻOtuá ʻaki hono maʻu ha sino fakamatelie, ngāue ʻaki e tauʻatāina ke filí, pea fakahoko e ngaahi fatongia naʻe maʻu pē kimuʻa ʻe he ongomātuʻa fakalangí—ʻa e ngaahi fatongia ʻo e husepānití, uaifí, mo e mātuʻá.

Kuo fakapapauʻi mai ʻe he kau palōfitá kiate kinautolu ʻoku taau mo falala kia Sīsū Kalaisi ka kuo teʻeki ke nau lava ke sila ki ha hoa pe maʻu ʻa e fānau ʻi he moʻuí ni te nau maʻu ʻa e ngaahi faingamālie ko iá ʻi he maama ka hoko maí.

Akoʻi ki he kakai kei talavoú, ʻoku ʻi ai ha potu ʻi he Siasi ʻo e ʻEikí maʻá e kakai kotoa pē ke moihū, ngāue, pea tupulaki fakataha ai ko e ngaahi tokoua mo e tuofāfine ʻi he ongoongoleleí. Fakamanatu ange kiate kinautolu e meʻa naʻe akoʻi ʻe Līhaí—ko e taumuʻa mo e fakaʻamu ʻa e ʻOtuá ki he kotoa ʻo ʻEne fānaú ʻe lava ke fakamatalaʻi fakanounou peheni ia: “Naʻe hinga ʻa ʻĀtamá koeʻuhi ke ʻi ai ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá; pea ʻoku ʻi ai ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá koeʻuhi ke nau maʻu ʻa e fiefiá” (2 Nīfai 2:25).

ʻOku finangalo e Tamai Hēvaní ke tau tali ʻEne fakaʻuhinga ki he malí pea talangofua ki Heʻene ʻuluaki fekaú ke “fakatokolahi mo fakakakai” (Sēnesi 1:28)—ʻo ʻikai ke fakahoko pē ʻa ʻEne palaní ka ke maʻu foki ʻa e fiefia naʻe fokotuʻu ai ʻEne palaní ke foaki ki Hono ngaahi fohá mo e ngaahi ʻofefiné.

ʻI hoʻomou hoko ko e kau faiako ʻa e Siasí, tokoniʻi hotau toʻu tupú ke maʻu ha mahino ki he palani ʻa e ʻOtuá ki he fiefiá ʻa ia ʻoku maʻu ai ʻe Heʻene fānaú ʻa e fiefia moʻoní. Tokoniʻi kinautolu ke nau ʻiloʻi, tali, kau atu ki ai, pea maluʻi ia. Mei he taʻu ʻe 40 ʻo ʻeku hoko ko e Taki Māʻolungá, ʻoku ou hohaʻa ki he tokolahi ʻo e kau mēmipa ʻo hotau Siasí, iiki mo motuʻa angé, ʻoku ʻikai mahinongofua kiate kinautolu e palani ki honau ikuʻanga taʻengata mo fakalangí.

Ko ia ai, ʻe hoku kaungā faiakó, ʻoku totonu ke tau kumi pea fiefia ʻi he ngaahi faingamālie ko ʻení ke fakamatalaʻi, fakatokāteline mo fakalaumālie, ʻa e ʻuhinga ʻoku tau tui ai ʻe tali ʻe he ʻilo ki he palani lahi ʻa e ʻOtuá ʻo e fiefiá ʻa e lahi taha ʻo e ngaahi fehuʻi “ko e hā hono ʻuhingá” te tau ala fakahokó. ʻOku fakaʻatā ʻe hono fakahaaʻi ʻetau tui ki ha maama fakalaumālie naʻa tau nofo ai ko e fānau fakalaumālie ʻo ha Tamai mo ha Faʻē Fakahēvaní, ke tau fakamatalaʻi e ʻuhinga naʻe fakatupu ai e māmani ko ʻení. Ko e taumuʻa mahuʻinga ʻe taha ʻo e moʻui fakamatelié ke tau lava ʻo maʻu ʻiate kitautolu ʻa e aʻusia ko ia ʻo e fāmilí, ka ko e taimi ko ʻení ko e mātuʻa kae ʻikai ko e fānau pē. Mataʻikoloa ʻaki hoʻo mahino ki he tokāteline mo e taumuʻa ʻo e palani ʻa ʻetau Tamai Hēvaní ki heʻetau fiefia taʻengatá. Pea hokohoko atu ke akoʻi ia.

Fakaʻosí

Ko ia, ke fakaʻosi mo fakamatalaʻi fakanounou, ko e ngaahi fakakaukau kuó u vahevahe mo kimoutolú ko e:

  • Akoʻi e kau akó ke fakatahaʻi ʻa e ako ʻi he akó mo e tuí pea mo e fakamoʻoni haohaoá.

  • Akoʻi e kau akó ke nofo ʻi he vaká pea piki maʻu!

  • Akoʻi ʻa e kau akó ke mapuleʻi ʻenau ngaahi telefoni toʻotoʻó pea nofotaha ki he fakafehokotaki lahi ange ki he Laumālie Māʻoniʻoní ʻi he ʻInitanetí.

  • Maluʻi ʻa e kau akó ʻaki e ngaahi moʻoni ʻo e palani ʻo e fakamoʻuí ʻoku maʻu ʻi he ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí.

  • Manatuʻi ʻe lava ke hoko e “Ko e hā hono ʻuhingá?” ko ha fehuʻi lelei ʻoku tataki ki he mahino ki he ongoongoleleí.

  • Taukei ʻi he kakano ‘o e ngaahi ʻēsei Gospel Topics.

  • ʻOua ʻe fakamatala tōtuʻa pea ʻoua ʻe manavasiʻi ke pehē, “ʻOku ʻikai ke u ʻilo.”

  • Hoko ko ha kau ako ʻi he moʻuí kotoa.

  • Fekumi ki ha faleʻi mo e fakatonutonu mei he niʻihi ʻokú ke falala ki aí.

  • Fakakaukau ke fakahoko ha ʻinitaviu fakatāutaha ke toe vakaiʻi hoʻo teuteu fakalaumālié, hoʻo faivelengá mo e ola lelei hoʻo faiakó.

  • Akoʻi ʻoku kamata pea fakaʻosi e palani ʻo e fiefiá ʻaki ʻa e fāmilí. Fakakaukau ki he palani ʻo e fakamoʻuí ʻi he taimi kotoa pē.

  • Akoʻi ʻoku ʻomi ʻe he nofo-malí mo e fāmilí ʻa e fiefia tuʻuloá.

Manatuʻi, ʻoku ʻomi ʻe hono fakatahaʻi ʻa e ako ʻi he akó, ʻi he tuí, pea ʻi he fakamoʻoni haohaoá ʻa e ului moʻoni mo fuoloa mo tolongá. Pea ʻi he meʻa kotoa pē, ʻoku mahuʻinga ʻa e tui mālohi ki he Fakalelei ʻa e ʻEiki ko Sīsū Kalaisí ki hotau mālohi mo e tupulaki fakalaumālié.

ʻOfa ke mou maʻu e fiefia mo e nonga ʻoku maʻu mei hono ʻiloʻi kuó ke tākiekina ha moʻui mo hiki hake ha taha ʻo e fānau ʻa e Tamai Hēvaní ʻi he fononga foki ki Hono ʻaó, ʻo fakafou ʻi hoʻo faiakó.

Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. Fakataha ako Taki Māʻolunga, Salt Lake City, Sept. 29, 1992.

  2. Harold B. Lee, in Clyde J. Williams, ed., The Teachings of Harold B. Lee (1996), 331.

  3. Vakai, Edward W. Tullidge, The Women of Mormondom (1877), 411–14.

  4. Vakai, F. Burton Howard, Marion G. Romney: His Life and Faith (1988), 62–64.

  5. Boyd K. Packer, “A Tribute to the Rank and File of the Church,” Ensign, May 1980, 62.

  6. Vakai, M. Russell Ballard, “Nofomaʻu ʻi he Vaká pea Piki ke Maʻu!” Liahona, Nōvema 2014, 89–92.

  7. Vakai, lds.org/topics/essays.

  8. Vakai, josephsmithpapers.org.

  9. Brent W. Webb, “Quest for Perfection and Eternal Life” (Brigham Young University annual university conference faculty session, Aug. 24, 2015), 10, speeches.byu.edu; see also Stav Atir, Emily Rosenzweig, and David Dunning, “When Knowledge Knows No Bounds: Self-Perceived Expertise Predicts Claims of Impossible Knowledge,” Psychological Science, Aug. 2015, 1295–1303.

  10. ʻI he Brent W. Webb, “Quest for Perfection and Eternal Life,” 10.

  11. Vakai, “Ko e Fāmilí: Ko ha Fanongonongo ki Māmani,” Liahona, Nōvema 2010, 129.