Akonaki ʻa e Kau Palesitení
Vahe 12: Lakanga Fakataulaʻeikí, ko e Fatongia ke Fakafofongaʻi ʻa e ʻOtuá


Vahe 12

Lakanga Fakataulaʻeikí, ko e Fatongia ke Fakafofongaʻi ʻa e ʻOtuá

Ko e lakanga fakataulaʻeikí ko ha tefitoʻi moʻoni taʻengata ia naʻe ʻi ai mo e ʻOtuá talu mei he kamataʻangá pea ʻe ʻi ai ia ʻo aʻu ki ʻitāniti. ʻOku meí he langí ʻa e ngaahi kī ne ʻosi foaki mai ke ngāueʻaki ʻi he lakanga fakataulaʻeikí, pea ʻoku ngāue ʻi he Siasí he ʻahó ni ʻa e mālohi ko ʻeni ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ʻi heʻene hokohoko atu ʻene tupulakí ʻi he māmaní.1

Talateú

Lolotonga ha meʻa ʻa Palesiteni Makei ki ha fakatahaʻanga ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ʻi he konifelenisi lahí, naʻá ne fakamatala ai ki ha meʻa naʻe hoko ʻi he lolotonga ʻo ʻene ngāue fakafaifekau ʻi Sikotilani ʻi he 1898. Naʻá ne fononga atu mo hono hoa ko ʻEletā Pita Sonisitoní ʻi ha veʻe fale naʻá na moʻu-sioa ai koeʻuhí he naʻe ʻi ai ha ʻaleso maka ʻi he matapā ki muʻá pea mo ha kupuʻi lea naʻe tongitongi ʻi he ʻaleso ko ʻení. Naʻe fakamatala ʻe Palesiteni Makei ʻo pehē:

“Naʻá ku pehē ange ki hoku hoá: ‘Ko ha meʻa faikehe ʻeni! Te u ʻalu ʻo vakaiʻi pe ko e hā ʻa e lea ʻoku tongitongi aí.’ ʻI he taimi naʻá ku fakaofiofi atu aí, naʻe ongo kiate au ʻa e pōpoaki ko ʻení, ʻo ʻikai pē ʻi he maká, ka mei he Tokotaha ko ʻEne ngāué ʻeni naʻá ma fakahokó:

“ ‘Ko e hā pē ho fatongiá, fai ia ki he Lelei Tahá.’ …

“ ‘Ofa ke tokoniʻi kitautolu ʻe he ʻOtuá ke tau muimui ʻi he moto ko iá. Ko hano toe fakalea pē ia ʻe taha ʻo e ngaahi folofola ʻa Kalaisí: ‘Ko ia ia ʻe fai hono finangaló, te ne ʻilo ʻa e akonakí, pe ʻoku ʻi he ʻOtuá ia, pe ko ʻeku lea ʻiate au pē, ’ [vakai, Sione 7:17] pea ʻoku taki ai kitautolu ʻe he fakamoʻoni ko iá ki he fakahinohino ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní ʻi he moʻuí. ʻOku ou fakatauange ʻi he loto fakatōkilalo ko e kau Lakanga Fakataulaʻeiki ko ia kuo lōnuku mai he pōní … te nau toʻo kiate kinautolu ʻa e ngaahi tufakanga ko ia kuo hilifaki ʻe he ʻOtuá kiate kinautolú, pea mo fakahoko honau fatongiá ʻi ha feituʻu pē te nau ʻi ai.”2

Naʻe monūʻia ʻa Palesiteni Makei ʻi heʻene moʻuí ʻi hono fakaʻaongaʻi ʻe ha kau maʻu lakanga fakataulaʻeiki angatonu ʻe niʻihi honau mālohi ʻi he lakanga fakataulaʻeikí kiate ia. ʻI Māʻasi ʻo e 1916, ne fā ai ʻa e Vaitafe ʻOkitení ʻo tāfea pea mo fakatupu ha ngaue ʻa e hala fakakavakavá ofi ki he ngataʻanga ʻo e teleʻá. Naʻá ne fakamatala ʻo pehē: “Ko e taimi naʻá ma heka fakavavevave ai [mo hono tokoua ko Tōmasi E.] ki he kiʻi kā Fōtí ʻo muhu atu ʻi he ʻuhá mo e pelepelá. … Naʻá ku fakatokangaʻi ʻa e fokotuʻunga maka he hala fakakavakavá, pea naʻe hangē naʻe kei fefeka pē ʻo hangē ko e ʻaho ki muʻá. Ko ia, naʻá ku [fakakata leva] ʻo pehē ange, ‘Te u kolosi pē au he hala fakakavakavá. Te ke lava ʻo kakau?’ ʻI he taimi ko iá, ne u moloki leva ʻa e penisiní peá u muhu atu ʻi he hala fakakavakavá, ka u ongoʻi ʻa e pehē mai ʻa Tōmasi ʻE, ‘Hei, tokanga! ʻOku ʻi ai e maea!’ Naʻe hanga ʻe he tangata leʻo ko ē naʻe ʻosi ʻene ngāué he taimi fitú ʻo tautau ha fuʻu maea fusi puloka ʻo tāpuni ʻaki ʻa e halá, ka naʻe teʻeki aʻu ange hono fe-tongí. Ne u kakapa hifo ki he taʻofi nimá ka kuo tōmui pē. Ne hanga ʻe he maeá ʻo fahi mai ʻa e sioʻata muʻá, tekeʻi ki mui mo e fale ʻo e kaá, peá ne maʻu hoku kumukumú, fakalaveaʻi hoku loungutú, mataʻaki ai mo hoku nifo ki laló, pea motuhi mo hoku kaungao ki ʻolungá. Ne punou ʻa Tōmasi ia ʻo hao ʻo ʻikai lavea, ka u tokoto au kuo ʻikai ke u toe ʻilo ha meʻa. …

“ ʻI he taimi hivá nai ʻi he pongipongi ko iá, kuó u ʻi he funga tēpile tafá. … Ne nau tuitui fakafoki hoku kaungao ʻolungá pea feʻunga ʻa e matatuitui ʻi hoku loungutu laló mo e lavea hoku kouʻahé mo e mata tuitui ʻe hongofulu mā fā. Naʻe pehē ai ʻe he taha ʻo e kau ngāue he fale mahakí, ‘Meʻa pango ia; he ʻikai pē toe sai hono fōtungá he toenga ʻene moʻuí.’ Ko e moʻoni pē ia naʻe ʻikai ke toe mei lava ʻo ʻilo au. ʻI he taimi naʻe teke ai au ki hoku lokí ʻi he fale mahakí, ne fai mai ai ʻe ha taha ʻo e kau nēsí ha lea ke fakafiemālieʻi au, ‘Sai pē, Misa Makei, te ke lava pē koe ʻo tuku kava, ’ ʻa ia ko ʻene ʻuhingá ke fufuuʻi ai hoku ngaahi pikí. … Ne ʻalu ange haku ngaahi kaumeʻa mamae ʻe toko tolu … ʻo nau faingāue kiate au. ʻI hono fakamaʻu ko ia ʻo e tākaí, [ne pehē ai ʻe hanau taha], ‘ʻOku mau tāpuakiʻi koe ke ʻoua naʻa maumau ho fōtungá pea he ʻikai ke ke felāngaaki.’ …

“ ʻI he efiafi Tokonakí, ne ʻalu ange ai ʻa Toketā Viliami H. Peti ke vakaiʻi pe ʻe lava ke fakahaofi ʻa e toenga hoku nifo ʻi hoku kaungao ʻolungá. Ko ia naʻá ne pehē mai, ‘ʻOku ou tui pē ʻokú ke felāngaaki lahi.’ Ka ne u tali ange, ‘ʻIkai, ʻoku teʻeki ke u ongoʻi ʻe au ha langa ʻe taha.’ …ʻI he pongipongi Sāpaté ne ʻalu ange ai ʻa Palesiteni Hiipa J. Kalānite mei Sōleki Siti. … Naʻe hū ange pē ʻo pehē ange, ‘Tēvita, ʻoua pē te ke toe lea; te u tāpuakiʻi koe.’ …

“ ʻI he ʻOkatopa hono hokó, … ne u tangutu ai ʻi ha tēpile ʻo ofi ki he feituʻu naʻe meʻa ai ʻa Palesiteni Kalānité. Naʻá ku fakatokangaʻi naʻe sio fakamamaʻu mai kiate au, peá ne pehē mai, ‘Tēvita, ʻi heʻeku vakai atu mei hení, ʻoku ʻikai ke u fakatokangaʻi ha piki ʻe taha ʻi ho matá!’ Naʻá ku tali ange leva, ‘Palesiteni Kalānite, ʻoku hala ʻatā ha piki.’ ”3

Ngaahi Akonaki ʻa Tēvita O. Makeí

Ko e lakanga fakataulaʻeikí ko e mālohi mo e mafai ia ke fakafofongaʻi ʻa e ʻOtuá.

Ko e taimi pē ʻoku foaki ai ʻa e lakanga fakataulaʻeikí ki he tangatá, ʻoku ʻikai foaki ia kiate ia ko hano lāngilangi makehe, neongo ʻoku hoko ko ha lāngilangi ʻi heʻene fua totonu iá, ka ko ha mafai ia ke fakafofongaʻi ʻa e ʻOtuá pea mo ha ngafa ke tokoni ki he ʻEikí ʻi hono fakahoko ʻa e moʻui taʻe mate mo e moʻui taʻengata ʻa e tangatá [vakai, Mōsese 1:39].4

Ko ha kau tangata kimoutolu ʻoku mou maʻu ʻa e lakanga fakataulaʻeiki ʻo e ʻOtuá, ʻoku mou maʻu ʻa e mafai fakalangi ke fakafofongaʻi ʻa e ʻOtuá ʻi ha faʻahinga tuʻunga pē kuo tuku atu kiate kimoutolu. Ko e taimi ʻoku vaheʻi ai ha tangata, ha tangata meʻavale pē ʻi hono koló ke hoko ko ha polisi, ʻoku ʻi ai ha faʻahinga meʻa ʻoku tānaki atu kiate ia. Ko e taimi ʻoku hiki ai ʻe ha polisi hala hono nimá ʻi ha mangafā, ʻoku mou tuʻu. ʻOku ʻi ai ha meʻa ʻoku mahulu hake ʻiate ia mei hono tuʻunga fakafoʻituituí, ʻoku ʻi ai ha mālohi ʻoku foaki kiate ia. Pea ʻoku pehē pē ʻi he moʻuí kotoa. ʻOku ʻikai ke lava ʻo foaki ki ha tangata ha faʻahinga tuʻunga ʻo taʻe fai hano fakalahi atu kiate ia. Ko ha moʻoni ʻeni. Pea ʻoku pehē pē mo e mālohi ʻo e lakanga fakataulaʻeikí.5

Ko e lakanga fakataulaʻeikí ʻoku taʻe malava ke fakamavahevaheʻi ia mei he Toluʻi ʻOtuá. Ko e mafai ia mo e mālohi ʻa ia ko e Tamai Taʻengatá pē mo hono ʻAlo ko Sīsū Kalaisí ʻa hono tupuʻangá. …

ʻI heʻetau fekumi ki he tupuʻanga ʻo e lakanga fakataulaʻeikí. … he ʻikai ke tau lava ʻe kitautolu ʻo ʻilo ha meʻa ʻe toe fakalaka atu ʻi he ʻOtuá ka ko ia pē. ʻOku fakatefito ia ʻiate Ia. Kuo pau ke haʻu ia meiate Ia. ʻI he taʻe malava ko ia ke fakamavahevaheʻi ʻa e lakanga fakataulaʻeikí mei he Tamaí, ʻoku ʻaʻana ʻataʻatā ai ke ne toki foaki ia ki ha taha. Ko ia ai, ko e lakanga fakataulaʻeikí ʻi hono maʻu ʻe he tangatá, kuo pau ke toki foaki pē ia ʻi he mafai. Kuo teʻeki ai ha tangata ʻi he māmaní kuó ne maʻu ha totonu ke ne [toʻo] kiate ia pē ʻa e mālohi mo e mafai ʻo e lakanga fakataulaʻeikí. Kuo ʻosi ʻi ai ha niʻihi kuo nau feinga ke [toʻo] kiate kinautolu ʻa e totonu ko iá, ka ʻoku teʻeki tali ʻeni ʻe he ʻEikí. Hangē ko hano fakaʻaongaʻi ʻe ha ʻamipasitoa mei ha faʻahinga fonua ʻa e mafai ko ia ne foaki ange ʻe hono puleʻangá, ʻoku pehē pē mo ha tangata kuo fakamafaiʻi ke ne fakafofongaʻi ʻa e ʻOtuá, ʻo fakahoko ia ʻi he totonu ʻo e ngaahi mālohi mo e ngaahi totonu kuo foaki ange kiate iá. Neongo ia, ko e taimi ʻoku foaki ai ʻa e mafai peheé, ʻokú ne maʻu ai ʻi ha tuʻunga fakangatangata, ʻa e ngaahi faingamālie kotoa, ʻi he fakamafai kuo fai ange kiate iá, ke ne fakafofongaʻi ha taha kehe. Ko e ngaahi ngāue totonu kotoa pē kuo fakahoko ʻo fakatatau mo e mālohi pehē ke fakafofongaʻí, ʻoku mālohi tatau tofu pē ia mo hano fakahoko ia ʻe he tokotaha totonu ko iá. …

ʻI he mahino ʻo e foʻi moʻoni ko ia ko e Tupuʻangá ko e maʻuʻanga taʻengata mo kilukilua ia ʻo e mālohi ko ʻení, pea ko ia tokotaha pē te ne puleʻi iá, pea ko hono maʻú —ʻoku maʻu ai mo e totonú, ʻo te hoko ko e fakafofonga kuo fakamafaiʻi ke fetuʻutaki hangatonu mo e ʻOtuá, hono ʻikai ke toki ʻuhinga mālie mo mahuʻinga ange ai ʻa e ngaahi faingamālie mo e ngaahi tāpuaki ʻoku fakaʻatā mai ke tau maʻu tuʻunga ʻi heʻetau maʻu ʻa e mālohi mo e mafai ʻo e Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí—ʻa ia ko e nāunauʻia taha ia ʻe lava ke maaʻusia ʻe he ʻatamai ʻo e tangatá.

Ko e tangata ʻoku fetuʻutaki mo hono ʻOtuá te ne fakatokangaʻi ʻi heʻene moʻuí ʻoku fakafiefia ange, ʻoku fakamāsilaʻi ʻene ʻiló ke vave ange ʻa e taimi ʻoku fili ai ʻi he totonú mo ia ʻoku halá, ko hono lotó ʻoku ongongofua mo manavaʻofa, ka ʻoku mālohi hono laumālié mo loto toʻa ʻi hono taukapoʻi ʻa e totonú; te ne ʻilo ko e lakanga fakataulaʻeikí ko e maʻuʻanga taʻe tūkua ia ʻo e fiefiá—ko ha matavai ʻo e moʻui ʻoku mapunopuna hake ki he moʻui taʻengatá.6

ʻOku hāsino ʻa e mālohi ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ʻi he ngaahi kōlomú pea pehē ki he fakafoʻituituí.

ʻI heʻetau laú, ko e lakanga fakataulaʻeikí ʻi heʻene hoko ko ha mālohi ʻoku foakí, ko ha meʻa ia ʻoku maʻu fakafoʻituitui. Neongo ia, ʻoku fokotuʻu ʻa e kakai tangatá ʻi ha tuʻutuʻuni fakalangi ke nau ngāue ʻi ha faʻahinga tuʻunga he lakanga fakataulaʻeikí ʻo nau ngāue fakataha ʻi ha ngaahi kōlomu. ʻI heʻene peheé, ʻoku hāsino leva ʻa e mālohi ko ʻení ʻi ha ngaahi kulupu pea ʻi he kakaí fakafoʻituitui foki. Ko e kōlomú ko ha faingamālie ia ki he kakai tangata ʻoku tatau ʻenau ngaahi fakaʻānauá ke nau ʻilo, ʻofa, pea mo fetokoniʻaki ai.7

Kapau ko e lakanga fakataulaʻeikí ko ha lāngilangi, tāpuaki, pe fakahīkihiki fakafoʻituitui pē, ta he ʻikai ke toe fie maʻu ha ngaahi kulupu ia pe ngaahi kōlomu. ʻOku fakahaaʻi ʻe he tuʻu ʻo e faʻahinga kulupu pehē ne fokotuʻu ʻi hono fakamafaiʻi fakalangí, ʻa ʻetau fefakafalalaʻaki ʻiate kitautolú, pea mo e fuʻu fie maʻu ke tau fetokoniʻaki mo fepoupouakí. ʻI heʻetau totonu fakalangí, ʻoku tau hoko ko ha kakai ʻoku fengāueʻaki.8

Naʻe ʻafioʻi ʻe he [ʻEikí] ʻoku fie maʻu ʻe he [kau maʻu lakanga fakataulaʻeiki] ko ʻení ʻa e feohi fakatokoua, faʻunga, pea mo e ivi ʻo e kulupú; ko ia kuó ne fokotuʻu ai ha ngaahi kōlomu mo fokotuʻu hono tokolahi taki taha ʻo kamata mei he tīkoní ʻo aʻu ki he fitungofulú.

ʻUluakí, ʻoku fakataha ʻa e ngaahi kulupú ni ke feakoʻiʻaki mo fefakamaamaʻaki, ke fakalahi ʻenau ʻiló, kae tautautefito ke fakahinohinoʻi ʻi he ngaahi ʻilo fakaetuʻasinó mo fakalotú, ʻi he tuí, ʻi he māʻoniʻoní, pea ke toe maʻu foki ha ivi fakalūkufua, ke fai ʻa ia ʻoku totonú. ʻOku ʻomi ʻe he ngaahi kulupú ni ha fiemaʻu ʻoku ongoʻi fakalūkufua ʻi he faʻahinga ʻo e tangatá. … ʻe ʻomi ʻe he ngaahi kōlomu ʻo e lakanga fakataulaʻeikí … ʻa e ngaahi fakaʻānaua ki he feohí, ki he ongoʻi fakatokouá, pea mo e ngāue tokoní ʻo kapau ʻe fakahoko ʻe he kakai tangatá honau fatongiá.9

Ko kimoutolu kau mēmipa ʻi he lakanga taulaʻeiki faka-ʻĒloné, mo kimoutolu ko e kau mēmipa ʻi he lakanga taulaʻeiki faka-Melekisētekí, ʻoku ʻi ai hotau fatongia ke langa hake ʻetau ngaahi kōlomú; ʻoua muʻa te tau holoki ia ʻaki ʻetau liʻaki ʻa e fakataha [lakanga fakataulaʻeikí], pe taʻe teuteú, pe taʻe tokanga ki hotau fatongiá. ʻAi muʻa ke tau ongoʻi, ʻe he taha kotoa pē ʻiate kitautolu, … ko hotau fatongia ke fai ha meʻa ke langa hake ʻa e Siasí, he ko e fatongia ʻo e Siasí ke langa hake ʻa e moʻoní mo huhuʻi ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá mei he angahalá. Kau tangata ʻo e lakanga fakataulaʻeikí, tau loto taha muʻa ʻi hono langa haké, tau kau muʻa ʻiate kinautolu ʻoku fai leleí; pea ʻoua naʻa ʻi ai ha tangata, ʻo kamata mei he taulaʻeiki lahí ʻo aʻu hifo ki he tīkoní, ʻi he ngāue maʻongoʻonga ko ʻeni ʻo e lakanga fakataulaʻeikí …, ʻe tō ki he kakai ʻoku faikoví pe ko kinautolu ʻoku faʻa lāungá.10

Kuo pau ke tokanga ʻa e taha maʻu lakanga fakataulaʻeikí ki heʻene ngaahi angafaí mo ʻene leá ʻi he meʻa kotoa pē.

Ko e lakanga fakataulaʻeikí ko e mafai ia ke fakafofongaʻi ʻa e ʻOtuá. ʻOku hoko ʻa e tangata ʻoku foaki ki ai ʻa e lakanga fakataulaʻeikí ko ha fakafofonga kuo fakamafaiʻi ʻo e ʻEikí ʻi ha faʻahinga tafaʻaki pau kuo vaheʻi ki ai ʻa e tokotaha ko iá. Ko e fatongia leva ʻo e fakafofonga ʻo ha kulupu fakafoʻituitui pe faʻunga ke feinga ke fakafofongaʻi ʻa e kulupu fakafoʻituitui pe faʻunga ko iá ʻi he lāngilangi. Ko e founga lelei taha ke tau hoko ai ko ha kau fakafofonga ʻoku tāú— ke tau moʻui ʻi ha tuʻunga ʻe lava ai ʻa e taha kotoa ʻo ongoʻi ngofua ʻa e ueʻi ʻa e ʻEikí–ʻa ia ʻokú ne fakafofongaʻí. Fakakaukau ā he taimí ni pe ʻoku ʻuhinga fēfē ia ʻi ha taha moʻui maʻa.

ʻOku folofola ʻa e ʻEikí, “ … he ʻe ʻikai ʻahiʻahi maʻu ai pē ʻa hoku Laumālié ke ueʻi ʻa e tangatá, ” (T&F 1:33). Ka pehē, ta ko e taha kotoa pē ʻokú ne maʻu ʻa e lakanga fakataulaʻeiki ko ʻení ʻoku totonu ke moʻui ʻi ha tuʻunga moʻui te ne maʻu ai ha totonu ki he tataki fakalaumālie ʻa e ʻEikí. Pea tuku muʻa ke u lea atu fekauʻaki mo e meʻá ni, ko e fetuʻutaki ko ia mo e Laumālie Māʻoniʻoní ʻoku moʻoni ia ʻo tatau tofu pē mo hoʻo fehokotaki ʻi he letioó mo e ngaahi leʻo pea mo e ngaahi mūsika ko ia ʻoku ongona he ngaluʻeá. ʻOku ʻi ai pē ʻa e ngaahi peau ongó ia.

ʻOku pehē pē mo e Laumālie ʻo e ʻOtuá. ʻOku mateuteu maʻu pē ke ne tataki mo fakahinohinoʻi kinautolu ʻoku nau fakafanongo mo moʻui angatonu pea mo fekumi fakamātoato kiate iá. Te u toe fakaongo atu, ko e fatongia ia ʻo e tangata kotoa pē kuo fakamafaiʻi ke ne fakafofongaʻi ia, ke moʻui ʻi ha tuʻunga te ne lava ai ʻo talangofua ki he Laumālié.11

Ko hono maʻu ko ia ʻo e lakanga fakataulaʻeiki ʻo e ʻOtuá ʻi he fakamafaiʻi fakalangí, ko e taha ia ʻo e ngaahi meʻaʻofa maʻongoʻonga taha ʻe lava ke hoko mai ki ha tangata, pea ʻoku tamuʻomuʻa ai hono mahuʻinga ʻo e moʻui tāú. Ko e kakano ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ʻoku taʻengata. ʻOku tāpuekina lahi fau ʻa e taha ko ē ʻokú ne ongoʻi hono fatongia ke fakafofongaʻi ʻa e ʻOtuá. ʻOku totonu ke ne ongoʻi ia ʻo aʻu ki ha tuʻunga te ne fakatokangaʻi ai ʻene ngaahi angafaí mo ʻene leá ʻi he meʻa kotoa pē. ʻOku ʻikai totonu ke anga taʻe fakaʻapaʻapa ha tangata ʻokú ne maʻu ʻa e Lakanga Fakataulaʻeiki māʻoniʻoní ki hono uaifí. ʻOku ʻikai totonu ke taʻe tāpuakiʻi ʻe he tangata ʻokú ne maʻu ʻa e lakanga fakataulaʻeikí, ʻa ʻene meʻatokoní pe taʻe tūʻulutui ʻo kole ʻa e fakahinohino ʻa e ʻOtuá, mo hono uaifí pea mo ʻena fānaú. ʻOku liliu ha ʻapi kapau ʻoku maʻu mo fakaʻapaʻapaʻi ʻe ha tangata ʻa e lakanga fakataulaʻeikí. ʻOku ʻikai totonu ke tau ngāueʻaki ia ke fakamālohi pe pule aoniu ʻaki, he kuo ʻosi folofola ʻa e ʻEikí “ka tau ka feinga ke ʻufiʻufi ʻetau ngaahi angahalá pe fakafiemālieʻi ʻetau fielahí, pe ko ʻetau kakapa taʻe ʻaongá, pe ngāue ʻaki ha fakakouna pe puleʻi pe fakamālohiʻi ʻa e loto ʻo e fānau ʻa e tangatá ʻi ha kihiʻi momoʻi founga taʻe māʻoniʻoni, vakai, ʻoku mahuʻi atu leva ʻa e ngaahi langí; ʻoku mamahi mo e Laumālie ʻo e ʻEikí; pea ʻo ka toʻo atu ia, ko e ʻĒmeni ia ki he lakanga taulaʻeiki pe ko e mafai ʻo e tangata ko iá.” (T&F 121:37.)

Ko e fakahā ko ia ne fai ʻe he ʻEikí ki he Palōfita ko Siosefa Sāmitá, ko e taha ia ʻo e ngaahi lēsoni fakaʻofoʻofa taha kuo faifaiangé pea fakahoko fekauʻaki mo e faiakó pe meʻa fakaeʻatamaí mo e founga puleʻí, pea ʻoku totonu ke tau toutou lau ʻeni ʻi he vahe 121 ʻo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá.12

ʻOku ʻikai ha totonu ʻa ha mēmipa ʻo e Siasí ni, pe ha husepāniti pe tamai, ke ne fai ha kapekape ʻi hono ʻapí, pe faifaiangé peá ne fai ha lea ʻita ki hono uaifí pe ki heʻene fānaú.ʻI ho fakanofó pea mo ho fatongiá, ʻoku ʻikai totonu ai ke ke fai ia kapau ko e tangata maʻu lakanga fakataulaʻeiki koe pea ʻokú ke fai pau ki he laumālie ʻoku ʻiate koé. Te ke tokoni ki hono langa ʻo ha ʻapi lelei ʻaki ho ʻulungāngá, mapuleʻi hoʻo holi fakakakanó, hoʻo loto ʻitá, tokangaʻi hoʻo tōʻonga leá, koeʻuhí he ʻe hanga ʻe he ngaahi meʻá ni ʻo langa ʻa e tuʻunga ʻoku ʻi ai ho ʻapí, pea toe afuhia atu ai ki he kaungāʻapí. Fai muʻa ʻa e meʻa kotoa pē te ke lava ke maʻu ai ha nonga mo ha melinó, ʻo tatau ai pē pe ko e hā ha meʻa te ke faingataʻaʻia ai.13

ʻOku ou fakatauange te tau lava … ʻo ongoʻi hono mahuʻinga ʻo e lakanga fakataulaʻeikí, pea ke ʻilo ʻe he tīkoni kotoa pē ʻi he Siasí ni ko e taimi ʻoku foaki ai kiate ia ʻa e Lakanga Taulaʻeiki Faka-ʻĒloné, ʻoku fakamavaheʻi ai ia mei hono kaungā tangatá, pea ʻoku kehe ia mei he toengá. He ʻikai lava ʻo kapekape, hangē ko e tamaiki tangata kehé, ʻo taʻe ʻi ai ha nunuʻa, ʻoku ʻikai totonu ke kau ʻi he ngaahi founga hua ʻi honau tukui ʻapí ʻo hangē ko ia ʻoku fai ʻe he tamaiki tangata kehé, he ʻoku makehe ia. Ko hono mahuʻinga ia ʻo e hoko ko ha tamasiʻi taʻu hongofulu mā uá, pea, ʻe kau pīsope, ko e meʻa ia ʻoku totonu ke ke fakamatalaʻi kiate kinautolu ʻi he taimi te ke fili ai ke nau hoko ko ha kau tīkoní. ʻOua te ke ui noa mai pē ʻo fakanofo kinautolú, ka mou pōtalanoa mo ʻai ke nau ʻiloʻi hono mahuʻinga ʻa hono ʻoange ʻo e Lakanga Taulaʻeiki Faka- ʻĒloné. ʻOku totonu ke hoko ʻa e tamaiki tangata ko ʻeni kuo fili mo fakahinohinoʻí ʻi he feituʻu ʻoku nau tutupu hake aí ko ha ivi tokoni ki he leleí. …

… Ko hotau ngafa ʻi he taimi ʻoku tau tali ai ʻa e lakanga fakataulaʻeikí ke tau tā ha sīpinga ʻoku taau ke faʻifaʻitaki ki ai hotau kaungā tangatá. ʻOku ʻikai ko e meʻa ʻoku tau lea ʻakí te ne tokoniʻi kinautolú. Ka ko e meʻa ʻoku tau faí. Ko hotau ʻulungāangá.14

Ka taau ʻa e kāingalotú mo e fakahinohino ʻa Kalaisí tuʻunga ʻi haʻanau faitotonu mo angatonu ʻi heʻenau fengāueʻaki mo honau kaungā tangatá, ʻo nau tekeʻi ʻa e koví ʻi ha faʻahinga fōtunga pē, pea fakahoko faivelenga honau fatongiá, he ʻikai ha ivi fakafepaki ʻi he māmaní ʻe lava ke ne taʻofi ʻa e fakalakalaka ʻa e Siasi ʻo Sīsū Kalaisí.15

ʻOku ʻaonga ʻa e mālohi ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ʻi he taimi ʻoku fakaʻaongaʻi ai ke tokoniʻi ʻa e niʻihi kehé.

Te tau lava ke tau tala e mālohi ʻo e lakanga fakataulaʻeikí mei heʻene hangē ha tauhiʻanga vai ʻoku tuʻu ʻaliʻaliakí. ʻOku hoko ʻo mālohi mo [ʻaonga] ʻa e mālohi peheé ʻi he taimi pē ʻoku tukuange ai ʻa e ivi ko iá ke tafe ki he teleʻá, ngoueʻangá, matalaʻiʻakaú, mo e ʻapi fiefiá; ko ia ʻoku toki hāsino pē ʻa e tefitoʻi moʻoni ʻo e mālohí ʻi he taimi ʻoku toki ngāue ai ia ʻi he moʻui ʻa e tangatá, ʻo fakatafoki honau lotó mo ʻenau ngaahi holí ki he ʻOtuá, mo ueʻi ke nau fai ha ngāue tokoni ki honau kāingá.16

ʻOku tau moʻui fengāueʻaki mo e kakai kehé. ʻOku tau fiefia taha pē ʻi he taimi ʻoku tau tokoni ai ki he moʻui ʻa e kakai kehé. ʻOku ou lea ʻaki ʻeni koeʻuhí he ʻoku ʻuhinga ʻa e lakanga fakataulaʻeiki ʻoku mou maʻú–ke mou tokoni ki he kakai kehé. ʻOkú ke fakafofongaʻi ʻa e ʻOtuá ʻi he malaʻe ʻoku vahe koe ki aí. “Ko ia ʻe mole ʻene moʻuí koeʻuhi ko aú, te ne maʻu ia.” (Mātiu 16:25.)17

Mahalo ʻoku ʻi ai hamou taha kaumātuʻa ʻoku puke, pea ʻoku fie maʻu ke utu ʻa ʻene ngoué. Mou fakataha ʻo utu ia. Mahalo naʻa ʻoku ʻi ai taha ʻi hoʻomou kau mēmipá ʻoku ʻi he ngāue fakafaifekaú hano foha, pea ʻoku siʻi ʻa e paʻanga tokoni ki aí. ʻEke ange pē pe te ke lava ʻo tokoni ki ai. He ʻikai toe ngalo ʻiate ia hoʻo fakakaukau fie tokoní. Ko e ngaahi tōʻonga hangē ko ʻení ko e meʻa ia naʻe finangalo ki ai ʻa e Fakamoʻuí ʻi heʻene folofola, “Ko e meʻa ʻi hoʻomou fai ia ki ha taha ʻoku siʻi hifo ʻi hoku kāinga ní, ko hoʻomou fai ia kiate aú.” (Vakai, Mātiu 25:40.) ʻOku ʻikai ha toe founga ia te ke lava ke tokoni ai kia Kalaisi. Te ke lava ʻo tūʻulu-tui ʻo lotu kiate ia, ʻoku sai pē ia. Te ke lava ʻo tautapa ki ai ke ne fai atu ha fakahinohino ʻo fakafou ʻi he Laumālie Māʻoniʻoní—ʻio, te tau fai ia pea kuo pau ke tau fakahoko. Kuo pau ke tau faka-hoko ia. Ko e ngaahi tōʻonga faingofua ko ʻení, ʻa e ngaahi ʻaʻahi fakaʻahó, ʻa hono mapuleʻi ʻete leá, ʻo ʻikai lea kovi ki ha taha kae lea lelei pē kau ki aí, ko e ngaahi fakaʻilonga ia ʻa e Fakamoʻuí ki he tokoni moʻoní.18

“Ko e hā pē ho fatongiá, fai ia ki he lelei tahá.” Kapau ko ha tīkoni koe, fakahoko lelei ʻa e ngaahi fatongia ʻo e tīkoní. Kapau ko ha akonaki koe, fakahoko lelei hoʻo ngāué. ʻOku tokangaʻi ʻe he taulaʻeikí ʻa e Siasí, ʻo ʻaʻahi kiate kinautolu—ko kimoutolu kau talavou he Siasí, kapau te tau lava ke fakahoko ʻa e ngaahi fatongia ʻo e akonakí mo ia ʻo e taulaʻeikí, ʻo akoʻi ki he kakaí honau fatongiá, toki mālohi lahi moʻoni ia ʻoku maʻu ʻe he kau talavoú ki he leleí ka ʻoku nau kei taʻu hongofulu mā valu pē mo taʻu hongofulu mā hiva. ʻO ʻikai ke nau taʻe fie fanongo, ʻikai ko e kau lavaki, ka ko e kau taki. Ngaahi tokoua, ʻoku ʻikai ha meʻa ia ʻi māmani ʻe mālohi pehē fau ki hono fakahinohino hotau toʻu tupú ka ko hano ʻai ke nau fakahoko totonu ʻenau tafaʻakí ʻi he lakanga fakataulaʻeikí.19

ʻOku maʻu ʻe he kau maʻu lakanga fakataulaʻeikí ʻa e fatongia ke fakafofongaʻi ʻa e ʻOtuá ʻi heʻenau hoko ko e kau faiako fakaʻapí.

ʻOku pehē ʻi he tohi ʻEfesoó, ʻi he vahe hono faá, naʻe fakanofo ʻe Kalaisi ʻa e niʻihi ko e kau ʻaposetolo mo e niʻihi ko e kau palōfita, mo e niʻhi ko e kau ʻevangeliō mo e niʻihi ko e kau tauhi mo e kau akonaki; “[ki] hono fakahaohaoa ʻo e kakai māʻoniʻoní, mo e ngāue fakafaifekaú, ke langa hake ʻa e sino ʻo Kalaisí.” [ʻEfesō 4:12.] ʻOku maʻu ʻe he kau faiako [fakaʻapi] ʻi he Siasí, ʻi heʻenau maʻu ʻa e lakanga fakataulaʻeiki māʻoniʻoní, ha fatongia maʻongoʻonga kiate kinautolu ke fakahaohaoaʻi ʻa e kāingalotú; pea mo langa hake ʻa e sino ʻo Kalaisí; ko ia, te u pehē ai ʻoku ʻikai tō ki tuʻa kapau te tau pehē ko honau fatongia, ko honau fatongia, ke ʻoatu ki he ʻapi kotoa pē ha faʻahinga ongo fakalangi pehē ʻo hangē ko ia ʻoku tau ongoʻi ʻi he ngaahi fakatahaʻanga ko ʻeni ʻo e konifelenisí. He ʻikai ha fatongia ʻe toe maʻongoʻonga ange kuo tuku ki ha tangata, ka ko haʻane hoko ko ha faiako ʻo e fānau ʻa e ʻOtuá.

… ʻOku pehē ʻe ha kau [faiako fakaʻapi] ʻe niʻihi ʻoku ʻikai fuʻu mahuʻinga fēfē honau uiuiʻí, pea ʻoku ʻikai ha faʻahinga lāngilangi fēfē ʻoku maʻu ai, ka ko hono moʻoní, ʻoku ʻikai ha ngāue ia ʻe toe mahuʻinga ange ai ʻi he Siasí. He ʻikai ke tau lava ʻo pehē ʻi he Siasí ni ʻoku mahuʻinga ange ʻa e uiuiʻi ʻe tahá ʻi he uiuiʻi ʻe tahá, koeʻuhí he ʻoku fakahoko kakato kotoa kinautolu ke fakalakalaka, pea mo fakahinohinoʻi, pea mo fakamoʻui ai ʻa e fānau ʻa e ʻOtuá. ʻOku pehē tofu pē mo e uiuiʻi ʻo e faiakó; ka ʻo kapau ʻe tuku ke fai haʻatau fili, tuʻunga ʻi ha lelei ʻoku mahulu hake ʻi hono fakafoki mai ʻo e kakaí ni ki he fakamoʻuí, ʻe maʻu ia ʻe he kau tangata ko ia ʻoku nau maʻu ʻa e lakanga fakataulaʻeiki ʻo e ʻOtuá, ʻa ia ʻoku nau fetuʻutaki hangatonu mo e kāingalotu fakafoʻituitui ʻo e Siasí …

Ngaahi tokoua, ko e ʻuluaki meʻa ke faí, ko haʻamou vakavakaiʻi ʻakimoutolu, ke mahino pe kuo mou mateuteu pe ʻikai ke faiako. He ʻikai lava ʻe ha tangata ʻo akoʻi ʻa e meʻa ko ē ʻoku ʻikai ke ne ʻiloʻí. Ko ho fatongia ia ke akoʻi, ko e Kalaisí ʻa Sīsū, ko e huhuʻi ia ʻo e māmaní, ko Siosefa Sāmitá ko ha palōfita ʻa e ʻOtuá, pea naʻe hā kiate ia ʻi he kuonga fakaʻosí ni ʻa e ʻOtua ko e Tamaí mo hono ʻAló. ʻOkú ke tui ki ai? ʻOkú ke ongoʻi ʻoku moʻoni ia? ʻOku fakafōtunga atu nai ʻa e fakamoʻoni ko iá mei hoʻo moʻuí ʻi he taimi ʻokú ke hū ai ki he ngaahi ʻapí? Kapau ʻoku pehē, ʻe hanga ʻe he fakafōtunga ko iá ʻo foaki ha moʻui ki he kakai ʻokú ke ʻalu atu ke akoʻí. Kapau ʻoku ʻikai, ʻe ʻi ai ha tōnounou, ha tuēnoa, ha palopalema ʻi he ʻātakai fakalaumālie ʻi he feituʻu ko ia ʻoku tupu hake ai ʻa e Kāingalotú …

… Ngaahi tokoua, ʻe ʻikai tatau ʻa e pōpoakí, kae tautautefito ki he founga ʻoku fakahoko ʻakí, ʻi he taimi ʻoku fai ai ki ha taha kuo ngāue faivelenga heʻene moʻuí ʻi he Siasí mo hano fai kiate kinautolu ko e toki papi ului maí. Hangē ko e kehekehe ʻa e fāmili ʻe tahá mei he fāmili ʻe tahá …, ʻoku totonu ke pehē pē mo ʻetau ngaahi pōpoakí pea mo ʻetau foungá, ʻo tautautefito ki he founga ʻoku fakahoko aí, ʻe lava ke kehekehe. ʻOku ou lea atu ʻaki ʻeni koeʻuhí ke fakamamafaʻi kiate kitautolu ʻa e fakakaukaú ni, ko hotau fatongia ke ʻilo ʻa kinautolu te tau akoʻí.20

Ko e fatongia ʻo e faiako [fakaʻapí] ʻoku ʻikai ke toki fai pē ʻi heʻene ʻalu tuʻo taha ʻi he māhina ki he ngaahi ʻapí. ʻOku ou manatuʻi ha Pīsope naʻá ne fakapapauʻi ke ʻalu ʻa e faiako fakaʻapí he taimi pē ko iá ki ha ʻapi ne hoko ai ha ʻapisia ʻo vakai pe ko e hā ʻe ala fai ke fakahoko ai ha fakafiemālie kiate kinautolu ʻoku mamahí pea mo fai ha ngaahi tokoni ki he meʻafakaʻeikí. Ko e fatongia ia ʻo e faiako [fakaʻapí] ke ne fakapapauʻi ʻoku ʻikai ha liʻekina; kapau ʻoku ʻi ai ha puke, ke ʻalu ʻo faingāue—ʻo ne tokangaʻi maʻu pē ʻa e ngaahi fāmili ko iá.21

ʻOku ou tui ʻoku ʻi he faiako [fakaʻapí] ʻa e taha ʻo e ngaahi faingamālie lelei taha ʻi he māmaní kotoa ke fakaake ai ʻiate kinautolu ʻoku liʻekina, loto foʻi, mole ʻa e ʻamanakí, pea mo mamahí, ha moʻui foʻou pea mo ha loto holi ke toe foki mai ʻo mālohi ʻi he Siasi ʻo Sīsū Kalaisí. ʻI he faʻahinga ngāue peheé, ʻe taki mai ai kinautolu ki he ʻātakai fakalaumālie ko ē te ne fakamoʻui honau laumālié mo ʻoange ha mālohi ke nau ikunaʻi ai honau ngaahi vai-vai ʻokú ne lolotonga haʻihaʻi kinautolú.

Ko e fatongia mo e faingamālie maʻongoʻonga moʻoni ki he kau faiako [fakaʻapí] ke nau tokoni, fakalotolahiʻi, pea mo fai ha fakahinohino fakalaumālie ki he tokotaha fakafoʻituitui kotoa.22

Ngaahi Fokotuʻu ki Hono Akó mo Hono Aleaʻí

  • Ko e hā ʻa e mālohi ʻo e lakanga fakataulaʻeikí? (Vakai, peesi 139–40.) Ko e hā e ngaahi taumuʻa ne foaki ai ʻe he ʻEikí ki he tangatá ʻa e mafai ʻo e lakanga fakataulaʻeikí? (Vakai, peesi 140–41, 144–45.) Ko e hā hano faikehekehe ʻo e maʻu pē ʻo e mafai ʻo e lakanga fakataulaʻeikí pea mo hono maʻu e mālohi ʻi he lakanga fakataulaʻeikí?

  • Fakakaukau ki ha meʻa ne hoko ʻi hano ngāueʻaki kiate koe e lakanga fakataulaʻeikí. Ko e hā e founga naʻe tokoni atu ai ia kiate koe pe ki ha mēmipa ʻo ho fāmilí? ʻE anga fēfē haʻatau ngāueʻaki ki heʻetau fānaú mo hotau ngaahi makapuná ʻa e ngaahi meʻa peheé ke hoko ko ha “momeniti ʻo e akoʻí”?

  • Ko e hā ʻoku mahuʻinga ai ke moʻui taau ha taha maʻu lakanga fakataulaʻeiki ke tākiekina ia ʻe he Laumālie ʻo e ʻEikí? (Vakai, peesi 142–43.) Ko e hā ʻa e ngaahi tāpuaki kuo talaʻofa kiate kinautolu ʻoku tauhi totonu ki he ngaahi fuakava mo e ngaahi tufakanga ʻo e lakanga fakataulaʻeikí? (Vakai foki, T&F 84:33–34.)

  • Ko e hā ʻoku mātuʻaki mahuʻinga ai ʻa e faiako fakaʻapí ʻi he Siasí? (Vakai, peesi 145–46.) Ko e hā te tau lava ʻo fai ke tau hoko ai ko ha kau faiako fakaʻapi lelei ange? ʻE anga fēfē hano fakaʻaongaʻi ʻe he kau faiako fakaʻapí ʻa e faleʻi ʻa Palesiteni Makeí? Ko e hā te tau lava ʻo fai ke tokoni ai ki he kau faiako fakaʻapí mo e kau faiako ʻaʻahí ke nau ongoʻi ʻoku talitali lelei kinautolu ʻi hotau ngaahi ʻapí pea mo fakahoko lelei ai honau uiuiʻí?

  • ʻOku tokoni fēfē ʻa e lotú, ako ʻo e folofolá, pea mo e moʻui anga faka-Kalaisí ke tau fakaʻapaʻapaʻi ai ʻa e lakanga fakataulaʻeikí? Ko e hā ha ngaahi founga ʻe lava ai ʻa e ngaahi tamaí mo e ngaahi faʻeé ʻo teuteuʻi lelei ange ʻa ʻenau fānau tangatá ke nau maʻu ʻa e lakanga fakataulaʻeikí?

  • ʻOku ʻinasi fēfē ʻa e houʻeiki fafiné ʻi he ngaahi tāpuaki ʻoku maʻu mei he mālohi ʻo e lakanga fakataulaʻeikí?

  • Ko e hā ʻa e taumuʻa ʻo e ngaahi kōlomu ʻo e lakanga fakataulaʻeikí? (Vakai, peesi 140–41.) Ko e hā ha ngaahi fatongia ʻoku fekauʻaki mo ʻete kau ki ha kōlomu? (Vakai, peesi 140–41.)

Ngaahi Potu-folofola Fekauʻakí:1 Pita 2:9; T&F 84:33–48; 121:34–46

Ngaahi Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. ʻI he Conference Report, ʻOkatopa 1967, 94.

  2. ʻI he Conference Report, ʻOkatopa 1956, 91.

  3. Vakai, Cherished Experiences from the Writings of President David O. McKay, comp. Clare Middlemiss, rev. ed. (1976), 138–40; ne liliu ʻa e fakapalakalafí.

  4. Gospel Ideals (1953), 168.

  5. ʻI he Conference Report, ʻOkatopa 1954, 83.

  6. ʻI he Conference Report, ʻOkatopa 1965, 103–4.

  7. ʻI he Conference Report, ʻOkatopa 1965, 104.

  8. Gospel Ideals, 168.

  9. Gospel Ideals, 180–81.

  10. ʻI he Conference Report, ʻEpeleli 1909, 68.

  11. Gospel Ideals, 180.

  12. ʻI he Conference Report, ʻOkatopa 1967, 97.

  13. ʻI he Conference Report, ʻEpeleli 1969, 150–51.

  14. ʻI he Conference Report, ʻOkatopa 1948, 174.

  15. Gospel Ideals, 167–68.

  16. ʻI he Conference Report, ʻOkatopa 1965, 103–4.

  17. ʻI he Conference Report, ʻOkatopa 1950, 112.

  18. ʻI he Conference Report, ʻOkatopa 1955, 129.

  19. ʻI he Conference Report, ʻOkatopa 1954, 84.

  20. ʻI he Conference Report, ʻOkatopa 1916, 57–60; ne liliu ʻa e fakapalakalafí.

  21. ʻI he Conference Report, ʻEpeleli 1956, 86–87.

  22. Gospel Ideals, 196.

ʻĪmisi
motto stone in Scotland

Naʻe faʻa fakalotolahiʻi ʻe Palesiteni Makei ʻa e kau maʻu lakanga fakataulaʻeikí ke nau moʻuiʻaki ʻa e moto naʻá ne mamata naʻe tongitongi ʻi ha fuʻu maka ʻi Sikotilani: “Ko e Hā Pē Ho Fatongiá, Fai ia ki he Lelei Tahá”

ʻĪmisi
priesthood quorums

“ ʻOku fokotuʻu ʻa e kakai tangatá ke nau ngāue ʻi ha faʻahinga tuʻunga he lakanga fakataulaʻeikí, ʻo nau ngāue fakataha ʻi ha ngaahi kōlomu.”