Akonaki ʻa e Kau Palesitení
Vahe 14: Ko e Teuteu ki he Malí mo e Fāmili Taʻengatá


Vahe 14

Ko e Teuteu ki he Malí mo e Fāmili Taʻengatá

“Ko e moʻoni ʻoku ʻikai mo ha toe taumuʻa māʻolunga ange fekauʻaki mo e nofo malí ʻe lava ke fakamahuʻingaʻi ʻe he toʻu kei talavoú, ka ko haʻanau lau ia ko ha faʻunga faka-langi.”1

Talateú

Naʻe lea mali ʻa Tēvita O. Makei ki hono uaifi naʻe ʻamanaki ki aí, ʻa ia ko ʻEma Lei Liki, ʻi he konga ki muʻa ʻo Tīsema 1900, pea naʻe ʻeke ange ʻe ʻEma, “ ʻOkú ke fakapapauʻi ko e tokotaha totonú au?” Naʻá ne tala ange ʻokú ne ongoʻi fakapapau ko ia ia. ʻI haʻane tohi ki mui ange kia Toketā ʻOpataia H. Liki, ko e tamai ia ʻa ʻEmá, naʻe fakamatalaʻi ai ʻe Tēvita O. Makei ʻa e ngaahi ʻulungāanga lelei ʻokú ne mahuʻingaʻia ai ʻia ʻEmá:

“Ke fakanounouʻi atu, naʻe hanga ʻe hono ʻulungāanga leleí, ʻe heʻene angamaʻá, potó, natula taʻe siokitá, pe ngaahi ʻulungāanga haohaoá, ʻo maʻu ʻa ʻeku ʻofá. ʻI he taimi naʻá ne tala mai ai naʻá ne ʻofa mo ia ʻiate aú, naʻe hangē ne kakato leva ʻeku fiefiá. … Naʻá ku kole ki ho ʻofefiné ke hoko ko hoku mali, ka ko ʻeni ʻoku ou kole atu kiate koe, Toketā Liki, ko ʻene tamaí, pe te ke loto ki ai. Kuo loto ia ki ai. … He ʻikai ke u lava ʻe au ʻo fetongi ʻaki ʻeni ha toe meʻa ka ko ha ʻofa moʻoni pē mo ha loto mo e ʻatamai ʻa ia ko e meʻa pē ʻe taha ʻokú na fie maʻú, ke ʻai ia ke fiefia.”

ʻOku hā mei he ngaahi tohi naʻe fai ʻe Tēvita O. Makei kia ʻEma Lei ʻi he lolotonga ʻo ʻena fakamaʻú ʻa e fakaʻeiʻeiki ʻo ʻena feohí pea mo e ʻulungāanga lelei naʻá ne fakahaaʻi ange ki aí. ʻI ha tohi ʻo e ʻaho 11 ʻo Tīsema 1900, naʻá ne tohi ai: “ ʻOkú ke ʻiloʻi koā, talu mei he taimi naʻá ku ongoʻi ai ʻa e ʻofa moʻoní, mo ʻene lava ke mahino kiate au ʻa e ʻuhinga naʻe faʻa tau ai ʻa e kau naite toʻa ʻo e kuonga muʻá ki ha finemuí. Naʻe fakatoʻaʻi ʻe he foʻi fakakaukau pē kiate iá honau ngaahi nimá, fakamālohia mo ʻenau ngaahi heletaá, pea mo ʻai ke nau taʻe manavahē. Naʻa nau taki taha feinga ke fakatupulaki ʻa e ivi mo e tōʻonga lelei taha te ne lava ke ala maʻu ke ne hoko ai ko e taha ʻoku taau taha ke tali ʻe he fefine ko iá. Ko e fakaʻeiʻeiki ʻo e ʻulungāngá foki, naʻe mahuʻinga ia ki he naite lelei tahá, koeʻuhí ke nau feʻunga mo e feohi mo kinautolu ko ē naʻa nau maʻu ʻa e moʻui maʻa mo haohaoa tahá.”2

ʻI haʻane tohi ʻe taha kia ʻEma Lei he ʻaho 22 ʻo Tīsema 1900, naʻe tohi ai ʻa Tēvita O. Makei fekauʻaki mo e faʻahinga feohi naʻá na nofo ʻamanaki ki ai mo e taha ne na teu malí: “ ʻOkú ke pehē ko ʻeta feohí ʻe taʻengata? ʻE lava pē ʻe ʻitāniti ia ke feau ʻa e faʻahinga ʻofa ko ia ʻoku ou ʻunaloto ki aí, pea mo e ʻofa te u foakí. … ʻOku ou taʻe lata au ʻi he ʻikai ke ke ʻi hení, Lei, pea ʻoku ou ʻunaloto atu ki he taimi te ke nofo maʻu ai ʻi hoku tafaʻakí.”3Koeʻuhí ko ʻena moʻui angatonu mo fakaʻeiʻeikí, pea mo ʻena feohi fakakaumeʻa fakapotopotó, naʻe lava ai ʻa Misa mo Sisitā Makei ʻo fakahoko ʻena taumuʻá. ʻI he lolotonga ʻo e ngāue ʻa Palesiteni Makeí, naʻá ne faʻa faiako ai ʻo fekauʻaki mo e teuteu ki he malí pea mo e fāmili taʻengatá.

Neongo ʻoku fakataumuʻa e ngaahi akonaki ʻa Palesiteni Makei ʻi he lēsoni ko ʻení ki he toʻu tupu ʻoku teuteu ke malí, ka ʻoku toe ʻaonga pē foki ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ko ʻení ki he kakai kuo ʻosi malí, ʻo tautautefito ʻi he taimi te nau akoʻi ai mo faleʻi ʻenau fānaú pea mo ha toe toʻu tupu kehe pē fekauʻaki mo e fakakaumeʻá pea mo e teu malí.

Ngaahi Akonaki ʻa Tēvita O. Makeí

Kuo pau ke akoʻi ki he toʻu tupú ʻa hono natula toputapu ʻo e malí mo e tuʻunga fakaemātuʻá.

Akoʻi ʻa e toʻu kei talavoú ko e malí ʻoku ʻikai ko ha faʻunga ia ne fokotuʻu ʻe he tangatá, ka ʻoku tuʻutuʻuni ia ʻe he ʻOtuá, pea ko ha ouau toputapu ia, mo totonu ke nau tomuʻa fakakaukauʻi fakamātoato moʻoni ia ki muʻa pea nau toki kau ki ha aleapau ʻa ia ʻe kau ai ha fiefia pe mamahi ʻi he toenga ʻo ʻenau moʻuí. Ko e malí ʻoku ʻikai ko ha faʻahinga meʻa ia ke fakahoko fakakatakata pē. … pe fakangata ʻi he ʻuluaki kiʻi faingataʻa pē ʻe māpuna haké. Ko e meʻa faingofua taha ke fai ʻe he toʻu kei talavoú ko haʻanau kamata ia ʻi he loto fakamātoato ke langa ha ʻapi ʻa ia ʻe tokoni mālohi ki ha sōaieti ʻoku fakaʻeiʻeiki.4

ʻOku totonu ke akoʻi ki he toʻu kei talavou ʻi he tangatá mo e fefiné fakatouʻosi ʻa e ngaahi fatongia mo e ngaahi tuʻunga ʻoku fie maʻu ʻi he nofo malí koeʻuhí ke nau ʻiloʻi ko e malí ʻoku ʻi ai hono ngaahi tufakanga pea ʻoku ʻikai ko ha faʻahinga alea ia ke fakangata ʻi haʻate loto pē ki ai. ʻOku totonu ke akoʻi kiate kinautolu ko e ʻofa haohaoa ʻi ha vahaʻa ʻo ha tangata mo ha fefine ko e taha ia ʻo e ngaahi meʻa fakaʻeiʻeiki taha he māmaní pea ko hono fakatupu mo hono ohi hake ʻo e fānaú ko e māʻolunga taha ia ʻi he ngaahi fatongia ʻi he faʻahinga kotoa ʻo e tangatá. ʻI heʻene peheé, ko e fatongia leva ʻo e mātuʻá ke nau tā ha sīpinga ʻi honau ʻapí ke lava ʻo mamata ki ai ʻa e fānaú pea mo mahino kiate kinautolu hono toputapu ʻo e moʻui fakafāmilí pea mo e fatongia fekauʻaki mo iá.5

[Ko e taumuʻa ʻo e malí] ke fakatupu ha fānau mo ohi ha fāmili. Tau manatuʻi muʻa ia. ʻOku laungeau ha niʻihi ʻoku nau pehē, pea ʻe toe pehē ʻe ha laungeau kehe—” ʻE anga fēfē haʻaku mali mo tauhi haku mali ʻi ha faʻahinga tuʻunga kuo anga ia ki ai? ʻE anga fēfē haʻaku ako mo kei tauhi ha fāmili? Naʻa mo ha feituʻu ke ma nofo ai ʻoku ʻikai ke u maʻu.”

Ko ha ngaahi fehuʻi ʻeni ia ʻoku ala tali pē. … ʻOku ou loto pē au ke u tali ʻeni pea mo fehangahangai mo ha faʻahinga faingataʻa pē, ʻi heʻeku manatuʻi ʻa e folofola ʻa e ʻEikí “kuo tuʻutuʻuni ʻe he ʻOtuá ʻa e nofo malí ki he tangatá.” [Vakai, T&F 49:15.] Pea te u toe fakaongo atu ko e tefitoʻi taumuʻa ʻo e malí ke ohi hake ha fā mili ka ʻoku ʻikai ko e fakahōhōloto pē ki he tangatá mo e fefiné.6

ʻOku taku ko e moʻui fakaʻeiʻeiki tahá ʻa ē ʻoku tukupā ki he ngaahi taumuʻa ʻoku māʻolungá. Ko e moʻoni ʻoku ʻikai mo ha toe taumuʻa ʻe māʻolunga ange fekauʻaki mo e nofo malí ʻe lava ke fakamahuʻingaʻi ʻe he toʻu kei talavoú, ka ko haʻanau lau ia ko ha faʻunga fakalangi. ʻI he fakakaukau ʻa e toʻu kei talavoú, ko e faʻahinga tuʻunga peheé ʻoku hoko ia ko ha maluʻi kiate kinautolu ʻi heʻenau faikaumeʻá, pea ko ha ivi tuʻuloa ia ʻokú ne fakaʻaiʻai kinautolu ke nau fakaʻehiʻehi mei hano fai ha faʻahinga meʻa te ne taʻofi kinautolu mei he ō ki he temipalé ke fakahaohaoaʻi ai ʻenau ʻofá ʻi he feohi ko ē ʻoku tuʻuloa mo taʻengatá. Te ne taki kinautolu ke nau fekumi ki ha fakahinohino fakalangi ʻi hono fili honau hoá, pea ʻi hono fili fakapotopoto ʻo kinautolu ʻe fakafalala ki ai ʻenau fiefia heni pea mo e moʻui ka haʻú. ʻOkú ne ʻai honau lotó ke maʻa mo lelei; te ne hiki hake kinautolu ki heʻenau Tamai ʻi he langí. Ko e faʻahinga fiefia peheé ʻe ala aʻusia ia ʻe ha kakai tangata mo ha kakai fefine tokolahi kapau ʻe tafunaki mo fakamahuʻingaʻi lelei ʻa e ngaahi tuʻunga māʻolunga ʻo e malí mo e ʻapí.7

ʻOku totonu ke teuteu ʻa e toʻu tupú ki he malí mo e tuʻunga fakaemātuʻá ʻaki haʻanau moʻui maʻa.

ʻOku meimei ke faʻa fakafuofua ha moʻui lelei ʻa e fānaú mei he tōʻonga ʻa e ongomātuʻá ki muʻa peá na toki malí, ʻo kapau ʻe tāpuekina ʻaki kinaua ha fānau. ʻOku totonu ke ongona tuʻo lahi ange mei he nusipepá, mei he tuʻunga malangá, pea tautautefito ʻi he ʻapí ʻa e pōpoaki ko ia ʻoku fakatoka ʻe he tamaiki tangatá mo e tamaiki fefiné ʻi heʻenu tutupu haké, ʻa e fakavaʻe ki heʻenau fiefia pe mamahi ʻi he kahaʻú. ʻOku fakatautefito ki he talavou kotoa pē ʻa e totonu ko ia ke ne teuteu ki he fatongia ʻo e tuʻunga fakaetamaí, ʻaki haʻane tauhi ia ke maʻa fakaetuʻasino, koeʻuhí ke ne hokosia ʻa e fatongia ko iá ʻoku ʻikai ko ha taha foʻi pe fakangalingali ia, ka ko ha taha fakaʻeiʻeiki mo taau ke langa ha ʻapi. Ko e talavou ko ē ʻoku ʻikai taau, ka ʻokú ne toʻo kiate ia ʻa e fatongia ʻo e tuʻunga fakaetamaí ʻoku kovi ange ia ʻi ha taha kākā. Ko e fiefia ʻa hono uaifi mo e fānau ʻi he kahaʻú ʻe makatuʻunga ia ʻi heʻene moʻui heʻene kei siʻi haké.

Tau toe akoʻi muʻa mo e tamaiki fefiné ko e tuʻunga fakaefaʻeé ʻoku fakalangi, he ʻi he taimi ʻoku tau ala atu ai ki he konga ʻoku fekauʻaki mo hono fakatupu ʻo ha moʻuí, ʻoku tau hū ai ki he pule ʻa e ʻOtuá. ʻOku mahuʻinga ai ke ʻilo ʻe he kau finemuí ʻa hono mahuʻinga hono tauhi honau sinó ke maʻa mo haohaoá. … ʻOku ʻikai ha totonu ʻa ha faʻē ke ne fakapōpulaʻi ha kiʻi taʻahine ʻi he moʻuí ni ʻi ha meʻa ʻe hā ngali fakafiefia ʻi he kei tupu haké pe ʻi heʻene totonu ko ia ke ne fili pe te ne ngāueʻaki ha ngaahi faitoʻo kona fakatuʻutāmaki pea mo ha ngaahi tōʻonga angahala kehe pē.8

ʻOku ʻikai kamata ʻa e fiefiá ia ʻi he ʻōlitá; ʻoku kamata ia ʻi he lolotonga ʻo e vahaʻa taimi ʻo e tutupu haké pea mo e faikaumeʻá. ʻOku lulu ʻa e ngaahi tenga ko ʻeni ʻo e fiefiá ʻe hoʻo malava ke mapuleʻi hoʻo ngaahi ongo fakaekakanó. ʻOku totonu ke hoko ʻa e angamaʻá ko e ʻulungaanga mahuʻinga taha ʻi he toʻu kei talavoú.—ʻa ia ko ha fakakaukau ʻoku teʻeki pē ke tali ʻe māmani, pea he ʻikai tui ha tokolahi ʻi māmani ʻoku ʻi ai ha meʻa pehē pe ʻoku fakamahuʻingaʻi ʻe he loto ʻo e toʻu tupú.9

Ko ha kovi lahi taha he māmaní he ʻahó ni ʻa e angaʻulí. … Ko e tamasiʻi ko ē ʻoku angaʻuli ʻi heʻene kei siʻi haké ʻoku taʻe faitotonu ia ki he falala ʻe fai ki ai ʻe he mātuʻa ʻa e taʻahiné; pea ko e taʻahine ko ē ʻoku angaʻuli ʻi heʻene kei siʻi haké ʻoku taʻe faitotonu ia ki hono husepāniti he kahaʻú pea ʻokú ne fakatoka ʻe ia ha fakavaʻe ki he mamahí, huʻuhuʻú, pea mo e moveuveu ʻi he ʻapí. … Manatuʻi maʻu pē ʻa e foʻi moʻoni taʻengata ko ʻení –ko e angamaʻá ko ha ʻulungāanga lelei ia ke fakamahuʻingaʻi pea ko e taha ia ʻo e ngaahi lavameʻa fakaʻeiʻeiki taha ʻo e moʻuí. … Ko e tefitoʻi meʻa mahuʻinga ia ki ha ʻapi ʻe fiefia. ʻOku ʻikai mole ʻa e ngeiá ia ʻi hono pukepuke ʻi ha founga fakaʻeiʻeiki ʻa e ngaahi tuʻunga moʻui ʻo e Siasí. ʻE lava pē ke mou “ ʻi” māmani kae ʻikai “ ʻo māmani” kimoutolu. ʻAi ke mahuʻinga ange hoʻo angamaʻá ʻi ha toe meʻa! Kuo fekau ʻe he ʻOtuá ke tau angamaʻa.10

ʻI he Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní ʻoku taha mātē pē ʻa e tuʻunga angamaʻá. ʻOku ʻikai ha totonu ʻa ha talavou ia ke toe kehe ʻene moʻui angamaʻá mei ha taʻahine. Ko e talavou ko ia ʻoku kole haʻane lekomeni ke ne ʻoatu ha finemui ki he ʻōlitá ʻoku fie maʻu ia ke ne foaki ʻa e tuʻunga maʻa tatau mo ia ʻokú ne ʻamanaki atu ke ne maʻú.11

Ko e angamaʻá, ka ʻoku ʻikai ko e fakahōhōloto ʻi he lolotonga ʻo e ngaahi taʻu ki muʻa pea toki malí, ʻa e maʻuʻanga ʻo e melinó mo e fiefiá ʻi he ʻapí, pea ko e tokoni lahi taha ia ki he moʻuí pea mo hono fakatolonga ʻo e hakó. ʻOku fekauʻaki ʻa e faimateakí, falalaʻiá, loto toʻá, falalá, ʻofa ki he ʻOtuá, pea mo e anganofo ki he tangatá, mo e teuteu ʻo e kalauni ʻo e tuʻunga angamaʻa fakaefefiné pea mo e tuʻunga fakaetangata ʻoku mālohí. Ko e folofola ʻeni ʻa e ʻEikí ki hono Siasí: “Tauhi koe ke taʻe ʻi ai hao mele mei he angahala ʻo māmaní.” (Vakai, Sēmisi 1:27; T&F 59:9)12

ʻOfa ke tāpuakiʻi kimoutolu ʻe he ʻOtuá ke ʻoua naʻa ʻuliʻi hoʻomou moʻuí, ke mou fakataufolofola ʻi he lotu ki he ʻOtuá ʻo kole ke ne tataki kimoutolu ʻi hono fili homou hoá, pea ʻi hoʻomou filí, ʻofa ke mo fakatou moʻui taau ke mo lava ʻo hū ki he fale ʻo e ʻOtuá, pea kapau naʻe lava ke ne ʻi aí ʻo ne fehuʻi atu fekauʻaki mo hoʻomo moʻuí, te mo lava ke tali moʻoni ange kiate Ia, “ ʻIo, ʻokú ma maʻa.” Ko e nofo mali ko ē ʻoku kamata ʻi he fakavaʻe ko iá, te ne ʻomi kiate koe ʻa e fiefia, mo e nēkeneka lahi taha kuó ke ʻilo he moʻuí ni, pe ʻi ʻitāniti kotoa.13

ʻOku totonu ke fakakaumeʻa lelei ʻa e toʻu tupú ʻi he founga taau pea ke nau fakafuofuaʻi lelei honau lotó.

Ko e toʻu kei talavou, mo e fānau fefine kei iiki ko ē ʻi he akoʻanga māʻolungá, ʻoku faikaumeʻa fakaʻaho mo e fānau tangata kei iiki ʻo honau toʻú, pe fānau fefine ʻo honau toʻú ʻoku toki taʻu hongofulu tupu siʻí, ʻoku nau taʻofi kinautolu mei haʻanau maheni lelei ange mo ha ngaahi hoa kehe; pea ʻi he feohi fakaʻaho ko ia ʻi heʻenau kei īkí, ʻoku nau fuʻu vāofi ʻo fakautuutu ai ʻenau holi fakakakano ke maʻu pē ʻenau fiefiá ʻi he kiʻi houa nai ʻe taha, pea ʻomi ai ha mamahi kiate kinautolu ʻi he toenga ʻenau moʻuí. ʻOku ʻikai ko ha fakakaukau pē ʻeni! Ko kimoutolu houʻeiki tangata ʻi he Kau Palesitenisī ʻo e Ngaahi Siteikí mo e Kau Pīsopeliki ʻo e Ngaahi Uōtí, pea pehē kiate kimoutolu ngaahi tamai mo e ngaahi faʻē ʻa ha niʻihi ʻo kinautolu, ʻoku mou meaʻi ʻoku ʻikai ko ha foʻi fakakaukau ʻataʻatā pē ʻeni.14

Talavou, manatuʻi ko e taimi te ke ʻave ai ha taʻahine ki ha fakafiefia–ʻoku falala atu ʻene tamaí mo ʻene faʻeé kiate koe. Ko ʻena koloa mahuʻinga tahá ia. Kapau te na falala atu ʻo ʻoatu ha paʻanga ʻe tahaafe, he ʻikai te ke teitei fakakaukau ke ngāue hala ʻaki ia pe fakaʻaongaʻi. ʻOkú na tuku atu ke ke tauhi ha faʻahinga meʻa he ʻikai lava ʻo fakamahuʻingaʻi fakapaʻanga, pea ʻokú ke ʻi ha tuʻunga māʻulalo moʻoni kapau te ke taʻe faitotonu ki he falala ko iá. … ʻOku ou manatuʻi ʻa e naʻinaʻi ʻa ʻeku tangataʻeikí ʻi he taimi naʻá ku kamata ai heʻeku taʻu hongofulu tupú ke fakakaumeʻa ki ha kiʻi taʻahine: “Tēvita, anga lelei ki he kiʻi taʻahiné ʻo tatau mo e founga ʻokú ke loto ke fai ʻe ha talavou ki ho tuofefiné.” Kau talavou, muimui ʻi he talatalaifale ko iá pea te ke fononga ai he moʻuí mo ha konisēnisi tauʻatāina, pea ʻa mui ange ʻi hoʻo moʻuí te ke lava ke lea moʻoni ʻo pehē kuo teʻeki ke ke fakahalaʻi ha finemui neongo hoʻo ngaahi fehālākí kotoa.15

ʻI hoʻo fili hoá, ʻoku fie maʻu ke ke siofi … ʻa e taha ʻokú ke fakakaukau ke mo kaungā fononga mo ia he moʻuí. ʻOku mou fakatokangaʻi hono mahuʻinga ke mou kumi ʻa e ʻulungāanga faitotonú, ʻo e anganofó, ʻo e angamaʻá, pea mo e fakaʻapaʻapá. Ka ʻi he hili hoʻo ʻilo iá—fehuʻi leva “ ʻE anga fēfē haʻate lava ʻo tala ʻoku ʻi ai ha vāvāofi pe faitatau ʻi he meʻa ʻokú ma fakamahuʻingaʻí, pe ʻoku ʻi ai ha faʻahinga meʻa te ne ʻai ke mo vāofi ʻi hoʻomo feohí?” Fehui, “ ʻOku ʻi ai nai ha faʻahinga fakahinohino?” Neongo ʻoku ʻikai hoko maʻu pē ʻa e ʻofá ko ha fakahinohino moʻoni, ʻo tautautefito kapau ʻoku fai atu e ʻofá ia ki ha taha ka ʻoku ʻikai ʻofa mai ia pe fai ki ha taha anga taʻe ʻofa, ka ko hono moʻoní he ʻikai ha fiefia ia kapau ʻoku ʻikai ha ʻofa. ʻE lava pē ke ke fehuʻi, “Sai, ʻe anga fēfē haʻaku ʻiloʻi ʻa e taimi ʻoku ou ʻofa ai ʻi ha tahá?” Ko ha fehuʻi mātuʻaki mahuʻinga ia. …

ʻI hoʻomo fakataha mo e taʻahine ʻokú ke ʻofa moʻoni aí, ʻoku ʻikai te ke ongoʻi ke ke fakakolekole pe fakalai ki ai; ʻi hoʻomo fakatahá, ʻoku ʻikai te ke fai ha faʻahinga meʻa ki ai; ʻi hoʻomo fakatahá, te ke ongoʻi ke ke maʻu mai nai ʻa e ngaahi meʻa kotoa ʻoku aʻusia ʻe ha tangata [ʻiloá], koeʻuhí he te ne ueʻi hake ʻa e faʻahinga ongo ko iá ʻiate koe. Pea ʻoku ou kole atu kiate kimoutolu kau finemui ke mou fakamahuʻingaʻi muʻa ʻa e fakahinohino tatau ko ʻení. Ko e hā e meʻa ʻokú ne fokotuʻu atu kiate koé … ? Ko e taimi ʻoku mou fononga ai mo ha talavou ʻi he hili ʻo ha fakataha, pe ʻi he ʻosi ha hulohula, pea ʻasi mei ai ha faʻahinga tōʻonga ke ne kumi faingamālie ʻiate koe pe ke ke hoko ko ha meʻa ke fakatōliʻa ʻene holí, ʻe lava pē ke ke ʻiloʻi ʻoku ʻikai ko ʻene fai iá ko e ʻofa.

ʻI he faʻahinga tūkunga peheé, tatau ai pē ka toʻoa ai ho lotó kau finemui, tatau ai pē haʻo tui ʻokú ke ʻofa ai, tuku ke pule mo puleʻi ʻe hoʻo fakakaukau leleí ʻa hoʻo ngaahi ongó. Mahalo te ke ongoʻi mamahi ʻi ha ʻikai ke ke muimui ki he ngaahi fakahehema ho lotó, ka ʻe lelei ange hoʻo mamahi siʻisiʻi ʻi hoʻo kei tupu haké ʻi haʻo tofanga ʻi ha loto mamahi lahi ʻa mui.16

ʻOku tokateu mai ha ngaahi tāpuaki maʻongoʻonga kiate kinautolu ʻoku teuteu lelei ki he mali taʻengatá.

Ko e kau talavou mo e kau finemui ko ē ʻoku fie maʻu ʻa e moʻui fiefia tahá, te nau teuteu lelei kinautolu ke nau taau mo e faʻahinga tuʻunga ko ia ʻo e malí kuo fokotuʻu ʻe he ʻOtuá—ko hano fakatahaʻi ʻo ha tangata mo ha fefine kuo moʻui taau ke fakahoko ʻena malí ʻi he temipale ʻo e Fungani Maʻolungá. ʻOku tūʻulutui ai ʻa e ongo meʻa feʻofaʻaki moʻoní …, ʻo na taki taha ʻilopau te na maʻu ʻa e ngaahi meʻa ko ʻení:

ʻUluakí, ʻoku kamata ʻena nofo malí ʻi he haohaoa. Ko e fānau ʻe foaki mai ke ne tāpuakiʻi ʻena feohí ʻoku fakapapauʻi ʻe fanauʻi fakaʻeiʻeiki ʻa kinautolu ʻo hangē ko haʻanau maʻu ha sino ʻoku maʻa.

Uá, ʻoku tatau ʻena ngaahi tui fakalotú. Ko e faingataʻa hono ohi lelei hake ʻo ha fānau ʻoku tupu ia ʻi he taimi ʻoku kehekehe ai ʻa e ngaahi tui fakatokāteline mo fakasiasi ʻa e Tamaí mo e Faʻeé. …

Tolú, ko ʻena fakapapaú ʻoku fakahoko ia ʻi he fakakaukau ki ha feohi ʻoku taʻengata, ke ʻoua naʻa maumauʻi ʻe ha fanga kiʻi taʻefemahinoʻaki pe faingataʻa iiki.

Faá, ko ha fuakava kuo fai ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá pea mo fakamaʻu ʻe he Lakanga Fakataulaʻeiki Māʻoniʻoní ʻoku mālohi ange ia ʻi ha toe faʻahinga haʻi.

Nimá, ko e mali kuo kamatá ʻoku taʻengata ia ʻo hangē ko e ʻofá, ko e ʻulungaanga fakalangi taha ia ʻi he moʻui ʻa e tangatá.

Onó, ko e ʻiuniti ʻo e fāmilí he ʻikai teitei veuki ʻo aʻu ki ʻitāniti.17

Ngaahi Fokotuʻu ki Hono Akó mo Hono Aleaʻí

  • Te tau tokoni fēfē ke mahino ki he toʻu tupú ʻa e ngaahi fatongia toputapu ʻoku haʻu fakataha mo e malí? (Vakai, peesi 165–66.) Ko e hā te tau lava ʻo fai ke tokoni ʻi hono teuteuʻi ʻo e toʻu tupú ki he ngaahi faingataʻa kuo mahino ʻe hoko mai ʻi he nofo malí?

  • Ko e hā ʻoku mahuʻinga ai ʻa e angamaʻá ʻi he teuteu ki he malí mo e fāmili taʻengatá? (Vakai, peesi 166–68.) ʻE uesia fēfē ʻe he angaʻulí ha malava ʻe ha taha ke ne fili fakapotopoto hano hoa taʻengata? Ko e hā ha meʻa kuo pau ke foua ʻe ha taha ke ne fakatomala kakato ai mei he angaʻulí? Ko e hā ha niʻihi ʻo e ngaahi tāpuaki ʻo e moʻui angamaʻá?

  • Naʻe akoʻi ʻe Palesiteni ʻoku faʻa uesia ʻa e fānaú ʻe he ngaahi tōʻonga ʻa e mātuʻá ki muʻa pea nau toki malí (vakai, peesi 168–70). Makehe mei he moʻui angamaʻa maʻu peé, ko e hā mo ha toe meʻa ʻe lava ʻe he mātuʻá mo e toʻu tupú ke nau fai ke tauhi ai ʻenau moʻuí ke maʻa mo maluʻi ʻenau fānau he kahaʻú?

  • Ko e hā ha ngaahi founga ʻoku feinga ai ʻa e mītiá ke fulihi ʻa e anga ʻo e fakakaukau ki he faikaumeʻá mo e malí? ʻOkú ke pehē ko e hā ne fakatokanga ai ʻa Palesiteni Makei fekauʻaki mo e faikaumeʻa mo ha foʻi toko taha pē ʻi he kei īkí? Ko e hā mo ha toe faʻahinga maluʻi ʻoku totonu ke fai ʻi he taimi ʻoku teiti ai ʻa e kakaí? (Vakai, peesi 170–71.)

  • Ko e hā ha faleʻi te ke fai ki ha toʻu kei talavou ʻoku nau puputuʻu pe kuo nau ʻofa ʻi ha taha? (Vakai, peesi 171.) Ko e hā ha niʻihi ʻo ha ngaahi ʻulungāanga lelei ʻoku mahuʻinga ʻi ha faʻahinga feohi?

  • Ko e hā ʻa e taumuʻa ʻo e malí? (Vakai, peesi 165–66.) Ko e hā ha palopalema ʻo e mali kei īkí? Ko e hā ha palopalema ʻo hano toloi lōloa ʻo e taimi malí? ʻE ʻilo fēfē ʻe ha ongomeʻa ʻa e taimi totonu ke na mali aí?

  • Naʻe akoʻi ʻe Palesiteni Makei ko kinautolu ʻoku nau lau ʻa e malí ko ha “faʻunga fakalangí, ” ʻoku fakamālohia mo tataki kinautolu he lolotonga ʻo ʻenau faikaumeʻá. Ko e hā ʻokú ke pehē ai ʻoku moʻoni ʻení? Kuo founga fēfē haʻo fakatokangaʻi hano tāpuekina ha kakai ʻi heʻenau moʻui ʻaki ʻa e ngaahi tuʻunga moʻui ʻo e ongoongoleleí he lolotonga ʻo ʻenau faikaumeʻá?

  • Koe hā ha ngaahi faitatau ʻi he ngaahi akonaki ʻa Palesiteni Makeí mo e ngaahi tuʻunga moʻui ʻoku hā ʻi he Ki Hono Fakamālohia ʻo e Toʻu Tupú? Ko e hā ha founga te ke tokoni ai ke mahino ki hoʻo fānaú ko e ngaahi tuʻunga moʻui naʻe akoʻi kiate koé, ʻoku tatau pē ia mo e ngaahi tuʻunga moʻui maʻanautolú?

Ngaahi Potu-folofola Fekauʻakí:Sēkope 2:28; ʻAlamā 37:37; 39:3–5; T&F 132:15–19

Ngaahi Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. ʻI he Conference Report, ʻEpeleli 1969, 7.

  2. ʻI hono ngāueʻaki ʻi he David Lawrence McKay, My Father, David O. McKay (1989), 7–8; ne liliu ʻa e fakapalakalafí.

  3. ʻI hono ngāueʻaki ʻi he My Father, David O. McKay, 8–9; ne liliu ʻa e fakapalakalafí.

  4. ʻI he Conference Report, ʻOkatopa 1943, 32.

  5. ʻI he Conference Report, ʻEpeleli 1964, 6.

  6. Gospel Ideals (1953), 466–67.

  7. ʻI he Conference Report, ʻEpeleli 1969, 7.

  8. ʻI he Conference Report, ʻEpeleli 1969, 6.

  9. “As Youth Contemplates an Eternal Partnership, ” Improvement Era, Māʻasi 1938, 139.

  10. ʻI he Conference Report, ʻEpeleli 1969, 6.

  11. ʻI he Conference Report, ʻEpeleli 1969, 9.

  12. ʻI he Conference Report, ʻEpeleli 1964, 6.

  13. Gospel Ideals, 465–66; ne liliu ʻa e fakapalakalafí.

  14. ʻI he Conference Report, ʻEpeleli 1958, 90.

  15. Improvement Era, Māʻasi 1938, 191.

  16. Gospel Ideals, 459–60; ne liliu ʻa e fakapalakalafí.

  17. Gospel Ideals, 465.

ʻĪmisi
couple in front of temple

“Ko e kau talavou mo e kau finemui ko ē ʻoku fie maʻu ʻa e moʻui fiefia tahá, te nau teuteu lelei kinautolu ke nau taau mo e faʻahinga tuʻunga ko ia ʻo e malí kuo fokotuʻu ʻe he ʻOtuá.”