Akonaki ʻa e Kau Palesitení
Vahe 5: Ko e Ngaahi Tāpuaki ʻo e Uouangatahá.


Vahe 5

Ko e Ngaahi Tāpuaki ʻo e Uouangatahá.

ʻOku fakahaaʻi ʻe he uouangatahá mo hono ngaahi lea ʻuhinga tataú—ʻa e melinó, vā leleí, nongá, anga fakakaumeʻá, femahinoʻakí—ha tūkunga ʻoku faʻa fakaʻānaua maʻu pē ki ai ʻa e loto ʻo e tangatá.1

Talateú

Talu mei ʻOkatopa ʻo e 1934 ki ʻEpeleli ʻo e 1951, mo e ngāue fakataha ʻa Palesiteni J. Lūpeni Kalake ko e Siʻí mo Tēvita O. Makei, ko e ongo tokoni ʻi he Kau Palesitenisī ʻUluakí, ʻo kamata ʻia Palesiteni Hiipa J. Kalānite pea hoko mai ai pē kia Palesiteni Siaosi ʻAlipate Sāmita. ʻI he vahaʻa taimi kotoa ko ʻení, ne hoko ai ʻa Palesiteni Kalake ko e tokoni ʻuluaki kae tokoni ua ʻa Palesiteni Makei.

ʻI he ʻaho 9 ʻo ʻEpeleli 1951, hili ia ha ʻaho ʻe nima mei he pekia ʻa Palesiteni Sāmitá, ne fakataha atu ʻa e Kāingalotu ʻo e Siasí ki ha konifelenisi lahi ʻo fokotuʻu ai ʻa Palesiteni Tēvita O. Makei ko e Palesiteni ʻo e Siasí. Naʻa nau ʻilo ai kuo ui ʻa Palesiteni Kalake, ʻa ē ne ngāue ʻosikiavelenga ʻi ha taʻu ʻe 17 ko e tokoni ʻuluakí, ke ne hoko ko e tokoni ua. Naʻe ui ʻa Palesiteni Sitīveni L. Lisiate ke ne hoko ko e tokoni ʻuluaki.

ʻI heʻene ongoʻi ʻe fehuʻia ʻe he kāingalotu ʻo e Siasí ʻa e liliu ko ʻení, ne fakamoleki ai ʻe Palesiteni Makei ha taimi ʻi he lolotonga ʻo e konifelenisi lahí ke ne fakamatalaʻi hono uiuiʻi ʻo hono ongo tokoní. Naʻá ne pehē kuo uiuiʻi ʻa Palesiteni Lisiate ke tokoni ʻuluakí koeʻuhí he kuo fuoloa ange ʻene ngāue ʻi he tuʻunga faka-ʻaposetoló ʻia Palesiteni Kalake. Naʻe fakamamafaʻi mai ʻe Palesiteni Makei ʻoku ʻikai ko ha “tuʻutuʻuni pau ʻeni, ” peá ne pehē ai ʻoku “ngali taau” ʻeni ʻi hono uiuiʻi ʻo Palesiteni Lisiate mo Palesiteni Kalaké.

ʻI he hoko atu ʻo e malanga ʻa Palesiteni Makeí, naʻá ne lea ai ʻo kau ki he uouangataha ʻokú ne ongoʻi mo hono ongo tokoní: “ ʻOku ʻikai ke mau loto ke ʻi ai ha fakakaukau ʻi ha mēmipa ʻo e Siasí ni, ha tangata pe ha fefine te ne pehē ʻi ha taimi ʻoku ʻi ai ha faʻahinga taʻe felotoi ʻi he ongo tokoni naʻá na poupouʻi ʻa Palesiteni Sāmita ʻi he Kōlomu ʻo e Kau Palesitenisī ʻUluakí, mo Palesiteni Kalānite, ʻi he ngaahi taʻu kuo mau ngāue ai mo e taki fakalaumālie ko iá. Pea ʻoku ʻikai foki totonu ke mou pehē ʻoku fai ha tuku hifo. Ko Palesiteni Kalaké ko ha tamaioʻeiki lelei moʻoni. …

“ ʻOku totonu ke toe mahino foki kiate kimoutolu, ʻi he tuʻunga fakatokoni ʻi he Kōlomu ʻo e Kau Palesitenisī ʻUluakí, ʻoku tatau pē mafai ʻo e ongo tangatá ni, ʻi he ʻofa, mo e falala, pea ʻokú na tauʻatāina ke fai ha ngaahi fokotuʻu, mo ha ngaahi faka-ongoongolelei, pea ʻi hona fatongiá—ʻo ʻikai ngata pē ʻi he Kōlomú ka ki he ʻEiki ko Sīsū Kalaisí pea mo e kakaí fakalūkufua.

“Ko ha ongo tangata maʻongoʻonga ʻeni. ʻOku ou ʻofa ʻiate kinaua fakatouʻosi, mo pehē, ʻofa ke tāpuakiʻi kinaua ʻe he ʻOtuá, pea mo mou maʻu ha ʻilo pau ʻe ʻi ai e fekoekoeʻí mo e ʻofá pea mo e fefalalaʻakí ʻi he Kōlomu ʻo e Kau Palesitenisī ʻUluakí, ʻo hangē ko ia kuo mou hikinimaʻi he ʻaho ní.”2

ʻI ha taimi nounou pē mei hono fai ʻe Palesiteni Makei ʻa e leá ni, ne lea leva ʻa Palesiteni Kalake ki he Kāingalotú, ʻo fakahaaʻi ʻa ʻene loto ke ngāue fekoekoeʻi mo hono ongo kaungā tamaioʻeikí: “ ʻI he ngāue ʻa e ʻEikí, ʻoku ʻikai ko e meʻa mahuʻingá ʻa e feituʻu ʻokú ke ngāue aí, ka ko e anga hoʻo ngāué. Pea ʻi he Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní, ʻoku maʻu ʻe ha taha ʻa e fatongia ʻoku ui ia ki aí, ʻa ia ko e fatongia ʻoku ʻikai kumi pe fakafisi mei ai ha taha. ʻOku ou tukupā kia Palesiteni Makei pea mo Palesiteni Lisiate, te u ngāue mateaki mo līʻoa kakato ʻi ha faʻahinga ngāue pē ʻe tuku kiate au, ʻi he kotoa ʻo hoku iví mo e meʻa te u lavá, ʻo fakatatau mo ʻena tuku mai ke u ngā ué, neongo ʻa ʻeku taʻe feʻungá.”3

ʻI ha konifelenisi lahi ʻi ha hili ha taʻu ʻe tolu mei ai, naʻe toe lea ai ʻa Palesiteni Makei fekauʻaki mo e uouangataha naʻá ne maʻu mo e toenga ʻo e kau taki ʻo e Siasí. “Fakatauange ko e tokotaha kotoa pē ʻokú ne ongona hoku leʻó he momeniti ko ʻení, ha taha pē ʻoku ʻi ai ha faʻahinga loto huʻuhuʻu, ne lava ʻo kiʻi sio ki he Kau Taki Māʻolungá ʻi he Fale ʻo e ʻEikí he pongipongi Tuʻapulelulu kuo ʻosí, ʻi he taimi ne nau fakataha ai ʻi he lotu mo e ʻaukai ke teuteuʻi fakalaumālie kinautolu ki he ngaahi fatongia ʻoku tuʻunuku ange ʻi he konifelenisi maʻongoʻongá ni. Naʻá ke mei lava ʻo mamata ki he uouangataha ʻa e Kau Palesitenisī ʻUluakí mo e fetuʻutaki ʻa e ngaahi lotó, mei he laumālie ki he laumālie, pea naʻá ke mei ʻilo ai ʻa e ʻofa ʻoku ou maʻu ki [hoku] ongo tokoní, ʻi heʻena mahinó mo ʻena fakakaukau leleí pea mo ʻena kātekina hona takí ʻi he taimi ʻoku fie maʻu aí. Naʻá ke mei lava ʻo mamata ki he uouangataha pea mo e ʻofa ʻoku maʻu ʻe he kau tangatá ni ʻe toko hongofulu mā ua [ʻa e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá], ʻo e … Kau Fitungofulú, … pea mo e Kau Pīsopeliki Pulé. ʻOku mau fakatauange ʻe aʻu atu ʻa e ʻofa mo e uouangataha ʻi he fakatahaʻanga ko iá ki he kau palesitenisī fakasiteiki, kau palesitenisī fakamisiona, kau pīsopeliki, pea ki he kōlomu mo e houalotu kotoa pē ʻi he Siasí kotoa. ʻI he faʻahinga uouangataha mo e ʻofa peheé, ʻoku ʻikai leva ha toe mālohi he funga māmaní te ne lava ke taʻofi ʻa e fakalakalaka ʻa e ngāue ko ʻeni ʻa e ʻOtuá.”4

Ngaahi Akonaki ʻa Tēvita O. Makeí

ʻOku fie maʻu ʻe he ʻEikí ke uouangataha Hono kau muimuí.

“ ʻE Tamai Māʻoniʻoni, tauhi ʻi ho huafa ʻoʻoú ʻakinautolu kuó ke foaki kiate aú, koeʻuhí ke nau taha pē, ʻo hangē ko kitauá.

“Pea ʻoku ʻikai ko ʻeku lotua ʻakinautolú ni pē, ka ko kinautolu foki ʻe tui kiate au ʻi heʻenau leá;

“Koeʻuhí ke taha pē ʻakinautolu kotoa pē; ʻo hangē ʻokú ke ʻiate aú ʻe Tamai, mo au ʻiate koé, koeʻuhí ke nau taha pē foki ʻiate kitaua; koeʻuhí ke tui ʻa māmani naʻá ke fekau au” (Sione 17:11, 20–21).

ʻI he taha ʻo e ngaahi lotu fakaʻeiʻeiki taha kuo fai ʻi he lotolotonga ʻo e tangatá, naʻe ʻai ai ʻe Sīsū ʻa e uouangatahá ke mahuʻinga taha ʻi hono kau muimuí.

ʻOku fakahaaʻi ʻe he uouangatahá mo hono ngaahi lea ʻuhinga tataú —ʻa e melinó, vā leleí, nongá, anga fakakaumeʻá, femahinoʻakí—ha tūkunga ʻoku faʻa fakaʻānaua maʻu pē ki ai ʻa e loto ʻo e tangatá. Ko hono fehangahangaí ʻa e moveuveú, fekeʻikeʻí, mo e keé …

Fakatauange ke hoko moʻoni ʻi hotau ngaahi ʻapí, ngaahi uōtí mo hotau ngaahi siteikí, ʻa e kole ʻa hotau ʻEikí ʻi heʻene lotu hūfekina ʻa e uouangatahá pea ke tau poupouʻi ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni mahuʻinga ʻo e tauʻatāiná.5

ʻOku fie maʻu ʻa e taha ʻi he taumuʻa, mo ngāue fakataha ʻa e tokotaha kotoa, ki hono fakahoko ʻo e ngāue ʻa e ʻOtuá. ʻI ha fakahā naʻe fai ki he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ʻi he ʻosi ʻo e taʻu ʻe taha hono fokotuʻu ʻo e Siasí, naʻe hanga ai ʻe he ʻEikí ʻo fakahā mahino ʻa e ʻuhinga kuo fakafoki mai ai ke fakahoko ʻa ʻene ngāue maʻongoʻongá ni, ke ʻaonga ki he faʻahinga ʻo e tangatá pea mo teuteu ʻa e halá ki heʻene toe hāʻele ʻangaua maí. Naʻá ne folofola:

“Kuó u ʻoatu ʻa ʻeku fuakava taʻengatá ki māmani, ke hoko ko e maama ki māmani pea mo e fuka ki hoku kakaí, pea ke kumi ki ai ʻa e kakai Senitailé, pea hoko ko e talafekau ke muʻomuʻa ʻi hoku ʻaó ke teuteu ʻa e halá ki muʻa ʻiate au.” (T&F 45:9.)

ʻOku tau ʻilo mei heni ʻa e ngaahi tufakanga mamafa kuo tuku ki he kakaí ni ke nau tokoni ki he ʻEikí ʻi hono fakahoko ʻo e ngaahi meʻá ni ʻi he lotolotonga ʻo e tangatá. ʻOku fie maʻu ki ai ʻa e uouangatahá mo e līʻoá. Naʻe fai ai ʻe he ʻEikí ʻa e fakatokanga ko ʻení ʻo fekauʻaki mo e fiemaʻú ni:

“… Ko e puleʻanga kotoa pē ʻoku feʻiteʻitani, ʻe ʻauha ia; pea ko e kolo mo e fale kotoa pē kuo feʻiteʻitani, ʻe ʻikai tuʻu ia.” (Mātiu 12:25.)6

Kuo pau ke tau fakamamaʻo mei he ngaahi loto mo e ngaahi tōʻonga ʻoku fakatau ki he māvahevahé.

Ko e taha ʻo e ngaahi ʻuluaki tūkunga te ne ʻomi ʻa e māvahevahé ko e siokitá; ko e taha ko e meheká: “Naʻe fakalaka hake pē ʻa Meʻa ia ka naʻe ʻikai ke ne tala mai ʻe ia ha meʻa fekauʻaki mo e meʻa ko iá.” “Naʻe fili ʻe he kau pīsopelikí ʻa Sisitā Meʻa ke hoko ko e tā ʻōkani, ka ʻoku ʻikai ofiofi hake kiate au ʻene taá ʻaʻana.” “He ʻikai ke u toe ʻalu au ki he fakataha ʻa e kau maʻu lakanga fakataulaʻeikí koeʻuhí he naʻe fokotuʻu ʻe he kau pīsopé ia ha tangata pau pē ke hoko ko ha ʻetivaisa ki he kau taulaʻeikí.” “Naʻe fili ʻe he Poate Lahi ʻo e Lautohi Faka-Sāpaté ʻa meʻa ke hoko ko e faiako” … “ ʻOku teʻeki ke fakalāngilangiʻi au ʻe he kau palesitenisī ʻo e siteikí, pea ʻoku ou ʻita ai.” “ ʻOku ʻikai ke teitei felotoi maʻu pē ʻa e Kau Taki Māʻolungá.” Mahalo! ʻe mapuna hake ha fanga kiʻi meʻa pehē ʻe teau mā taha–ko ha fanga kiʻi meʻa iiki, ʻoku ʻikai fuʻu mahuʻinga ʻi heʻetau fakahoa atu ki he ngaahi meʻa lelei mo moʻoni ange ʻo e moʻuí. Ka, kuó u ʻilo mei he meʻa kuo hokó ʻe lava pē ʻe he filí ke ʻafaʻi kinautolu ʻo nau hoko ko ha ngaahi moʻunga lalahi ʻi heʻetau moʻuí, pea tau iku ʻita ai, pea mōlia mo ʻetau tuʻunga fakalaumālié koeʻuhí ko ʻetau fakaoleoleʻi ʻa e ngaahi fakakaukau peheé.

ʻOku ʻi ai mo ha ʻelemēniti ʻe taha—ko e fakamāú—ʻa ia ʻoku ʻalu fakataha mo e loto meheká. ʻOku tau fakamāuʻi hotau kaungā-ʻapí. ʻOku tau felauʻi kovi ʻaki. Ko e taimi ʻoku haʻu ai ʻa e faʻahinga loto peheé, ko ha meʻa lelei ke te hivehiva ʻi he kiʻi foʻi himi ko ia ʻa e Siasí, “ ʻOku Lelei ʻa e Lea Vaivaí.”

“ ʻOku Lelei ʻa e Lea Vaivaí.”

Naʻa lavea ai ha lotó;

ʻOua naʻa tau lea ʻaki

ʻA e talanoa ʻoku ʻulí.

Kai kehe ke tau fai lelei,

Pea ke tō ʻa e tenga lelei

ʻI heʻetau lea vaivaí,

Ki he kakai ʻi lalo ní.

“ ʻI heʻetau ʻilo ʻa e leleí

Siʻaki leva ʻa e koví.

ʻI heʻetau ʻilo ʻa e koví,

ʻOua ʻe toe lea ki ai,

Koeʻuhí ʻoku nounou;

ʻA ʻetau nofo ʻi māmaní;

Pea ʻoku lelei ke fai,

ʻI he ʻofa fakaʻOtuá.”

[Ngaahi Himi, fika 143.]7

ʻOfa ke tau laka atu mo ha tukupā māʻolunga ange ke tau femaluʻiʻaki ʻi he moʻui anga-tonu, ke maluʻi ʻa e Siasí, ʻo ʻoua te tau lea kovi kau ki hotau kaungā-ʻapí, pe kau taki ʻo e Siasí, fakalotofonua, fakasiteiki, pe fakalūkufua. Tau fakaʻehiʻehi muʻa mei he lea koví; tau fakaʻehiʻehi mei he lauʻi koviʻí pea mo e laú. Ko ha ngaahi meʻa kona ʻeni ia ki he moʻui ʻanautolu ʻoku kau aí. ʻOku uesia ʻe he lauʻi koví ʻa e tokotaha ʻoku laú ʻo laka ange ʻi he tokotaha ʻoku lauʻí.8

ʻOku ʻi ai ha ngaahi ane fakatupu-ʻauha ki he ʻapí, pea pehē ki he ngaahi falé, pea ko ha niʻihi ʻo kinautolu ko e fefakamaauʻakí, lauʻi koviʻí, fefakaangaʻakí, ʻo fakatou tatau pē ʻi he tafaʻaki ʻa e mātuʻá pe fānaú. ʻOku kona ʻa e lauʻi koviʻí ki he moʻuí. “ ʻOku hangē ʻa e kakai lau koví ha fanga lango ʻoku fakalaka atu ʻi he ngaahi kupu lelei ʻo e tangatá ki hono ngaahi mataʻi palá.” ʻOku ʻikai ke ʻi ai ha lauʻi kovi ia ʻi he ʻapi leleí. … ki he kau faiako he akoʻangá, kau ʻōfisa fakapuleʻangá, pe kau ʻōfisa ʻo e Siasí. ʻOku ou houngaʻia lahi ange ʻi heʻeku tamaí he taimí ni, ʻi he fakalau mai ʻa e ngaahi taʻú mo maliu atú, ʻa ia naʻá ne hiki hono nimá mo pehē, “Sai, ʻoua ʻe toe fai ha fakaanga ki hoʻomou kau faiakó pe ko ha toe taha pē.”9

ʻOku hanga ʻe he uouangataha ʻa e fāmilí ʻo ngaohi ʻa e ʻapí ke hoko ko ha potu ʻo e hūfangaʻangá mo e maluʻangá.

ʻOku ʻi ai ʻa e totonu ʻa e kiʻi tamasiʻí ke ne ongoʻi ʻokú ne maʻu ʻi ʻapi ha potu hūfangaʻanga, ha potu ʻo e maluʻanga mei he ngaahi fakatuʻutāmaki mo e kovi ʻo e māmaní. ʻOku fie maʻu ʻa e uouangataha mo e angatonu ʻo e fāmilí ke feauʻaki ʻa e fiemaʻu ko ʻení.10

ʻOku ou fakakaukau loto atu, ʻoku ʻikai ha meʻa ʻe toe fiemaʻua lahi ange ʻi he ʻapí, ka ko e taimi ʻoku mole ai ʻa e uouangatahá mo e vāleleí. ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, ʻoku ou ʻilo ko e ʻapi ko ia ʻoku nofoʻia ʻe he uouangatahá, faʻa fetokoniʻakí, pea mo e ʻofá, ʻoku hoko ia ko ha kiʻi konga ʻo e langí ʻi māmani. Te u pehē te mou meimei lava kotoa ke fakamoʻoni ki hono lelei ʻo e moʻuí ʻi ha ʻapi, ʻa ia ʻoku tōloto ai ʻa e ngaahi ʻulungaanga lelei ko ʻení. ʻOku ou fakamahuʻingaʻi ʻi he loto fakafetaʻi mo e loto fakatōkilalo moʻoni ʻa ʻeku manatuʻi kuo teʻeki tuʻo taha ke u fakatokangaʻi ʻi heʻeku tupu hake ʻi homau ʻapí ha kē ʻi he vā ʻo ʻeku tamaí mo ʻeku fineʻeikí, pea kuo hoko ʻa e anga lelei mo e femahinoʻaki ko iá ko ha fakamaʻu mālohi kuó ne pukepuke ha kau tautehina mo ha ngaahi tuofāfine monūʻia. Ko e uouangatahá, vāleleí, mo e loto fie tokoní ko ha ngaahi ʻulungaanga lelei ia ke ohi pea mo pukepuke ʻi he ʻapi kotoa pē.11

Kuo tā-tuʻolahi ʻene hoko ʻa e keé ʻi he ʻapí koeʻuhí ko e holi ʻa e ngaahi husepānití ke pukepuke honau ngeiá mo fai pē honau lotó, pea mo fakahoko pē ʻa ʻenau fiemaʻú. ʻOku fie maʻu ʻe siʻi ngaahi uaifí ʻa e meʻa tatau foki. ʻOku fusi ʻe ha niʻihi tokua ʻoku ʻanautolu ʻa e totonu ke fai ʻa e tuʻutuʻuni fakaʻosí. Pea ʻoku faʻa vili kikihi ʻa e ngaahi husepānití he taimi ʻe niʻihi ke fai pē honau lotó ʻo laka ange ia ʻi he ngaahi uaifí. Ko hono moʻoní, ʻokú na taki taha feinga ke fai hona takitaha loto, pea ʻoku ʻikai leva ke maʻu ai ha melino mo ha nonga, kae tupu leva ʻa e keé ʻi he ʻapí. Kuo ʻikai leva ke ke toe maluʻi ʻa e moʻui vāleleí ʻi he ʻapí, he kuo mole ia meiate koe, ʻo makatuʻunga pē ʻi hoʻo feinga ke pukepuke hoʻo moʻui siokitá, pe fai pē ho loto siokitá. ʻE sai ange ke ke tukuange ʻa e faʻahinga holi ko iá. ʻOua pē te ke toe lea, pea ʻo ka mole ʻa e holi mo e loto kovi ko iá, ke pule, ke tuʻutuʻuní, ʻoua pē te ke toe lea, pea te ke maʻu ʻa e moʻui fiefia ko iá ʻi ho ʻapí.12

ʻOfa ke tāpuekina kotoa kimoutolu ʻe he ʻOtuá, pea ʻofa ke ne tataki mo tokoniʻi kimoutolu ke nofoʻia ʻe he anga-tonú, melinó, mo e feʻofaʻakí homou ʻapí taki taha.13

ʻOku fakaiku ʻa e uouangataha ʻi he Siasí ki he fakalakalaká mo e anga fakalaumālié.

Ko e misiona ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní ke fokotuʻu ʻa e melinó. Ko hono ʻulú ʻa e Kalaisi Moʻuí. Kuo fakamafaiʻi fakalangi ʻiate ia ha kau tangata ʻe toko laumano ʻi he Siasí ke nau fakafofongaʻi ia ʻi ha ngaahi tuʻunga kehekehe kuo vahe atu. Ko e fatongia leva ʻo e kau fakafofonga ko ʻení ke nau fakafōtunga atu ʻa e feʻofaʻaki fakatokouá, ʻo ʻuluaki kamata ʻiate kinautolu, pea toki hoko atu ki he faʻahinga ʻo e tangatá kotoa; ke fekumi ki he uouangatahá, vāleleí, mo e melinó ʻi he ngaahi houalotu ʻo e Siasí, pea toki fakamafola atu ʻa e ngaahi ʻulungaanga lelei ko ʻení ki māmani kotoa ʻi he akonaki mo e faʻifaʻitakiʻanga lelei.14

ʻOku ʻikai ke ʻi he ngaahi kolo mo e ngaahi uooti ʻo e Siasí ha ʻulungaanga ʻe toe tokoni lahi ange ki he fakalakalaká pea mo e ʻulungaanga fakalaumālié ka ke ʻi ai ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ʻení. Ko e taimi ʻoku fetongi ai ʻe he meheká, fakaangá [mo e] lauʻi koví ʻa e fefalalaʻakí, uouangatahá, mo e melinó, ʻoku mōlia leva ʻa e fakalakalaka ʻa e houalotú. …

ʻOku fakatuʻutāmaki mo fakamate lahi ange ʻa e vaivai ʻoku takalotó ʻi he fakafepaki mei tuʻá. ʻOku siʻi fau pea aʻu ʻo ʻikai uesia ʻa e Siasí ia mei he fakatanga mo e lau kovi [pe tukuakiʻi loi] ʻoku fai ʻe he ngaahi fili taʻe ʻilo, maʻu hala, mo tāufehiʻá; ka ʻoku fakatūkia lahi ange ki heʻene fakalakalaká ʻa e kau fakaangá, kau fakangalingalí, kau maumau fonó, pea mo e kau hē mei he moʻoní ʻoku ʻi he loto Siasí.15

Ko e tefitoʻi moʻoni ʻo e uouangatahá kuó ne fakaʻatā ʻa e ngaahi uōtí, ngaahi siteikí, ngaahi koló, pea mo e ngaahi misiona ʻo e Siasí ke fakalakalaka pea mo fakahoko ʻa e ngaahi taumuʻa naʻe fokotuʻu ai ʻa e Siasí. Naʻe ʻikai ke mei lavaʻi ia ʻaki ʻa e māvahevahé mo e tāufehiʻá. Kuo ʻosi ʻi ai ha ngaahi faingataʻa. He ʻoku ʻi ai ʻa e fakakaukau ʻa e mēmipa taki taha ʻo e Siasí. ʻI he taimi ʻe niʻihi ʻoku ʻikai tatau ia mo e fakakaukau ʻa e kau pīsopelikí, pe tatau mo e fakakaukau ʻa e kau palesitenisī ʻo e siteikí, pe tatau mo e Kau Palesitenisī ʻo e Siasí; ka kuo pau ke taki taha fakamoʻulaloaʻi ʻene takitaha fakakaukau koeʻuhí ko e lelei fakalūkufuá, pea ʻi he taha ʻa e taumuʻá ʻoku tau lavaʻi ai ha faʻahinga meʻa ʻoku fakaʻofoʻofa.

ʻI heʻeku fakakaukau ki he kahaʻu ʻo e Siasí pea mo e tuʻunga lelei ʻo ʻetau kau talavoú mo e kau finemuí, pea pehē ki he ngaahi faʻeé mo e ngaahi tamaí, ʻoku ongo mālohi kiate au ʻoku ʻikai ke ʻi ai ha pōpoaki ʻe toe mahuʻinga ange ke fakahoko ka “ke mou taha, ” pea fakaʻehiʻehi mei he ngaahi meʻa te ne ala fakatupu ha vātamaki ʻi he kāingalotú. ʻOku ou ʻilo ʻoku ʻikai maʻu ʻe he filí ia ha meʻatau ʻe toe mālohi ange ki ha faʻahinga kakai tangata pe fefine ʻi he Siasí ni ka ko e meʻatau ʻo hono humaki mai ʻo e moveuveú, fakaveiveiuá, pea mo e fetāufehiʻaʻakí. …

Ko e tukupaá ē ʻoku hanga mai kiate kitautolu; ʻoku ʻikai totonu ke tau taʻe malava ʻa e ngaahi tukupā fakalangi kuo tuku mai kiate kitautolu ko e kakaí. ʻOku totonu ke hoko ko ʻetau kaveinga ʻa e taha ʻi he taumuʻá, ʻo fengāueʻaki lelei ʻa e taha kotoa ʻi he faʻunga ʻo e houalotu ʻa e Siasí ʻo hangē ko hono fakahā mai ʻe he ʻEikí. Tuku ke ongoʻi ʻe he mēmipa, faiako, pea mo e taki kotoa ʻa hono mahuʻinga ʻo e tuʻunga ʻoku fua ʻe he tokotaha taki taha. ʻOku mahuʻinga kotoa ki hono fakahoko lelei ʻo e ngāue ʻa e ʻOtuá, ʻa ia ko ʻetau ngāué ia.16

Ko e maluʻi lelei taha ʻoku tau maʻu ki he uouangataha pea mo e mālohi ʻi he Siasí ʻoku maʻu ia ʻi he lakanga fakataulaʻeikí, ʻi heʻetau fua totonu mo fakaʻapaʻapaʻí. Siʻoku ngaahi tokoua—kau palesiteni ʻo e ngaahi siteikí, kau pīsope ʻo e ngaahi uōtí, pea mo kinautolu kotoa pē ʻoku nau maʻu ʻa e lakanga fakataulaʻeikí—ʻofa ke tāpuekina kimoutolu ʻe he ʻOtuá ʻi hoʻomou takí, ʻi homou fatongia ke tataki mo tāpuakiʻi pea mo fakafiemālieʻi ʻa e kakai kuo fokotuʻu kimoutolu ke mou tokangaʻi mo ʻaʻahi ki aí. Tataki kinautolu ke nau ō ki he ʻEikí pea mo fekumi ki ha tataki fakalaumālie ke nau moʻui ʻi ha tuʻunga te nau lelei ange ai ʻi he meʻa ʻoku māʻulalo mo koví, pea nau moʻui ʻi he tuʻunga fakalaumālié.

Fakaʻapaʻapaʻi kinautolu ʻoku nau tokangaʻi kimoutolú, pea ʻi he taimi ʻe fie maʻu aí, fekumi ki heʻenau ngaahi faleʻí.17

ʻOfa ke tāpuekina ʻa e [ngaahi houalotu ʻi he] Siasí ʻaki ʻa e laumālie ʻo e uouangatahá mo e melinó. ʻOfa ke mole fakaʻaufuli mei honau lotó ʻa e laumālie ʻo e mavahevahé, fakaangá, mo e lauʻi koví, pea ʻofa ke nau tukulotoʻi ʻa e moʻoni ko ia ne fakahā ʻe Sīsū ʻi heʻene folofola ʻo pehē, “… kapau ʻoku ʻikai te mou taha ʻoku ʻikai ʻaʻaku ʻakimoutolu” (T&F 38:27).18

Tuku muʻa ke hoko ʻa e laumālie ʻo e uouangataha mo e taha naʻe lotua ʻe hotau ʻEiki mo hotau Fakamoʻuí ʻi he pō naʻe lavakiʻi ai iá, ko ha ʻulungaanga ia ʻo hono Siasí: Tamai, tauhi kinautolu ke nau taha pē, ʻo hangē pē ko kitauá [vakai, Sione 17:11].19

Ko e tukupā ke tauhi ki he ngaahi fakakaukau ʻo e ongoongoleleí ʻa e founga pau taha ki he uouangatahá.

Naʻe [pehē]. … ʻe ha taha faʻu tohi ʻiloa: “ ʻOku ʻi he māmaní ha kakai lelei tokolahi he ʻahó ni, ʻo tokolahi ange ʻa e kakai ʻoku mateuteu ke tuí ʻi ha toe taimi ki muʻa, ka ʻoku ʻikai maʻu ʻe he kakai ko ʻení ha fakakaukau taha, ʻikai ke nau maʻu ha ngaahi tefitoʻi moʻoni tuʻuloa, ʻikai maʻu ha fakakaukau ʻe hōhoa-mālie mo e moʻuí, ʻikai maʻu ha polokalama ke ngāue fakataha. Kuo fakaʻau ke mahino ki he sosaietí, pea kuo kamata ke ne fakatokangaʻi hono ngaahi faingataʻaʻiá mo ʻene ngaahi fiemaʻú, ka ʻoku ʻikai te ne ʻilo pau hono huʻungá, ʻikai maau ʻene fakakaukaú, ʻikai maʻu ha ngaahi fakakaukau fakalūkufua, ʻikai maʻu ha ivi fakaʻaiʻai mālohi fēfē … ʻOku ʻi ai ʻapē ha faʻahinga meʻa ʻe lava ai ʻe hotau angá ke maʻu ha uouangataha; ke fakahaaʻi ai ʻe hotau faʻahingá hono tuʻunga fakaetokouá, ke fokotuʻutuʻu lelei ai ʻe hotau faʻahinga tangatá ʻa ʻene ngaahi ngāué fakalūkufua?”

ʻOku tau tali ki ai, ʻio—ko e ivi uouangataha peheé, ko e meʻa mahuʻinga peheé ko e Ongoongolelei ia ʻo Sīsū Kalaisí ʻi hono fakafoki mai ʻo fakafou ʻi he Palōfita ko Siosefa Sāmitá. ʻOkú ne fakamatalaʻi ʻa e moʻui ʻa e tangatá mo hono taumuʻá, pea ʻoku ʻi ai ʻa e ngaahi ʻelemēniti fai fakahaofí, ʻa e ngaahi fakakaukau fakaʻeiʻeikí, pea mo e meʻa langaki moʻui fakalaumālie ko ia ʻoku fakaʻānaua ki ai ʻa e loto ʻo e tangatá he ʻaho ní.20

“Ko e ongoongo lelei ʻo e fiefia lahi” [Luke 2:10]—Ko e Ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí ʻa e ongoongo lelei ko iá. ʻOku ʻuhinga ʻa e foʻi lea “Ongoongoleleí” ko ha “ongoongo ʻoku lelei, ” pea ʻoku pehē ʻa e ongoongo ko ia ʻoku haʻu mei ʻolungá. … Kuo ʻi ai maʻu pē ʻi he kuonga fakakōsipeli kotoa, ha ngaahi faingamālie ki he tangatá ke ne maʻu ʻa e ongoongo lelei ko iá, pea ko e kau palōfita ko ia kuo nau feongoongoi mo e Taʻe Hā Maí mo nau fuofua fanongo fakahangatonu ki he ongoongo lelei ko iá, kuo tuku kiate kinautolu ʻa e ngafa ke fakahoko atu ʻa e ongoongo lelei ko iá ki he toenga ʻo honau kāingá, koeʻuhí ke lava ʻe kinautolu ʻoku tokanga ki he ngaahi meʻa ʻo e māmaní ʻo maʻu ʻa e ongoongo fakafiefiá pea fakafoki mai kinautolu ki he ʻātakai ʻo e melinó, nongá, pea mo e loto fie tokoní.21

ʻE tatau ai pē pe ʻoku ʻi he ngaahi ʻotu motu ʻo e tahí, ʻi Siapani, ʻi Sīlia, ʻi he ngaahi fonua Sikenitinēviá, ʻi ʻIngilani, ʻi Siamane, Falanisē, Hōlani—ko e fē pē ha potu ʻe fakataha ai ha falukunga Kāingalotu ʻo e Siasí ʻoku tuʻu maʻu ʻenau tuí, ʻe maʻu ai ʻa e laumālie ʻo e loto tahá, ʻa e laumālie ʻo e ʻofá, ʻa e loto fie feilaulau ki he lelei ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá. Fakatauange ke tāpuekina ʻe he ʻOtuá ʻa e Kāingalotu kotoa pē ʻo e Ngaahi ʻAho Kimui Ní he funga māmaní ke nau lava ʻo hokohoko atu ʻi he laumālie tatau.22

Ngaahi Fokotuʻu ki Hono Akó mo Hono Aleaʻí

  • ʻOku taha fēfē ʻa e ʻOtua ko e Tamaí mo Sīsū Kalaisi? Ko e hā ha ngaahi founga pau te tau lava ai ʻo uouangataha ko e Siasi? uouangataha ko e fāmili? uouangataha ko e kau mēmipa ʻo e koló? (Vakai, peesi 50–52.) Ko e hā ha ngaahi lelei ʻe lava ʻo maʻu mei he faʻahinga uouangataha peheé?

  • Koe hā ʻa e ngaahi fakakaukau mo e ngaahi tōʻonga ʻokú ne ʻomi ʻa e moveuveú ki hotau ngaahi ʻapí mo hotau ngaahi uōtí? (Vakai, peesi 48–52.) Ko e hā te tau lava ʻo fai ke fakatupulaki ai ʻa e fekoekoeʻí mo e uouangatahá? ʻE anga fēfē haʻatau lava ʻo fakaʻaongaʻi ʻa e lea ʻa Palesiteni Kalaké (“ ʻI he ngāue ki he ʻEikí, ʻoku ʻikai ko e feituʻu ʻokú ke ngāue aí ʻoku mahuʻingá, ka ko e anga hoʻo ngāué”) ʻi heʻetau feinga ke fakatupulaki ʻa e uouangatahá ʻi hotau ngaahi ʻapí mo hotau ngaahi uōtí?

  • ʻOku uesia fēfē ʻa e fānaú he taimi ʻoku lea taʻe ʻofa ai ʻenau mātuʻá fekauʻaki mo e kau takí pea mo e kau faiakó? Ko e hā ʻoku uesia lahi ange ai ʻe he lauʻi koví “ ʻa e toko taha laú ʻi he tokotaha ʻoku lauʻí?” (Vakai, peesi 49.)

  • Koe hā ha ngaahi founga ʻe lava ai ʻe he ongoongoleleí ʻo fakahoko ʻa e fakaʻānaua ʻa e kakaí ki he uouangatahá mo e vāleleí? (Vakai, peesi 52–53].) Ko e hā ʻoku fie maʻu ai ʻa e uouangatahá ki hono fakahoko ʻa e ngaahi taumuʻa ʻa e ʻEikí he māmaní?

Ngaahi Potu-folofola Fekauʻakí:1 Kolinitō 1:9–10; Mōsaia 18:21; 3 Nīfai 11:29–30; 4 Nīfai 1:2, 15–17; T&F 38:23–27; 105:3–5; Mōsese 7:18

Ngaahi Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. ʻI he Conference Report, ʻOkatopa 1967, 7.

  2. Vakai, Conference Report, ʻEpeleli 1951, 150–51.

  3. ʻI he Conference Report, ʻEpeleli 1951, 154.

  4. ʻI he Conference Report, ʻOkatopa 1954, 132–33.

  5. “Unity in the Home–the Church–the Nation” Improvement Era, Fēpueli 1954, 77–78.

  6. ʻI he Conference Report, ʻOkatopa 1967, 6.

  7. ʻI he Conference Report, ʻOkatopa 1967, 7.

  8. ʻI he Conference Report, ʻEpeleli 1969, 95–96.

  9. ʻI he Conference Report, ʻEpeleli 1953, 16.

  10. ʻI he Conference Report, ʻEpeleli 1945, 144.

  11. ʻI he Conference Report, ʻOkatopa 1967, 7.

  12. ʻI he Conference Report, ʻEpeleli 1954, 142.

  13. ʻI he Conference Report, ʻOkatopa 1969, 137.

  14. ʻI he Conference Report, ʻOkatopa 1964, 5.

  15. “Unity in the Home—the Church–the Nation, ” Improvement Era, Fēpueli 1954, 77.

  16. ʻI he Conference Report, ʻOkatopa 1967, 5–6.

  17. ʻI he Conference Report, ʻOkatopa 1967, 6.

  18. ʻI he Conference Report, ʻEpeleli 1967, 87–88.

  19. ʻI he Conference Report, ʻOkatopa 1934, 91.

  20. ʻI he Conference Report, ʻEpeleli 1941, 108; ne liliu ʻa e fakapalakalafí.

  21. ʻI he Conference Report, ʻEpeleli 1910, 106.

  22. ʻI he Conference Report, ʻEpeleli 1925, 11.

ʻĪmisi
First Presidency

Ko Palesiteni Makei mo hono ongo tokoní, Palesiteni Sitīveni L Lisiate (ʻi toʻohemá) mo Palesiteni J. Lūpeni Kalake ko e Siʻí (ʻi toʻomataʻú). Naʻe pehē ʻe Palesiteni Makei ʻoku fakaʻamu ia naʻe “ ʻilo ʻe he” kāingalotu ʻo e Siasí “ ʻa e uouangataha ʻa e Kau Palesitenisī ʻUluakí.”