Akonaki ʻa e Kau Palesitení
Vahe 15: Ko Hono Aʻusia ʻo e Fiefiá he Nofo Malí


Vahe 15

Ko Hono Aʻusia ʻo e Fiefiá he Nofo Malí

Ko e ʻilo ʻoku maʻu ʻe he Siasí fekauʻaki mo e tuʻunga hakeakiʻi ʻo e nofo-malí, ʻoku fakahaaʻi ia ʻi he foʻi lea pē ʻe valu pea ʻoku maʻu ia ʻi he vahe fāngofulu mā hiva ʻo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá: “kuo tuʻutuʻuni ʻe he ʻOtuá ʻa e nofo-malí.” (T&F 49:15.)1

Talateú

Naʻe mali ʻa Tēvita O. Makei mo ʻEma Lei Liki he Temipale Sōlekí ʻi he ʻaho 2 ʻo Sānuali 1901, ko e fuofua ongomeʻa mali ia ke fakamaʻu ʻi he temipale ko iá he taʻu ko iá. ʻOku fakamahino ʻe heʻena feohi ʻi he taʻu ko ia ʻe 69 ʻa e touʻanga ʻoku fefakahokoʻaki ʻe ha husepāniti mo ha uaifi. Naʻe fakatokangaʻi ʻa e mālohi ʻo ʻena nofo malí ʻe he ngaahi kaumeʻá mo e vūlangí fakatouʻosi. Naʻe fakamatalaʻi ʻe Sisitā Makei ʻa e meʻa ko ʻeni ne hokó:

“Ne u kaungā fononga mo hoku husepānití ki ha fakatapui ʻo ha fale lotu ʻi Losi ʻEnisilisi. Naʻá ma afe ʻi he Hala Uilisaeá ke fufulu ʻema kaá. Naʻá ku tangutu ʻi ha sea papa kae tuʻu pē hoku husepānití he veʻe kaá. Fakafokifā pē kuó u ongoʻi ha kiʻi leʻo mei hoku veʻe tuiʻinimá ʻoku pehē mai, ‘ʻOku ou tui ʻoku ʻofa ʻa e tangata ko eé ʻiate koe.’ Naʻá ku ʻohovale ʻo u tafoki hake ʻo fakatokangaʻi ha kiʻi tamasiʻi matātangata ʻoku taʻu fitu nai, ʻoku louʻulu mingimingi mo fofonga lanu melomelo. ‘Ko e hā hoʻo leá?’

“ ‘Ko ʻeku tala atú, ʻoku ou tui ʻoku ʻofa ʻa e tangata ko eé ʻiate koe.’

“ ʻIo, ʻoku ʻofa ʻiate au he ko hoku husepānití ia. Ko e hā ʻokú ke fehuʻi aí?’

“ ‘Siʻi, koeʻuhí ko e founga ʻo ʻene malimali mai kiate koé. ʻOkú ke ʻilo, te u fai ha meʻa pē he māmaní kapau ʻe malimali pehē ʻeku tamaí ki heʻeku faʻeé.’ ”2

Ki muʻa pea toki fakaʻaongaʻi ʻe Palesiteni Makei ʻa e saliote teketeké, naʻe tuʻu maʻu pē ki ʻolunga he taimi kotoa ne hū mai ai hono uaifí ki he lokí, naʻá ne pukepuke maʻu pē hono seá ka ne tangutu hifo mo fakaava ʻa e matapā ʻo e kaá ki ai. Naʻe fakafeʻiloaki maʻu pē mo lea fakamāvae kiate ia ʻaki haʻane fekita mo ia. Naʻe kei hokohoko ai pē ʻa e tōʻonga ko ʻení ʻo aʻu ki he taimi ne fakatou fakaʻaongaʻi ai ʻe Palesiteni mo Sisitā Makei ʻa e saliote teketeké. ʻI hono teke atu ʻo Palesiteni Makei ke ʻalu ki ha fakatahaʻanga ʻe taha, naʻá ne kaila ʻo peheni: “Kuo pau ke tau foki. Naʻe ʻikai ke u ʻuma māvae kia Lei.” Naʻe toe teke fakafoki mai ia ke fakahoko ʻa e ʻulungāanga fakaʻofoʻofá ni, ʻa ia kuo hoko ko ha konga ʻo ʻena feohí.3

Naʻe ʻi ai ha fakahīkihikiʻi maʻongoʻonga ʻo e mali ʻa e fāmili Makeí naʻe fai ʻe ha ongo meʻa kei talavou naʻá na teuteu ke mali. Naʻe fakamatalaʻi ʻa e meʻá ni ʻe ha taha ʻo e ngaahi foha ʻo Palesiteni Makeí, ʻe Tēvita Louleni Makei, ʻo peheni:

“ ʻI he kei nofo ʻemau tamaí mo ʻemau faʻeé ʻi he ʻapi fika 1037 ʻo e Hala Temipale ʻĪsite Fakatongá [ʻi Sōleki Sití], ne aʻu ange ha ongo meʻa kei talavou ʻi ha kā, ʻo na hifo ange, ʻo tangutu ʻi he ʻataʻatā ki muʻá. Naʻe toki lea mali ai heni ʻa e talavoú ki he finemuí. Naʻá ne fakamatala ki mui ange ʻa e meʻá ni ki ha taha ʻo e fāmilí, ʻo pehē naʻe tuʻunga ʻeni he ‘Naʻá ku fie maʻu ʻema nofomalí ke tatau tofu pē mo e nofo mali ʻa Palesiteni mo Sisitā Makeí.’ ”4

Ngaahi Akonaki ʻa Tēvita O. Makeí

ʻOku ʻomi ʻe he fuakava ʻo e mali taʻengatá ha fiefia mo ne fakamālohia ʻa e ʻofá.

ʻI he ngaahi akonaki ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisí, ʻoku hoko ʻa e fāmilí ko e meʻa mahuʻinga taha ia ʻi he fakatupulaki ʻo e fakafoʻituituí mo e sosaietí. “ ʻOku fiefia pea liunga tolu ʻa e fiefia ʻakinautolu ʻoku nau maʻu ha feohi taʻe uesiá, pea ʻoku ʻikai motuhi ʻenau ʻofá ʻe ha faʻahinga lāunga, pea he ʻikai ai pē ke movete ia ʻo aʻu ki he ʻaho fakaʻosí.” He ʻikai movete ia ʻi he taimi ʻoku fakamaʻu ai ʻe he mafai ʻo e Lakanga Fakataulaʻeiki Māʻoniʻoní ki ʻitāniti kotoa. ʻI he taimi ʻoku fakamaʻu pehē ai ʻa e ouau ʻo e malí, ʻokú ne fakatupu ha fiefia mo ha nēkeneka ʻoku ʻikai lava ke lakasi ʻe ha toe meʻa ʻi māmani. “Ko ia foki kuo fakataha ʻe he ʻOtuá ke ʻoua naʻa fakamāvae ʻe ha tangata.” [Maʻake 10:9.]5

Ko e taʻengata ko ia ʻo e fuakava ʻo e malí ko ha fakahā nāunauʻia moʻoni ia, ʻokú ne fakapapauʻi ki he loto kuo fehaʻiʻaki ʻe he meʻa fakamaʻu koula ʻo e ʻofá pea fakamaʻu ʻaki ʻa e mafai ʻo e Lakanga Fakataulaʻeiki Māʻoniʻoní ʻe taʻengata ʻa ʻena feohí.6

Ko ha lea ʻeni fekauʻaki mo e taʻengata ʻo e fuakava ʻo e malí.… Tau vakai angé ki hono tefitoʻi moʻoní. Fakakaukauʻi loto angé ʻa e tefitoʻi ʻulungāanga fakalangi taha ʻi he moʻui ʻa e tangatá?… Ko e ʻofá ko e tefitoʻi ʻulungāanga fakalangi taha ia ʻi he moʻui ʻa e tangatá, pea kapau te ke tali ʻa e tuʻunga moʻui taʻe faʻamate ʻa e laumālié, ʻa ia kapau ʻokú ke tui ʻoku hoko atu ʻa e ʻulungāangá ʻi he hili ʻo e maté, pea ta kuo pau ke ke tui ʻoku toe moʻui atu mo e ʻofá. ʻOku ʻikai ʻapē ke ʻuhinga mālie ia? Pea ʻoku ou fehuʻi atu ai ʻeni: Ko hai te tau ʻofa ai he taimi te tau ʻilo ai ʻa e ngaahi ʻulungāanga ko iá ʻi he maama ka hoko maí?

ʻOku moʻoni, kuo ʻosi naʻinaʻi mai ke tau ʻofa ʻi he tokotaha kotoa pē. ʻIo, ʻoku totonu ke tau ʻofa ʻi he tokotaha kotoa pē ʻi he taimí ni; ka ʻokú ta fakatou ʻilo ʻoku tau ʻofa ʻiate kinautolu ʻoku tau ʻiloʻi lelei tahá.… Ko e taimi te tau fetaulaki ai mo e kakai ko ʻení ʻi he maama taʻengatá, te tau fakatokangaʻi kinautolu, mo ʻilo kinautolu koeʻuhí ko e ngaahi meʻa ko ʻeni kuo hoko ʻi he moʻui ko ʻení. Pea ko e feohi ko ia ʻo e loto ʻofá ʻe fakatolonga atu ia ʻi he hili ʻo e moʻuí. Ko e ʻuhinga ia ʻoku tau malipea fakamaʻu ai kitautoluki he moʻuí ni mo ʻitānití. ʻOku ʻikai ko ha akonaki pē ia ʻo e Siasíka ko ha foʻi moʻoni ia ʻoku mahuʻinga ki he moʻui mo e fiefia ʻa e faʻahinga kotoa ʻo e tangatá. Ko e konga ia ʻo e potó ke fili ʻa e Fale ʻo e ʻEikí ke tau [fakapapauʻi] ai ʻa ʻetau ʻofá pea mo fakatapui ai ʻetau ngaahi fakapapaú.7

ʻI he tuʻunga māʻolunga ko ia ʻo e malí ʻo hangē ko hono fakahā ki he Palōfita ko Siosefa Sāmitá, ʻoku totonu ai ke taha pē ʻa e taumuʻa ʻa e kāingalotu ʻo e Siasí, ʻa ia ko hano manatuʻi ʻa e foʻi moʻoni ko ia, ko e malí, ʻa e fakavaʻe ʻo e sosaietí, naʻe “tuʻutuʻuni ʻe he ʻOtuá” [T&F 49:15] ki hono langa ʻo ha ngaahi ʻapi pau ke lava ʻo ohi fakalelei hake ai ʻa e fānaú pea mo akoʻi ʻi he ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí.8

Tau fetongi muʻa ʻa e tuʻunga māʻulalo lolotonga ʻo e fakakaukau ki he malí ʻaki ʻa e fakakaukau ʻoku ope atu ʻa ia ne foaki mai ʻe he ʻOtuá. Naʻá ku tuʻu ʻaneafi ʻi he ʻōlita ʻo e temipalé, ʻo hangē ko ia kuo tuʻo lahi haʻaku faʻa faí, ʻo u sio ai ki ha ongo foʻi mafu ʻe ua–ko ha moʻui ʻe ua—ʻi heʻena hoko pē ʻo taha, ʻo hangē ko ha tulutā hahau ʻe ua ʻi ha vaʻa lose ʻi he taimi ʻoku hopo hake ai ʻa e laʻaá he pongipongí, ʻi he ngaʻunu atu ʻa e tahá ki he taha ko eé, peá na hoko ai ʻo taha pē. Ko e fakakaukau māʻolunga ko ia ki he malí ʻi he ʻatamai ʻo e tangata mali kei talavoú ni, pea mo hono fakahoungaʻi ʻo e toputapu ʻo e malí ʻe he fefine malí, te u pehē ko e taha ia ʻo e ngaahi meʻa kilukilua taha ʻi māmani kotoa. Naʻá na maʻu ha fakakaukau māʻolunga ki he malí, ʻo ʻikai ko ha fakakaukau māʻulalo ki ai ke pehē ko ha founga pē ia ke fakahōhōʻia ʻaki ʻena holi fakakakanó. Tau lau muʻa ʻa e malí ko ha tufakanga toputapu pea mo ha fuakava ʻoku malava ke taʻengata.9

Ko e haʻi ʻo e malí ʻoku totonu ke taʻengata ʻo hangē ko e ʻofá, ʻa ia ko e ʻulungāanga fakalangi taha ʻi he moʻui ʻa e tangatá. ʻOku mahino moʻoni, ko e haʻi ko iá ʻe hoko atu ia kapau ʻe kei ʻi ai maʻu ai pē ʻa e ʻofá ko ha konga ʻo e laumālié.10

Kuo pau ke tau tokateu telia ʻa e ngaahi fakatuʻutāmaki ʻoku nau tuʻu ke uesia ʻa e nofo malí.

ʻOku tuhuʻi moʻoni mai ʻe he ngaahi fakaʻilonga ʻo taimí ko e toputapu ʻo e fuakava ʻo e malí ʻoku ʻi ha tuʻunga fakatuʻutāmaki ʻaupito. ʻOku ʻi ai ha ngaahi feituʻu ʻe lava ai pē ke fakahoko ʻa e ouau ʻo e malí ʻi ha faʻahinga houa pē ʻo e ʻahó pe poʻulí ʻo ʻikai toe fai hano tomuʻa aleaʻi. ʻOku foaki pē ʻa e laisení pea fakahoko mo e ouaú ʻi he lolotonga ʻo e tatali ʻa e ongo meʻá. Ko e tokolahi ʻo e ngaahi mali kuo ʻefihia ʻi he faʻahinga tohoaki peheé kuo iku ʻenau nofo-malí ki he loto taʻe fiemālie mo e mamahi. ʻI he ngaahi taimi ʻe niʻihi ʻoku hoko pē ʻa e ngaahi feituʻu ia ko ʻení ko ha ngaahi faingamālie ke fakalaoʻi ai ʻa e anga taʻemaʻá. ʻOiauē, ʻa e lahi ʻo ʻenau tō ʻo maʻulalo ange ʻi he meʻa ʻoku totonú! Ko e hā pē ha meʻa te tau malava ke fai, kuo pau ke tau fakatokanga ki he kau mali kei talavoú ke nau tokanga telia ʻa e ngaahi mali ʻoku fai fakapulipuli mo fakavavé.

ʻOku mahuʻinga foki ke fakafepakiʻi ʻa e ivi fakaoloolo ʻo e ngaahi tohi kuo paaki ʻo fakamatalaʻi ai ʻa e “taʻe ʻaonga” ʻo e malí, ” ʻa ē ʻokú ne taukaveʻi ʻa e nonofo fakataha ki muʻa ʻoku teʻeki fai ha malí, pea mo e ngaahi potu ʻoku fakahoko ai ʻa e feʻauaki mo e feohi fakaesino teʻeki fai ha malí.11

Ko e malí ko ha fetuʻutaki toputapu ia ʻoku fakahoko koeʻuhí ko ha ngaahi taumuʻa ʻoku ʻiloʻi papau–tautautefito ke ohi hake ai ha fāmili. Kuo pehē ʻe ha kakai ʻoku nau fakatokangaʻi lelei ʻeni, ko ʻetau tuʻunga moʻui fakaonopōní ʻokú ne fakahehema ke uesia ʻa e ngaahi taumuʻa ko ʻení.12

ʻI he taimi ʻe niʻihi ʻoku fakangofua ʻe he kakai tangata mo e kakai fefine ʻoku māʻulalo ʻenau fakakaukaú mo vaivai honau lotó ke hanga ʻe heʻenau holi fakakakanó ʻo leʻei ki tafaʻaki ʻa e fakamaau totonú mo e mapuleʻi kitá, ʻo hangē ha hoosi ʻoku ʻikai fakapití, pea fakatupu ai haʻanau faiangahala ʻo mate ai honau konisēnisí mo tuku ʻi honau lotó ha fakameʻapangoʻia ʻe ʻikai toe ʻosi.

ʻI he ʻahó ni, ʻoku tekeʻi ai ʻa e anga māú ki mui, pea lau ʻa e angamaʻá ia ko ha meʻa fakakuongamuʻa kuo ʻosi hono taimí, ko ia ʻoku ou kole atu ke mou tauhi hoʻomou moʻuí ke ʻoua naʻa fakameleʻi pe fakaʻuliʻi mei he angahala ko ʻení, he ko hono nunuʻá kuo pau ke ne taaʻi mo fakahohaʻasi taʻe toe tuku koe kae ʻoua kuo mate ho konisēnisí pea kovi mo ho ʻulungāangá. … Manatuʻi foki ʻa hono mahuʻinga ʻo e folofola ʻa e Fakamoʻuí–ka ʻi ai ha taha ʻe tono ʻo aʻu ai pē kapau ʻoku fai ia ʻi hono lotó, he ʻikai ke ne maʻu ʻa e Laumālié, ka te ne fakaʻikaiʻi ʻa e tuí pea ʻe manavahē [vakai, T&F 63:16].13

ʻI he taʻu ʻe uofulu mā fā kuo hilí, ʻi he taimi ne lī taula ai ʻa e vaka mīsini ko e Malamá ʻi he tuʻa ʻuluʻulu ʻokú ne takatakai ʻa e motu ko Lalotongá, ne fehuʻi ʻe ha pāsese naʻe fie ʻalu ki ʻuta ki he ʻeikivaká pe ko e hā ʻoku ʻikai ke ʻunu ai ʻa e vaká ke ofi ange ki he uafú. ʻI hono talí, ne fakamatalaʻi ʻe he kaivai potó ni ʻa e mataʻaú peá ne tuhu ki ha mīsini ʻo ha vaka, ko e Maitaí, pea ki ha taumuʻa ʻo ha vaka ʻe taha, ʻoku kei ʻasi hake pē ʻi he fukahi tahí—ʻokú na kei hoko ko ha fakamoʻoni fakalongolongo ki he fakatuʻutāmaki ʻo e lītaula ʻo fuʻu ofi ki he matātahi ʻo e ʻotu motu faʻu ko ʻeni ʻe he feó. Talaange ʻe he ʻeikivaká, “Te tau lī taula heni, koeʻuhí he ʻoku malu ange ʻeni mo tau fakaʻehiʻehi ai mei hano laiki kitautolu ke tau havehave, ʻo hangē ko e ongo vaka ko ʻená, ko hona kaokaó kuo toka ʻi he ngaahi ʻuluʻulu fakatuʻutāmakí ni.”

Ko e fakakaukau fakamaʻamaʻa fekauʻaki mo e malí, mo e fokotuʻu hala mo taʻe fakapotopoto ke “ ʻoua naʻa ʻi ai ha fānau he nofo malí mo vete ʻi ha taimi peé, ” ʻa e fakakaukau fakapoto kovi ʻo e “feʻauaki mo ha kakai kehekehe, ” pea mo e ngaahi fakamāuʻanga hopo vete kuo ʻosi tali teú, ko e ngaahi ʻuluʻulu fakatuʻutāmaki ia ʻe ala tūkia pe hake ai ha ngaahi fāmili [pe vaka] lahi.14

Ko e lahi ange hoʻo feohi mo ho uaifí, ko e lahi ange ia hoʻo fiefiá. ʻOku ʻave koe ʻe he ngāue fakapisinisí mei ʻapi. Ka ʻoku nofo tokotaha pē ai. ʻOua naʻá ke tuku haʻo feohi mo ha kakai fefine kehe ke ne vahevahe hoʻo ʻofá, pea ko e meʻa tatau pē ia kiate kimoutolu houʻeiki fafine mo tangata. Naʻe ʻi ai e taimi naʻá ku fakakaukau ai naʻe ʻikai pehē; ka ko e tangatá pē ʻoku totonu ke tukuakiʻi tokotaha ʻi ha moveuveu, ʻi he ngaahi fetaʻemahinoʻaki mo e ngaahi mamahi kuo fuʻu lahi ʻene toutou hokó, ka kuo fie maʻu ke liliu ʻa e anga ʻo ʻeku fakakaukaú. Ko e feohí ko e founga pē ia ke fakatolonga ai ʻa e ʻofa ko ia naʻe tupu mei ai hoʻomo malí.15

Ko ha meʻa fakatuʻutāmaki ʻe taha ki hotau sosaietí ko ʻene fakautuutu ko ia ʻo e lahi ʻa e vete malí pea mo e fakahehema ko ia ke lau ʻa e malí ko ha felotoi pē ʻe lava ke fakangata ʻi ha hoko mai ha faingataʻa pe fetaʻemahinoʻaki.

Ko e taha ʻo ʻetau fungani koloa mahuʻingá ko hotau ngaahi fāmilí. ʻOku mahuʻinga hake ai ʻa e fetuʻutaki fakaeʻapí, pea ʻi hotau tuʻunga lolotongá, ʻoku mahuʻinga lahi ange ia ʻi ha toenga ʻo e ngaahi fetuʻutaki kotoa ʻi he sosaietí. ʻOkú ne kamataʻi ʻa e ʻuluaki tā ʻo e mafú mo fakaava hake ʻa e ngaahi matavai mapunopuna loloto ʻo e ʻofá. Ko ʻapi ʻa e tefitoʻi akoʻanga ki he ngaahi ʻulungāanga lelei ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá. ʻOku hanga ʻe hono ngaahi fatongiá, ʻe hono fiefiá, mamahí, malimalí, loʻimatá, ʻamanaki leleí, pea mo ʻene tokangá ʻo faʻu ʻa e ngaahi meʻa mahuʻinga ʻoku fai ki ai ʻa e tokanga ʻi he moʻui ʻa e tangatá. …

Ko e taimi ʻoku fakamuʻomuʻa ai ʻe ha taha ʻa e pisinisí ʻi hono fāmilí, ʻokú ne kamata ʻi he momeniti pē ko iá ke hoholo hifo ʻo vaivai fakalaumālie. Ko e taimi ʻoku manakoa ange ai ʻa e kalapú ki ha tangata ʻi hono ʻapí, kuo taimi ke ne fakahā ʻi he mā moʻoni kuó ne taʻe malava ke moʻui tatau mo e faingamālie kilukilua ko ia ʻo ʻene moʻuí pea kuó ne tō ʻi he sivi fakaʻosi ki he tuʻunga ʻo e tangata moʻoní. … Ko e kiʻi fale masivesiva taha ʻoku toka ai ʻa e ʻofá ʻi ha fāmili uouangataha, ʻoku mahuʻinga lahi hake ia ki he ʻOtuá mo e kahaʻu ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá ʻi ha toe faʻahinga koloa. ʻE lava ʻe he ʻOtuá ke fakahoko ha ngaahi mana pea kuo pau ke ne fai ha ngaahi mana ʻi he faʻahinga ʻapi peheé.16

ʻOku fie maʻu ʻi he mali leleí ke hokohoko atu ʻa e feohi fakakaumeʻá, ngāué, pea mo e tukupaá.

ʻOku ou fie poupouʻi atu ke hokohoko atu ʻa e feohi fakakaumeʻá, pea ʻoku tonu ke fai ʻeni ki he kakai lalahí. Kuo fuʻu lahi fau ha kau mali kuo omi ki he ʻōlita ʻo e malí ʻo fakakaukau ko e ouau ʻo e malí ko e ngataʻanga ia ʻo e anga fakakaumeʻá ka ʻoku ʻikai ko hano kamataʻanga ʻo ha feohi fakakaumeʻa taʻengata. ʻOua muʻa naʻa ngalo ʻiate kitautolu–ʻi he lolotonga ʻo e ngaahi mafasia ʻo e moʻui fakaʻapípea ʻoku hoko—ʻoku fakahoungaʻi lahi ange heni ʻa e ngaahi lea ʻofá, ngaahi tōʻonga fakaʻatuʻíʻo laka ange ia ʻi he lolotonga ko ē ʻo e ngaahi ʻaho fiefia ʻo e kei faikaumeʻá. Ko e lea “mālō ʻaupitó, ” pe “kātaki muʻa, ” ko ē ʻoku hoko fakaʻaho mei he husepānití pe uaifí ʻi he ʻosi ʻo e ouau malí pea mo e lolotonga ʻo e ngaahi faingataʻá, ʻoku tokoni taha ki he ʻofa ko ia naʻá ne ʻomi kimoua ki he ʻōlitá. ʻOku lelei ke mou manatuʻi ʻe lava pē ʻa e ʻofá ke fakaʻauʻausino ʻo ʻosi ʻo tatau tofu pē mo ha sino ʻoku ʻikai ke ne maʻu ha meʻatokoni. ʻOku maʻu moʻui ʻa e ʻofá mei he angaʻofá mo e anga fakaʻapaʻapá. ʻOku mahuʻinga ai ke hoko ko e ʻuluaki kupuʻi lea ʻi he meʻa ko ia ʻoku ʻiloa he maama fakaKalisitiané he ʻahó ni ko e Saame ʻo e ʻOfá, “ ʻOku kātaki fuoloa ʻa e ʻofá, pea ʻoku angalelei ia.” [Vakai, 1 Kolinitō 13:4.] ʻOku ʻikai ʻoange ʻe he mama malí ia ki ha tangata ha totonu ke anga taʻeʻofa pe taʻe fakaʻatuʻi, pea ʻoku ʻikai ke ne ʻoange ki ha fefine ha totonu ke ʻaiʻainoaʻia, ʻita, pe talatalakehe.

Ko e meʻa mahuʻinga hono ua ʻoku ou fie fakahā atu ʻe tokoni ki hoʻo nofo mali fiefiá, ko e mapuleʻi kitá. ʻOku hoko ha fanga kiʻi meʻa iiki ʻoku fakatupu ʻita atu, ʻe homo mai ai haʻo lea, kakaha, leʻo lahi, pea te ne fakalaveaʻi ʻa e lotó. ʻOku ʻikai ke u ʻilo ʻe au ha toe faʻahinga ʻulungaanga ʻe tokoni ki he fiefia mo e nofo melino ʻa e ʻapí ʻe laka hake ʻi he ʻulungaanga lelei ko ia ʻo e mapuleʻi kita ʻi he leá. Fakaʻehiʻehi mei hono fai ʻo e lea māsila ko ia ʻoku haʻu ki hoʻo fakakaukaú ʻi he taimi ko ia ʻokú ke mamahi aí pe taimi ʻoku hoko ai ha meʻa mei he kakaí ʻo ke taʻe fiemālie ki aí. ʻOku pehē tokua ʻoku totonu ke tau ʻāʻā ange he lolotonga ko ia ʻo e kei fai-kaumeʻá, ka ʻi he ʻosi ʻo e malí ʻoku totonu ke tau kiʻi fakakuikui hifo.…

“Ko e nofo malí ko ha faʻahinga feohi ia he ʻikai ke tolonga ʻi he siokitá, taʻe faʻakātakí, fiepulé, taʻe tuʻunga tataú, mo e taʻe fakaʻapaʻapá. Ko e nofo malí ko ha faʻahinga feohi ia ʻe tolonga ʻi he tali leleí, tuʻunga tataú, fevahevaheʻakí, foakí, tokoní, fakahoko ʻo ʻete tafaʻakí, ako fakatahá, mo e mahino ʻo e fehuaʻakí.”17

Fakasiʻisiʻi ʻa e ngaahi fehālākí, kae fakahīkihikiʻi ʻa e ngaahi ʻulungāanga leleí. ʻI he kamata ke mōlia atu ʻa e ʻuluaki fiefia ʻa e ongo meʻa malí ʻi heʻena kamata nofo fakatahá, ʻe kamata leva ke na fakatokangaʻi ʻa e ngaahi tōnounoú, mo e fanga kiʻi ʻulungāanga naʻe ʻikai ke na fakatokangaʻi ki muʻá. ʻOku hoko mai leva mo e ngaahi fatongia fakafaʻeé ki he fefiné. Hoko mai mo e ngaahi faingataʻa ʻi hono totongi ʻo e ngaahi moʻuá. Pea ʻoku tau kamata leva ai ke fefakamaauʻaki. Tau feinga muʻa ke tau mapuleʻi kitautolu ʻi he tafaʻaki ko iá …

Te u pehē ʻe au ko ha foʻi moʻoni ia ʻoku taʻe toe malava ke fakaʻikaiʻi ʻa e ʻikai ko ia ke lava ʻo maʻu ʻi ha ʻātakai ʻo e nofo malí ha melino, ʻofa, maʻa, angamaʻa, pea mo ha fiefia moʻoni, kapau ʻoku ʻikai ke ʻi ai ʻa e laumālie ʻo Kalaisí, pea mo ha fāifeinga fakaʻaho mo fakahoua ke maʻu ʻa e loto fiealangofua ki heʻene ngaahi fekau fakalangí, pea tautautefito ki ha ngaahi lotu he pō kotoa pē ʻo fakahaaʻi ʻa hono fakahoungaʻi ʻo e ngaahi tāpuaki kuo maʻú.

ʻOfa ke tokoniʻi kitautolu ʻe he ʻOtuá ke tau fokotuʻu ha ngaahi ʻapi ʻe lava ke ongoʻi ai ʻa e laumālie ʻo e langí ʻi māmani. ʻOkú ta fakatou ʻiloʻi ʻe malava pē, pea ʻoku ʻikai ko ha fakaʻānaua ʻeni, pe ko ha foʻi fakakaukau fakapoto pē. ʻE lava ke tau maʻu ʻa e faʻahinga feohi fiefia ko ia ʻi ha vā ʻo ha husepāniti mo ha uaifi– ʻa ia ʻe tupulaki ʻo fakaʻau ke mahuʻinga ange ʻi he taimi ʻe taulōfuʻu mai ai ʻa e ngaahi faingataʻa ʻo e moʻuí. Te tau lava ʻo maʻu ha ngaahi ʻapi he ʻikai teitei ongona ai ʻ e he fānaú ʻoku kē ai pe fai ha fetōʻaki ʻi he tamaí mo e faʻeé. ʻOfa ke tokoniʻi kitautolu ʻe he ʻOtuá … ke tau fokotuʻu ha ngaahi ʻapi pehē, pea mo akoʻi ʻetau kau talavou mo ʻetau kau finemui ʻoku hanganaki atu ke nofo malí ke nau fakahoungaʻi ha faʻahinga taumuʻa pehē.18

Ngaahi Fokotuʻu ki Hono Akó mo Hono Aleaʻí

  • Ko e hā ʻokú ke mahuʻingaʻia taha ai ʻi he feohi ʻa Palesiteni mo Sisitā Makeí? Ko e hā ha founga ʻoku hanga ai ʻe heʻena feohí ʻo fakatupulekina hono tuʻunga falalaʻanga ʻi heʻene fai mai ha faleʻi fekauʻaki mo e nofo-malí?

  • Naʻe akoʻi ʻe Palesiteni Makei ko e ʻofá “ko e ʻulungāanga fakalangi māʻolunga taha ia ʻi he moʻui ʻa e tangatá” (peesi 177). Ko e hā ʻokú ke pehē ai ʻoku moʻoni ʻení?

  • ʻOkú ke pehē ʻoku ʻuhinga ki he hā ʻa e kupuʻi lea “naʻe tuʻutuʻuni ʻe he ʻOtuá ʻa e nofo-malí?” (Vakai, peesi 177–78.) Ko e hā ha faʻahinga tokoni ʻe fai ʻe he ʻilo ko iá ki heʻetau fakakaukau atu ki he nofo malí? Ko e hā ʻoku akoʻi mai ʻe he “Ko e Fāmilí: Ko ha Fanongonongo ki Māmaní” ʻo fekauʻaki mo e nofo malí?

  • Ko e hā ha niʻihi ʻo e ngaahi meʻa ʻoku tuʻu fakatuʻutāmaki ke ne uesia ʻa e nofo malí he ʻahó ni? (Vakai, peesi 179–81.) Ko e hā hano faikehekehe ʻo e lau ʻo e malí ko ha fuakavá mo hono lau ʻo e malí ko ha “aleapaú?” ʻE founga fēfē haʻatau lava ke fakaleleiʻi ʻa e ngaahi palopalema mo e ngaahi tō-kehekehe ʻi he nofo malí? (Vakai, peesi 181–82.)

  • Ko e hā e ʻuhinga ʻoku faʻa fakatoloi pe fakaʻehiʻehi ai ha kakai ʻe niʻihi mei he malí? Ko e hā ha founga te tau lava ai ʻo tokoni ki he kakai kehé ke hoko ʻa e malí ko e “taumuʻa māʻolunga” ʻa ia naʻe meʻa ki ai ʻa Palesiteni Makeí?

  • Ko e hā ʻoku mahuʻinga ai ke kei pukepuke ʻa e feohi fakakaumeʻá ʻi he taimi kotoa ʻo ʻete nofo malí? (Vakai, peesi 181–82.) Ko e hā ha ngaahi founga kuó ke ʻilo ʻokú ne fakamālohia hoʻo feohi mo ho malí? Ko e hā ha ngaahi sīpinga kuó ke fakatokangaʻi ʻi he ngaahi mātuʻa mali ko ē ʻoku nau hokohoko fakamālohia maʻu pē ʻenau nofo malí?

  • Ko e hā ʻoku fakatupu maumau ai ʻa e ngaahi lea māsilá ki he nofo malí? ʻE anga fēfē haʻatau lava ʻo mapuleʻi lelei ange kitautolu ʻi he tafaʻaki ko ʻení? (Vakai, peesi 181–82.)

  • Naʻe akoʻi mai ʻe Palesiteni Makei he ʻikai ke lava ha nofo-mali ia ʻo tuʻuloa taʻe kau ai ʻa e “laumālie ʻo Kalaisí” (peesi 182). Ko e hā ha ngaahi founga te tau lava ʻo ʻomi ai e laumālie ʻo Kalaisí ki he nofo-malí?

Ngaahi Potu-folofola Fekauʻakí:Mātiu 19:3–8; ʻEfesō 5:25; T&F 25:14; 42:22; 49:15–17; 131:1–4

Ngaahi Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. ʻI he Conference Report, ʻEpeleli 1969, 6–7.

  2. Emma Ray Riggs McKay, The Art of Rearing Children Peacefully (1952), 10.

  3. Fakaʻaongaʻi ʻi he David Lawrence McKay, My Father, David O. McKay (1989), 264.

  4. My Father, David O. McKay, 1.

  5. ʻI he Conference Report, ʻEpeleli 1956, 9; ne liliu ʻa e fakapalakalafí.

  6. Gospel Ideals (1953), 463.

  7. “As Youth Contemplates an Eternal Partnership, ” Improvement Era, Māʻasi 1938, 191.

  8. ʻI he Conference Report, ʻEpeleli 1953, 16.

  9. Gospel Ideals, 478.

  10. ʻI he Conference Report, ʻEpeleli 1947, 119.

  11. ʻI he Conference Report, ʻEpeleli 1969, 7.

  12. ʻI he Conference Report, ʻEpeleli 1945, 141.

  13. ʻI he Conference Report, ʻOkatopa 1951, 8–9; ne liliu ʻa e fakapalakalafí.

  14. Gospel Ideals, 508–9.

  15. ʻI he Conference Report, ʻEpeleli 1956, 9.

  16. ʻI he Conference Report, ʻEpeleli 1964, 5.

  17. ʻI he Conference Report, ʻEpeleli 1956, 8–9.

  18. ʻI he Conference Report, ʻEpeleli 1952, 87.

ʻĪmisi
President and Sister McKay

Naʻe maʻu ʻe Palesiteni mo Sisitā Makei ʻa e “faʻahinga feohi fiefia ko ia ʻi ha vā ʻo ha husepāniti mo ha uaifi– ʻa ia ʻe tupulaki ʻo fakaʻau ke mahuʻinga ange ʻi he taimi ʻe taulōfuʻu mai ai ʻa e ngaahi faingataʻa ʻo e moʻuí.”